فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 45 (تابستان 1382)

یخچال های سنگی یکی از مناظر مشخص ژئومرفولوژیکی هستند که در ابعاد متوسط در دامنه کوه سبلان دیده می شوند. یخچال های سنگی فعال نشان دهنده وجود پرمافروست آلپین است و از طرف دیگر، این پدیده ها ابزار مهمی در بازسازی پالئوکلیما هستند. تعداد 14 یخچال سنگی در دامنه شمالی سبلان در ارتفاع 3460 تا 4400 متر از سطح دریا شناسایی شده است که حدود 4/6 کیلومتر مربع از سطح زمین را اشغال کرده اند. یخچال های سنگی زبانه ای شکل با 7/85 درصد نسبت به یخچال های سنگی واریخته با 14/3 درصد، بیشترین گسترش را دارند. مساحت آنها بین 05/0 تا 64/1 کیلومتر مربع متغیر می باشد و تشکیل آنها در حال حاضر توپوکلیمای محلی بستگی دارد. با استفاده از مفاهیم RILA و RLA منشاء آنها مشخص گردیده است. بر اساس میزان حرکت آنها در سال، سن احتمالی یخچال های سنگی را می توان 6000-3000 سال برآورد کرد.

توده کوهستانی الوند همدان با جهت شمال غربی - جنوب شرقی در غرب ایران واقع شده است. جبهه شمالی این توده تحت تاثیر مرفولوژی، تکتونیک و عوامل مختلف به شدت ناپایدار شده است. با استفاده از تعیین نرخ فرسایش و یا به وسیله عوامل مؤثر در ساختارهای ژئومرفیک می توان میزان ناپایداری دامنه های آن را ارزیابی کرد. جهت انجام چنین تحلیلی از داده های ژئومرفولوژی استفاده شده است. به منظور ارزیابی مرفولوژی پرتگاه ها و تحول پسروی جبهه شمالی توده کوهستانی الوند، منطقه مورد نظر به دوازده زیر حوضه تقسیم و شاخص مرفومتریک از قبیل میل یافتگی، عقب نشینی موازی، جانشینی، گردشدگی، شکل سینوسی جبهه کوهستان، تسطیح شدگی، گرادیان رودخانه، شاخص نسبت پهنای دره به عمق، شاخص مخروط افکنه ها و شاخص تقارن توپوگرافی و... محاسبه و در کنار یکدیگر به عنوان شواهد و مدارکی مهم جهت شناسایی مناطق مرفودینامیکی فعال به کار گرفته شده است. ارقام حاصله از محاسبه شاخص ها بیانگر شدت فعالیت مرفودینامیک و فرسایش در زیر حوضه های مختلف منطقه و ناپایداری دامنه شمالی الوند است. وجود شیب های فراوان از نوع (W.L.S) نه تنها موجب تحول دامنه ها شده، بلکه منجر به تشدید فرآیندهای جانشینی، میل یافتگی، عقب نشینی موازی و گردشدگی گردیده که با تغییر مرفولوژی دامنه با فرایند جانشینی شروع و با گذشت زمان به گردشدگی خاتمه می یابد. از شواهد دیگر مرفودینامیک فعال منطقه که نشانه ای از تحول و پسروی جبهه شمالی الوند محسوب می شود وجود تپه های مسدود کننده، سطوح مثلثی شکل و شکل سینوسی جبهه شمالی کوهستان الوند است. وضعیت سینوسی جبهه شمالی الوند گاهی به شکل خطی و گاهی نیز به شکل منحنی - خطی (بر روی نقشه) است که بیانگر تحول و پسروی منطقه بوده که فاصله بندی حوضه های زهکشی مجاور، زمان و پنای محدوده کوهستان الوند تاثیر پذیرفته است. به نظر می رسد که ویژگی های ژئومرفولوژی جبهه شمالی الوند تحت تاثیر حاکمیت سیستم فرسایشی پریگلاسیر موجب تحول و پسروی آن شده است.

کشور ما به دلیل ویژگی های خاص طبیعی از نظر تنوع گونه بسیار غنی بوده، به طوری که در برخی از رویشگاه های آن، توده های منحصر به فردی مثل توده های جنگلی فندق استقرار یافته است. فندق درخت بومی اروپا، آسیای صغیر، قفقاز و ایران است که در برخی از مناطق نیمکره شمالی از جمله برخی از مناطق ایران و به ویژه شمال ایران توسعه دارد و در حال حاضر در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله کشور ترکیه در سطح وسیعی کشت و تولید می شود. در ایران منطقه اشکورات رودسر هم از نظر سطح زیرکشت و هم از نظر میزان تولید، قطب فندق کشور می باشد که کشت و کار آن با مسائل و مشکلات متعددی از قبیل کمبود شدید آب، آفت ها و بیماری ها، عدم استفاده از ارقام پر محصول و... مواجه است. همچنین کشت و تولید این محصول درمنطقه اشکورات دارای اثرات اقتصادی، اجتماعی مهم و قابل توجهی می باشد که ایجاد اشتغال از طریق جذب نیروی کارگر، ایجاد و تولید درآمد برای خانوارهای روستایی و. . از مهمترین این اثرات است.

بررسی نظام بهره برداری مصالح (شن و ماسه) از رودخانه حاکی از وجود مشکلات متعدد از نظر مسائل طبیعی، دستگاه های متولی، مسائل مالی و نیز از دیدگاه های زیست محیطی می باشد در طی سالهای گذشته اقدامات مختلفی جهت اصلاح نظام بهره برداری از مصالح رودخانه ای صورت پذیرفته است. رود میناب از جمله رودخانه های است که دارای غنی ترین مصالح شن و ماسه کشور می باشد. به همین منظور کارخانجات متعددی در بستر این رودخانه جهت بهربرداری از مصالح آن احداث شده است. احداث سد میناب و متعاقب آن قطع کامل دبی پایه رودخانه به پائین دست سد و به طبع آن قطع صد درصد رسوب های انتقالی مخصوصا رسوب های درشت دانه به پایاب سد میناب، فرسایش بستر و کناره های این سیستم آبرفتی را مخصوصا در طی سیلاب های استثنائی به دنبال داشته است. این عامل باعث تغییر پذیری مسیر ازجمله کود افتادگی بستر، تخریب کنارها، توسعه مئاندرها، عریض شدن رو به گسترش بستر و تحدید سازه های رودخانه ای مانند پل و سد میناب، دیوارهای سیل بند و سیل برگردان و تحدید مناطق مسکونی و مزارع و باغات مجاور رودخانه گردیده است. بهره برداری مصالح آبرفتی از جمله مسائلی است که در این رودخانه وجود دارد. به همین منظور طی سالهای گذشته اقدامات مختلفی جهت اصلاح نظام بهره برداری صورت گرفته است. ولی توجه به این مطلب ضروری است در چارچوب نظام فعلی رودخانه میناب، رعایت نکات فنی و توجه به جریان آب و رسوب و به طور کلی شناخت مرفولوژی رودخانه مهمترین رکن نظام بهره برداری از مصالح آن است. روند منطقی و ضروری انجام مطالعات و جمع آوری اطلاعات پایه از وضعیت جریان آب و رسوب نقش آنها در پیکرشناسی رودخانه و توجه به اثرات و تبعات طبیعی مصالح از رودخانه از جمله اهداف دراز مدت این سیستم آبرفتی است.

تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان بعد از جنگ جهانی دوم به ویژه در زمینه سهولت تحرک و جابجایی در رابطه با بهبود راه های ارتباطی و حمل و نقل، افزایش اوقات فراغت، گسترش شهرنشینی، افزایش آلودگی محیط زیست، بهبود رفاه اجتماعی و امکان تخصیص بخشی از درآمد برای امور غیر ضروری موجب رواج گردشگری روستایی و به تبع آن خانه های دوم ابتدا در مغرب زمین و سپس در بسیاری از کشورهای جهان شد. در ایران نیز به ویژه در نواحی کوهستانی مجاور شهرهای بزرگ و همچنین در سواحل دریای خزر از چند دهه گذشته خانه های دوم یا خانه های تعطیلات با هدف گذراندن اوقات فراغت گسترش یافته است. ناحیه روستایی و کوهستانی البرز در شمال استان تهران از معدود نواحی کشور است که خانه های دوم عمدتا از دهه 1340 و به ویژه بعد از انقلاب اسلامی در آن رواج یافته و طی سالهای اخیر شدت یافته است. پیدایش این پدیده و رشد سریع آن با تحولات اقتصادی - اجتماعی کشور و شهر تهران و به ویژه با رشد فیزیکی، افزایش تراکم جمعیت و آلودگی زیست محیطی این شهر در رابطه است. در این تحقیق با انجام مطالعات کتابخانه ای و میدانی، ماهیت، ابعاد و روند گسترش خانه های دوم در نواحی روستایی شمال تهران مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج مطالعات نشان می دهد که گسترش این پدیده در نواهی روستایی عمدتا به صورت خودجوش و فقد نظارت و کنترل برنامه ریزی شده بود که با توجه به پیامدهای عمیق این پدیده بر نواحی روستایی و کوهستانی و نهایتا بر شهر تهران، لازم است با شناخت این پیامدها به تهیه و اجرای طرحهای راهبردی برای کنترل و هدایت هدفمند خانه های دوم اقدام گردد.

فرایند قبض و بسط سرزمینی یکی از موضوعات مهم در جغرافیای سیاسی است که در بررسی تاریخ ایران کمتر به آن پرداخته شده است. نگرش تاریخی صرف در بررسی حکومت های ایران و تحولات سیاسی - اجتماعی آنها مانع توجه به این امر شده است. در این مقاله ضمن بررسی تاریخ پنج سلسله صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه و پهلوی، الگوی حاکم بر فرآیند پیوستگی و گسستگی سرزمینی طی دوره های تاریخی مزبور مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه حاصل از این مطالعه نشان می دهد که در هر دوره تاریخی، فرآیند مزبور در بر گیرنده پنج مرحله پیوسته بوده است...

روستاهای ابوزید آباد در میان تپه های ماسه ای، تابع موقعیت جغرافیایی ویژه و وحدت جغرافیایی است. وجود ماسه زارها در ایران و به ویژه در ابوزیدآباد می تواند موجب خودکفایی گردد. در این مقاله نظریه خوشبینان و بدبینان نسبت به تاغ کاری در ابوزید آباد مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. گرچه تاغ کاری در ابوزید آباد در آغاز موجب عدم مهاجرت روستاییان به شهرها شده است، ولی در حال حاضر با افزایش جمعیت نیاز به زمین بیشتر برای کشاورزی در تاغ زارها احساس می شود. مطالعه تاغ زارها از حیث کاهش انبوهی و هرص آنها در این طرح پژوهشی، از درجه بالایی برخوردار است. از 19 گونه تاغ در دنیا، هشت گونه آن در ایران وجود دارد که در این بین سفید تاغ از نظر خوش خوراکی از بقیه گونه ها به طور نسبی بهتر است و سیاه تاغ نیز نسبت به شوری از خود مقاومت بیشتری نشان می دهد.
تاغ قهرمان بیابان است (دکتر علی شریعتی)

کانال های گیسویی انشعاباتی از جریانهای رودخانه ای هستند که بر سطح مخروط افکنه ها گسترش می یابند و مکانیسم تشکیل و تحول آنها به دینامیک جریان و ویژگی های حوضه آبخیز وابسته است. بدیهی است بررسی این ویژگی ها و مکانیسم ها می تواند ما را در شناخت تحول و پیش بینی خطرات ناشی از آنها آگاه نماید. مخروط افکنه رودخانه تنگوئیه یکی از بزرگترین مخروط افکنه های موجود در حاشیه کویر سیرجان است. با توجه به مطالعات میدانی انجام گرفته و نیز مشاهدات غیر مستقیم، شبکه متراکمی از کانال های گیسویی در سطح این مخروط افکنه دیده می شود. هدف این مقاله، بررسی علل تغییرات زمانی کانال های گیسویی بر سطح این مخروط افکنه ها است. برای دستیابی به این هدف از عکسهایی هوایی منطقه با فاصله زمانی 37 ساله (1332 و 1372) به عنوان «ابزار» اصلی استفاده شده است. تکنیک کار، مقایسه تغییرات شبکه کانال ها بر سطح مخروط افکنه از طریق انطابق شبکه زهکشی در عکسهای هوایی دو دوره با استفاده از نرم افزارهای کامپیوتری بوده است. علاوه بر این، از داده های میدانی، اطلاعات آماری هواشناسی و هیدرولوژی استفاده شده و این اطلاعات در قالب روش های آماری، تجزیه و تحلیل گردیده و در نهایت، نتیجه گیری به عمل آمده است. این نتایج نشان می دهد که کانال های گیسویی طی دوره تحت بررسی، ناپایدار بوده و موقعیت و مسیر آنها به طور نامنظم تحت تاثیر نحوه عملکرد سیلابها تغییر نموده است. استفاده از «روش تحلیلی» در مقایسه نسبت تغییرات، بیانگر این نکته است که جابجایی و تحول شبکه، هم از نظر زمانی و هم از نظر مکانی یکسان نبوده و عملکرد متفاوتی داشته است. شواهد نشان می دهد، جریان هایی که در درازمدت تغییر کرده و متحول شده اند، تحت تاثیر فعالیت تکتونیکی منطقه بوده اند. عملکرد تکتونیک عموما در راستای تثبیت حوضه و متقابلا سوبسیداس چاله سیرجان به عنوان مصب این رودخانه بوده است. از سوی دیگر، جریانهایی که در کوتاه مدت تغییر کرده و جابجا شده اند، تحت تاثیر سیلابهای فصلی و ناگهانی با دبی و بار رسوبی زیاد و نیز تغییرات زمانی بارش قرار داشته اند.

طی سالهای اخیر در ایران و به طور منطقه ای در شمال همدان، خشکسالی مستمر و شدیدی رخ داده که در نتیجه آن، منابع آبهای سطحی منطقه خشک یا بسیار کم شده و سفره های زیرزمینی با افت سطح ایستابی شدیدی روبر شده است. در این تحقیق با استفاده از روش شاخص Z استاندارد خشکسالی ها و شدت آنها مشخص شد و دو سال آبی 79-77 به عنوان سالهای شاخص خشکسالی تعیین گردید در بررسی توزیع مکانی شدت خشکسالی و افت سطح سفره های آب زیرزمینی دشتهای شمال همدان از قابلیت GIS و نرم افزار ARC/view و Arcinfo و از رابطه «یتزولد» در تعیین شدت کمبود بارش و خشکی، و از قابلیت هیدروگراف های معرف سطح آبهای زیرزمینی جهت تعیین میزان و شدت افت ماهیانه و سالانه سطح ایستابی استفاده گردید. معرف سطح آبهای زیرزمینی با توجه به عمق سفره، نوع آن، ویژگی های زمین شناسی، خصوصیات ژئوهیدرولوژیکی و شبکه آبهای سطحی روی آن، نسبت به خشکسالی واکنش نشان می دهد؛ در نتیجه خشکسالی بر منابع آبهای سطحی منطقه اثرات تخریبی مستقیم داشته، ولی در آبهای زیرزمینی بین کاهش بارش و افت سطح ایستابی ضریب همبستگی معناداری وجود ندارد و خشکسالی به صورت غیر مستقیم از طریق کاهش تغذیه سفره های آب زیرزمینی از منابع آب سطحی، افزایش برداشت از طریق چاه های عمیق جهت مصارف کشاورزی، افزایش دما و تبخیر و تعرق و تغییر نوع بارش در نتیجه کاهش میزان تغذیه از بارشهای جوی و... بر مبنای آبهای زیرمینی مؤثر می باشد. بنابراین اثرات خشکسالی با تاخیر زمانی بیشتری در آبهای زیرزمینی (با تاخیر 9 ماهه) رخ می دهد.