فصلنامه الهیات هنر
پیاپی 4 (بهار 1395)

نظریه های گوناگون از هنر دینی یا هنر اسلامی در منجر به مفهوم سازی های مختلف از هنر اسلامی می شود. پیرامون هنر مقدس و هنر اسلامی مفهوم سازی هایی از بورکهارت و تابعان وی و نیز گرابار و همانندان او در سده اخیر مطرح شده است. در نظریه سنت گرایی متعلق به بورکهارت، مولفه معنوی و قدسی اخذ شده و در نظریه تاریخی نگری متعلق به گرابار مولفه سعه تاریخ تمدنی ملحوظ است. سومین نظریه که در مقایسه با دیگر نظریه ها کارآمدی و جهان شمولی آن آشکار می شود، نظریه هنر آرمانی مدینه فاضله فارابی یا هنر فاضله است. نظریه هنر فاضله با دیدگاه های سنت گرایان در ستیز نبوده مصادیق آنها را لزوما نفی نمی کند و در عین حال مصادیق گسترده تری را پوشش می دهد. نظریه بورکهارت دایره هنر و معماری اسلامی را کوچک کرده از تبیین مصادیق فراوانی ناتوان است. سعه تاریخ تمدنی نظریه گرابار تا آنجا پیش می رود که مصادیقی را با عنوان هنر اسلامی معرفی می کند که به روشنی در تعارض با تعالیم و آداب اسلامی است. نظریه هنر فاضله فارابی از این دو آسیب عاری است.

با وجود جایگاه ویژه آثار هنری در نظام فعلی کپی رایت به عنوان یکی از دو موضوع اصلی این نظام و برخلاف رویه جاری بسیاری از کشورهای دارای نظام فهرست باز مانند فرانسه، که قلمرو حمایت را به هرگونه مصداق اثر هنری توسعه داده اند، قانون گذاران دارای نظام فهرست فراگیر و بسته از جمله قانون انگلستان و ظاهر قانون فعلی کپی رایت ایران، حمایت را تنها محدود به آثاری در هنر کرده اند که از سوی قانون گذار تصریح شده باشد. از این رو شناسایی انواع دسته بندی ها و مصادیق آثار هنری مذکور در قوانین کشورها، بسیار بااهمیت است. به ویژه از این جهت که قانون گذار در این دسته بندی ها، الزاما از طبقه بندی های رایج در مکاتب هنری معاصر پیروی نکرده که حمایت قانون گذار از آثار هنری نوپیدا را با مشکلاتی مواجه ساخته است. از سوی دیگر انطباق اصل «تفکیک بین ایده و بیان آن» و نیز شرایط شکلی و ماهوی حمایت از آثار فکری در نظام کپی رایت بر برخی از آثار هنری معاصر، همچون شرط شکلی «تثبیت اثر و دوام آن» و نیز شرط ماهوی «اصالت اثر»، با چالش هایی مواجه شده که نیازمند بررسی های عمیق حقوقی است. هدف از این مقاله بیان چالش های یادشده و احیانا ارایه راه حل های پیشنهادی است. این امر به ویژه برای نظام فعلی کپی رایت ایران که در شرایط حاضر و با بازنگری همه جانبه در قانون فعلی کپی رایت درحال پوست اندازی اساسی است، از اهمیت بالایی برخوردار است. امید می رود این پژوهش توانسته باشد به سهم خود، گامی هرچند کوچک جهت اصلاح قوانین مالکیت فکری ایران با هدف حمایت هرچه بیشتر از آثار هنری برداشته باشد تا زمینه شکوفایی استعدادهای هنری جوانان کشور بیش از پیش فراهم آید.

از مهمترین وظایف فقه، بررسی مشروعیت موضوعات و مسایل مورد نیاز جامعه اسلامی است و مسایل هنری - در معنای عام آن و با صرف نظر از برخی مصادیق- بخشی از نیازهای همیشگی انسان ها در طول تاریخ بوده و هست. نیک می دانیم در میان موضوعات هنری مسیله «موسیقی» جایگاه ویژه ای دارد. مطالعه استفتایات فقهای عظام در دوران معاصر، شاهد عنایت و اهمیت این موضوع نزد متشرعان دارد و نشان دهنده دغدغه عمیق متدینان نسبت به آن است. آیا از دیدگاه فقه اسلامی، هرگونه نوازندگی ممنوع و مصداقی برای «هنر ممنوعه» است یا در مسیله تفصیل وجود دارد و بسته به تاثیر و هدف کار هنری، حکم شرعی آن هم تغییر می کند؟ تلاش ما در این مقاله این است که با بررسی عمیق ادله به این پرسش پاسخ دهیم. امید است که این مختصر برای اهل فضل مفید باشد.

این مقاله به بررسی جنبه نمادین قصه های قرآن از منظر واقع نمایی یا ناواقع نمایی پرداخته است. هدف از این بررسی، رسیدن به پاسخ این سوسال است: اصولا قصه های نمادین قرآن تا چه اندازه درصدد بیان واقع هستند؟ در این بررسی، میان رویکردهای اصلی در این باب تفکیک شده و این نکته اساسی واکاوی گشته که نمادین دانستن قصه های قرآن لزوما به معنای تخیلی شمردن آن ها نیست. در قلمرو این مباحث، ضمن بررسی تعاریف مبنایی نماد، کارکرد ادبی آن تحلیل و نقش آن در قصه های قرآن بررسی شده است. از مجموع مباحث این نتیجه حاصل شده است که اصولا حمل آیات قرآن بر جنبه نمادین، نیازمند قرینه ها و شواهد عقلی یا نقلی و مانند آن است؛ اما آنجا که نمادین بودن قصه اثبات شود، نمی توان آن را مساوق با خیال پردازی دانست. اشکال هایی که به نمادین بودن برخی قصص قرآن وارد شده، از درک نادرست معنا و کارکرد نماد نشیت گرفته است؛ زیرا اساسا در بیان معانی مجازی، متکلم در مقام ارایه مقصود خود با سبکی ادبی و همراه با برهنه ساختن لفظ یا اسناد از معنای حقیقی است.

عرف یکی از نهادهای پیرافقهی است که ارتباط وثیقی با فقه فریقین دارد. در سال های اخیر فیلسوفان فقاهت حوزه فقهی امامیه درباره جایگاه این نهاد در مراحل مختلف فقاهت، بحث هایی کرده اند. از این میان می توان از کتاب هایی مانند درآمدی بر عرف و کتاب فقه و عرف یاد کرد. پژوهندگان این عرصه در پژوهش هایی که پیش تر به انجام رسانده اند، تا حدودی ماهیت عرف و محدودیت های کاربست آن را در فقاهت امامیه مشخص کرده اند اما به گسست جدی فقه مطلق از فقه مضاف توجه کافی نکرده اند. این امر موجب بروز ابهام هایی در تبیین مسیله و اثبات این دیدگاه ها شده است. از دیگر سوی موضوعات فقاهت هنری ویژگی متمایزی دارند که اهمیت نگاه های عرفی در فقاهت هنر را بیشتر می کند. این نوشتار درصدد است جایگاه نهاد عرف را در فرایند فقاهت هنر به مثابه یک فقه مضاف تبیین کند. برای تبیین این جایگاه به ناچار باید ابتدا به گسست بین فقه مطلق و فقه مضاف توجه کافی شود. فرضیه این تحقیق این است که در فقه مضافی مانند فقه هنر، که فقیه برخلاف فقه مطلق به جای حکم باید به نظریه برسد، عرف کارشناس در بازشناسی موضوع و مسایل آن جایگاه خاصی دارد. همچنین عرف عصر صدور ادله نیز در فهم موضوعات مستنبط جایگاه خاصی دارد و مصادیق نیز به خاطر روش خاصی که در فقه مضاف وجود دارد، گاه به مسیله فقیه تبدیل می شوند. این نوشتار با روش کتابخانه ای و با جستار در منابع فقهی و درصدد اثبات این فرضیه است.

از جمله سوال های مهم در نسبت میان فقه و هنر این است که علم فقه در شناخت هنر اسلامی چه جایگاه و موقعیتی دارد؟ آیا فقه در تبیین و تشخیص ویژگی های هنرهای اسلامی، سبک و اسلوب آن ها جایگاهی دارد؟ آیا با فقه می توان به تبیین و تعریفی از فرم و محتوای هنرهای اسلامی و عناصر و ویژگی های مشترک هنر اسلامی دست یافت؟ یا علم فقه با بیان قلمرو حلال و حرام در فعل مکلف، که مسیر مجاز و مشروع حرکت هنرمند مسلمان را بیان می دارد، امری لازم است؟ آیا این علم، جدای از شناخت قلمرو مشروع و مجاز هنرهای اسلامی، برای تبیین ویژگی ها و خصوصیات هنرهای اسلامی - در فرم و محتوا - کافی نیست و نمی توان به آن بسنده کرد؟ به نظر می رسد علم فقه با تعیین حدود و چارچوب هایی که پیش روی هنرمند می گذارد، به منزله آغاز حرکت به سوی تعریف هنر اسلامی است. اما ترسیم و توصیف خصوصیت های هنر اسلامی را باید از دیگر تعالیم دینی انتظار داشت؛ یعنی خصوصیت ها، سبک، سیاق و شیوه هنر اسلامی را می توان از قرآن، روایت ها یا سنت اعتقادی و عرفانی استخراج کرد و بر این اساس تعریفی پیشینی از هنرهایی که با روح تعالیم اسلامی سازگاری دارد، ارایه داد.

شمایل ها در ادوار مختلف به شکل های متفاوتی ظاهر شده اند. تا پیش از دور ه ی صفوی، نگارگران چهر ه ی پیامبر و ایمه را به وضوح به تصویر درآوردند ولی در عصر صفوی، شمایل های ایشان را همراه با نقاب به تصویر کشیدند. پرسش اصلی این نوشتار آن است که آیا فقه موجب شده تا هنرمندان دست به اضافه کردن عنصر پوشیه به نگاره های خود بزنند یا نه. هدف از این پژوهش بررسی دقیق میزان تاثیرگذاری فقه در این رابطه است. نتیجه ی بررسی نشان می دهد که فقه هیچ تاثیری در این اتفاق نداشته است. روش تحقیق این نوشتار تحلیلی توصیفی و ابزار گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است.