فصلنامه روان شناسی و دین
پیاپی 2 (تابستان 1387)

روان شناسی به عنوان دانشی که در پی بررسی رفتار و فرایندهای روان شناختی است، در بسیاری از امور زندگی بشر نقش مهمی ایفا می کند. همچنین افزون بر کاربرد مؤر آن در شاخه های گوناگونی چون بهداشت روانی، آموزش و پرورش، مدیریت، تبلیغات، صنعت و تولید، در آسان سازی روابط فردی و اجتماعی و کمک به حل مشکلات و درمان اختلال های رفتاری و روانی نقش ممتازی دارد؛ زیرا شناخت کامل مشکلات، نشانه ها، علت ها و راه کارهای درمان آن بر عهده روان شناسی است. روان شناسی افزون بر جنبه های کاربردی، در حوزه بحث های نظری نیز دامنه گسترده ای دارد و حتی کاربردی ترین شاخه های آن مانند روان شناسی مرضی، بالینی، تربیتی و یادگیری بر مسائل نظری و پژوهش های بنیادین استوار است. ناگفته نماند

این نوشتار، بخش دوم سخنی است که با هدف تبیین ساز و کارهای تامین بهداشت روانی در دین نوشته شده است. در شماره پیشین، چیستی بهداشت روانی در مکتب های گوناگون روان شناسی و نیز اسلام بررسی شد. سپس برخی از مؤلفه های بهداشت روان را که مورد توجه پژوهشگران غربی است، ارائه شد.
در این شماره، از میان دیگر مؤلفه های بهداشت روان که در دین فراهم می آید، به چهار مورد می پردازیم: ثبات شخصیت؛ خودشکوفایی؛ هماهنگی در سه گانه بینش، گرایش و کنش و رفع اضطراب. راه کارهای اسلام برای رسیدن به خودشکوفایی عبارتند از: تقویت روحیه تعهدپذیری آدمی و جلوگیری از آزادی افسارگسیخته؛ ضعف دل بستگی های مادی؛ ایجاد انگیزه قوی؛ جهت دهی انگیزه ها؛ تحقق هدف های تعلیم و تربیت دینی و خودشناسی. برای هماهنگی در سه گانه بینش، گرایش و کنش، اسلام به هدایت در هر سه جنبه می پردازد. بسترهای لازم را برای حفظ در مسیر و بازگشت خطاکار فراهم می سازد و در نتیجه، بسترساز بهداشت روانی است. این دین خاتم، برای اضطراب زدایی و رساندن به آرامش روان، ساز و کارهای متفاوتی در عرصه های مختلف ذهن، دل و رفتار دارد که برخی از راه کارهای ذهنی و بینشی آن عبارتند از: ارتقای معرفت و جلوگیری از آشفتگی بینش؛ رفع کاستی شناختی؛ خداباوری؛ ایجاد، حفظ و رشد تدریجی جهان بینی الهی و خوش بین سازی. آخرین راه کار آرامش زا که در این نوشتار بدان می پردازیم، موضوع فطرت و احیای آن است. در این بخش، از اضطراب زایی پایمالی اخلاق و وجدان و ساز و کار تقویت وجدان در دین سخن به میان می آید.

در بخش نخست این مقاله، رفتارهای دینی را به عبادی و اخلاقی تقسیم کردیم و یادآور شدیم که ملاک غالبی این تقسیم بندی، آن است که رفتارهای دینی یا در رابطه با خداست و یا در رابطه با خلق خدا. رفتارهای نوع اول را عبادی و رفتارهایی از سنخ دوم را رفتارهای اخلاقی نام نهادیم. در شماره پیشین نقش رفتارهای عبادی را در بهداشت روانی کاویدیم و در این شماره، رفتارهای اخلاقی و اهمیت آن ها را در بهداشت روانی انسان بررسی می کنیم. مسائل اخلاقی در پی بهبود بخشیدن به روابط انسان با هستی و خالق آن، رابطه با دیگران و ارتباط با خود هستند. افزون بر این، دست کم برخی صفات و رفتارهای اخلاقی وجود دارد که باید آنها را جزو بیماری های روانی به شمار آورد. همچنین اخلاق خوب در حقیقت، نقطه تعادل میان افراط و تفریط و سازگار با آفرینش خاص انسان هستند که می توانند به سازگاری و سلامت روانی او کمک کنند. وانگهی، اخلاق می تواند به برخورداری انسان از لذت در درازمدت بینجامد. سرانجام داشتن اخلاق حسنه، فرد را محبوب مردم می کند و سبب می شود فرد ارتباط مناسب تری با دیگران داشته باشد و از بهداشت روانی برخوردار گردد. در این نوشتار، با تقسیم مسائل اخلاقی به اجتماعی و فردی، هر کدام را جداگانه بازکاوی کرده ایم. در قسمت اخلاق اجتماعی، با اشاره به اهمیت تعامل با دیگران در تامین نیازها و در نتیجه، بهداشت روانی انسان، پی آمدهای برخی صفات و رفتارهای اخلاقی و اجتماعی همچون حسن خلق، فروتنی و خیرخواهی را برشمرده ایم. در بخش اخلاق فردی نیز، نقش برخی صفات و رفتارهای اخلاقی، مانند زهد، صبر و توکل را در بهداشت روانی بررسی کرده ایم.

در این پژوهش، دو مفهوم از روان شناسی اجتماعی، یعنی رفتار حمایتی و پرخاشگری را به اختصار معرفی کرده و سپس به ارزش یابی آنها از دیدگاه قرآن پرداخته ایم. نتایج این پژوهش موضوع محور عبارت است از:الف) اصل اولیه بر رفتار حمایتی است و پرخاشگری به هنگام ضرورت، انجام می شود؛ب) رفتار حمایتی به سه شکل مالی، عاطفی و رفتاری صورت می گیرد؛ ج) تنها هنگامی از رفتار حمایتی نهی می شود که اولا، سبب تقویت دشمنان و دشمنی آنها با اسلام بشود؛ ثانیا، به تقویت صفات منفی مانند تنبلی و احساس ذلت بینجامد؛د) پرخاشگری، نه قابل نفی مطلق و نه قابل دفاع مطلق است؛ ه) همواره در طول زندگی بشر، پرخاشگری وجود داشته است؛ و) هدف از پرخاشگری، باید معقول و در جهت اصلاح فرد و جامعه باشد؛ز) نوع پرخاشگری باید با هدف مورد نظر سازگار باشد؛ح) قرآن، به شیوه های گوناگون پرخاشگری (عملی و کلامی) پرداخته است.

هدف این پژوهش، بررسی رابطه میان انگیزه پیشرفت و خوش بینی و روشن ساختن رابطه میان مؤلفه های این دو متغیر و نیز متغیرهایی همچون رقابت جویی و سطح تحصیلات است. پژوهشگر به منظور آزمودن فرضیه هایش، از میان دانش پژوهان مرد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره قم در سال تحصیلی 86 - 1385، 63 نفر را به تصادف برگزید. تمامی شرکت کنندگان، «آزمون انگیزه پیشرفت هلمریچ» را که در استان مازندران هنجاریابی شده است و نیز آزمون خوش بینی را که پژوهشگر ترجمه و اعتباریابی کرده است، پاسخ دادند. داده ها به روش هم بستگی پیرسون، آماره t و رگرسیون تحلیل شدند. نتایج نشان داد که میان انگیزه پیشرفت بدون احتساب یکی از مؤلفه های آن با خوش بینی تعمیم یافته رابطه مثبت معنادار وجود دارد. همچنین دو مؤلفه «گرایش به پیشرفت» و «پشتکار» از مؤلفه های انگیزه پیشرفت، با خوش بینی رابطه مثبت معنادار دارند. بین «رقابت جویی» یکی دیگر از مؤلفه های انگیزه پیشرفت با خوش بینی، رابطه معناداری مشاهده نشد. نمره های انگیزه پیشرفت و خوش بینی دانش پژوهان دوره کارشناسی با دانش پژوهان دوره کارشناسی ارشد تفاوت معناداری ندارند. نتیجه اینکه سه فرضیه از چهار فرضیه یاد شده تایید می شود؛ یعنی بین خوش بینی و انگیزه پیشرفت، رابطه معناداری وجود دارد. پنج مؤلفه انگیزه پیشرفت از نظر میزان رابطه با خوش بینی متفاوت هستند و رقابت جویی با خوش بینی، رابطه منفی دارد. همچنین میان سطح تحصیلات و میزان انگیزه پیشرفت رابطه ای وجود ندارد.

هدف این پژوهش، آزمودن این فرضیه است که آیا میان آموزه های دینی (اگر به صورت شاخص های اندازه پذیر تبدیل شوند) در حوزه شادکامی با شادکامی روان شناختی و افسردگی رابطه ای وجود دارد؟ همچنین آیا بر اساس منابع مذهبی می توان ابزاری ساخت که شادکامی افراد را بسنجد؟ پژوهش حاضر، این رابطه را در 42 نفر از دانش پژوهان متاهل مرد و زن در سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره شهر قم بررسی کرده است. بدین منظور، پرسش نامه ای از مؤلفه های شادکامی در روایت های معصومین علیهم السلام تهیه و اعتباریابی شد و سپس همراه با پرسش نامه شادکامی آکسفورد و سیاهه افسردگی بک، بر روی گروه نمونه اجرا گردید. آن گاه داده ها با استفاده از روش هم بستگی گشتاوری پیرسون تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان دادند میان شادکامی دینی با شادکامی روان شناختی رابطه معنادار مثبت و با افسردگی، رابطه معنادار منفی وجود دارد. با توجه به این رابطه، از این پژوهش برآمد که بر اساس منابع مذهبی می توان ابزاری ساخت که شادکامی افراد مذهبی و غیر مذهبی را بسنجد. همچنین رابطه معکوس میان شادکامی و افسردگی نشان می دهد که می توان مداخله هایی ترتیب داد تا سبک زندگی افراد افسرده، به گونه ای با تمرین مؤلفه های شادکامی دینی تغییر کند.

هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه مهارت های ارتباطی و رضایت زناشویی است. در این پژوهش، از روش تحقیق هم بستگی استفاده شد. 45 نفر از طلبه های مرد و زن حوزه علمیه قم با روش تصادفی خوشه ایگزینش شدند و با توجه به هدف و فرضیه های پژوهش، مورد آزمون قرار گرفتند. برای بررسی مهارت های ارتباطی، از پرسش نامه مهارت های ارتباطی و برای سنجش رضایت زناشویی از پرسش نامه رضایت زناشویی انریچ استفاده گردید. همچنین تجزیه و تحلیل داده ها از طریق آزمون ضریب هم بستگی پیرسون محاسبه شد. نتیجه پژوهش نشان داد هم بستگی معنادار بین مهارت های ارتباطی و رضایت زناشویی وجود دارد. نیز بین 4 مؤفه از مؤفه های مهارت های ارتباطی (مدیریت هیجانی، بیان کلامی، مهارت های شنیداری و بینش) با رضایت زناشویی ارتباط مثبت معنادار وجود دارد. بنابراین، هرچه مهارت های ارتباطی افزایش یابد، رضایت زناشویی نیز افزایش می یابد.

این نوشته، به معرفی و نقدی خلاصه از کتاب نظریه های سکولار و مذهبی در رشد اخلاقی پرداخته است. در این نوشته، پس از معرفی نویسنده کتاب، فصل بندی و خلاصه محتوای کتاب ارائه می شود. سپس نکاتی نقدگونه درباره محتوای بخش سوم کتاب و توفیق نویسنده در دست یابی به هدفی که مدعی آن است بیان می گردد. در پایان، فهرستی از دیگر آثار همین نویسنده ارائه خواهد شد. محتوای بخش های کتاب چنین است: بخش اول، چارچوبی برای مقایسه نظریه ها ارائه می کند؛ بخش دوم، به نظریه های سکولار می پردازد؛ بخش سوم، مدعی ارائه نظریه های نهفته در آموزه های ادیان است و بخش چهارم، تاملات پایانی نویسنده را تشکیل می دهد.