فصلنامه فرهنگ پویا
پیاپی 12 (خرداد 1388)

گفتمان اصول‌گرایی، بنیادی‌ترین گفتمان انقلاب اسلامی است که به ویژه طی دو دهه اخیر، پیرو برملا شدن انحراف احزاب دولت‌ساخته کارگزاران و مشارکت از سلسله اصول و مواضع جمهوری اسلامی، از جایگاه ممتاز و برجسته‌ای در میان گفتمان‌های جاری برخوردار گردیده است. پی‌گیری راهبرد‌ها و راهکار‌های پیشرفت و تعالی کشور و نظام مقدس جمهوری اسلامی توسط اصول‌گرایان راستین، موجب گردید احزاب دولت‌ساخته مزبور و به تبع آن‌ها احزاب و تشکیلات اقماری حامی وابسته، تا سرحد اپوزیسیون تنزل یابند و حتی در مواردی به سخنگویان بی‌جیره و ‌مواجب دشمنان نظام و انقلاب تبدیل گردند...

مسئله خوب حکومت کردن یا حکومت مطلوب، از جمله آغازین مسایلی است که بشر به هنگام اندیشه‌ورزی در عرصه حکومت، قدرت و سیاست با آن روبه‌رو بوده است. این امر، اندیشمندان سیاسی را به ارایه دیدگاه‌های متفاوت و اغلب متضاد واداشته است.
از نگاه اندیشمندان غربی، اندیشه حکومت و حکمرانی مطلوب، صرفا با کارکردهای مادی‌گرایانه مطرح گردیده است، اما مطابق آنچه که در منابع دینی و روایی اسلام آمده، دولت اسلامی علاوه بر تامین نیازهای مادی انسان‌ها همچون اقتصاد و امنیت، موظف به فراهم آوردن محیطی معنوی برای تعالی روحی آنان می‌باشد...

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، تنها یک اتفاق سیاسی و یک تغییر ساختار نبود؛ بلکه به فرموده شهید بهشتی، انقلاب ما، انقلاب ارزش ‌ها بود. انقلابی که ریشه در اعتقادات اساسی ملتی ستمدیده و مجاهد داشت. پایداری این انقلاب؛ وابسته به پایداری و ماندگاری نظام ارزشی‌ ای است که در اتمسفر فکری ایران و جهان گشوده است. برای حفظ و مراقبت از این دستاورد گرانقدر که حاصل رهبری عارف و مجاهدی چون خمینی کبیر و مبارزه ملتی نستوه و ایثارگر بوده است، چه باید کرد؟ اولین گام در این راستا، شناختن اصول و ارزش ‌های اساسی این انقلاب است که به روشنی توسط بنیانگذار عظیم‌الشان آن، حضرت امام روح الله موسوی خمینی و بزرگ رهرو او، حضرت امام خامنه‌ ای ترسیم و بازنمایی شده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی، «اصول‌گرایی» را این گونه تعریف کرده اند: «اصول‌گرایی به حرف نیست؛ اصول‌گرایی در مقابل نحله‏های سیاسی رایج کشور هم نیست. این غلط است که ما کشور یا فعالان سیاسی را به اصول‌گرا و اصلاح‏طلب تقسیم کنیم: اصول‌گرا و فلان؛ نه. اصول‌گرایی متعلق به همه‏ کسانی است که به مبانی انقلاب معتقد و پایبندند و آنها را دوست می‏دارند؛ حالا اسمشان هر چه باشد.»...

انسان موجودی تکامل‌گراست و حرکت خود را در مسیر تکامل، بر اساس پیش‌فرض‌ها و اصولی استوار می‌کند و این اصول در انتخاب راه و رسیدن او به مقصود موثر است. زمانی که انسان به اصولی معتقد باشد و کلیه اعمال و رفتار خود را بر اساس آن اصول انجام بدهد و آنها را پایه و اساس حرکت خود بداند، به او اصول‌گرا گفته می‌شود و این اصول برگرفته از آموزه‌ها و اندیشه‌هایی است که انسان کسب می‌کند. وقتی انسان راه حق را بشناسد و آموزه‌های خود را از پیامبر و اولیای الهی دریافت کند و اندیشه خود را بر اساس آن پایه گذاری کند، قطعا اصولی که برای اعمال خود در این دنیا به آنها پایبند می‌شود، اصولی الهی خواهد بود و هر چه در اعتقادات و دستیابی به آموزه‌های الهی بیشتر تلاش ‌کند و تعالیم ناب‌تری از این آموزه‌ها را فرا گیرد، پایه های محکمی برای حرکت تکاملی خود ایجاد کرده و به اصول مستحکم‌تری دست می‌باید و در تمامی برنامه‌ها و اعمال فرد اعم از فردی و اجتماعی، آن اصول را به کار می‌گیرد. از آنجا که انسان در این جهان ناگزیر به زندگی اجتماعی می‌باشد و برای رسیدن به اهداف خود از مشارکت دیگران نیز استفاده می‌نماید، باید با سایر انسان ها در جامعه تعامل و همکاری داشته باشد؛ این تعامل و همکاری نیز بر اساس همان اصول پایه‌گذاری می‌شود...

انسان به دلیل پاره‌ای از نیازهای خود، به زندگی اجتماعی رو می‌آورد و مجبور است بخشی از خواسته‌های خود را چشم‌پوشی کرده و به برخی از درخواست‌های دیگر انسان، از روی ناچاری تن دهد و برای این‌که از این مشارکت اجتماعی بهترین و بیشترین بهره را ببرد، ملزم به رعایت قوانین و قراردادهایی با سایر انسان‌ها می‌باشد. البته در هر جامعه‌ای، براساس اصول و ارزش‌های مورد پذیرش آن‌ها، طبق قوانین و قراردادها توافق می‌شود...

برای تبیین درست ماهیت اصول‌گرایی و بیان شاخصه‌های آن، لازم است به بازشناسی اصول‌گرایی از برخی واژگان و مفاهیم پرداخته شود.
1 - خودی و غیرخودی
رهبر خردمند انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در اواخر دهه 1370 از این واژه استفاده کرد و مراد از «خودی»، کسان یا جریانات و اشخاصی بودند که «انقلاب اسلامی را بر پایه هویت اسلامی و لزوم تاسیس حکومت اسلامی به رهبری روحانیت و ولی فقیه را باور داشته» و در مقابل آنها «غیرخودی» که «بی‌اعتنا به تفکر اصیل اسلامی و آرمان‌های انقلاب و جریان سیاسی آن، یعنی اصل ولایت فقیه هستند.» به عبارت دیگر، مفهوم خودی از نظر رهبری، افراد یا جریانات سیاسی را در بر می‌گرفت که به انقلاب اسلامی، نظام جمهوری اسلامی و قانون اساسی، آرمان‌های حضرت امام‌خمینی و رهبری و ولایت فقیه اعتقاد و التزام داشتند و طبیعی است غیرخودی‌ها در نقطه مقابل آن قرار می‌گرفتند...

اصول‌گرایی به معنای گرایش به ریشه‌ها و خاستگاه‌‌هاست. این مفهوم، تفاوت ماهوی با «بنیادگرایی» دارد. بنیادگرایی بازگشت به گذشته و توقف در آن است. در حالی‌که اصول‌گرایی، به مفهوم تاکید بر اصول اساسی با نگاه به آینده است. در اصول‌گرایی تلاش می‌شود از سنت‌ها و اصول بنیادین در جهت حل مسایل و مشکلات مدرن ساخته مدرنیته بشریت استفاده شود. در اصول‌گرایی اسلامی، اصول بنیادین از متن اسلام گرفته می‌شود و به دلیل اینکه اسلام دین تمام عصرها و دین مترقی است و جامعیت آن از آدم تا خاتم است و منجی این دین، امام عصر(عج) نوید نجات بشریت را با ندای «حکومت مستضعفین» داده است، اصولی را در خود دارد که راهگشای حیات بشری از ظلمات اندیشه‌های لیبرالی و مارکسیستی است...

همه شنیده‌ایم که مقام معظم رهبری، دولت نهم را احیاگر راه و گفتمان امام(ره) و انقلاب معرفی فرموده‌اند؛ ولی کم‌تر کسی تاکنون به تحلیل این سخنان حکیمانه نشسته است؛ مخالفان دولت، حمایت خاص از دولت را به ضعف آن تفسیر کرده، می‌گویند چون دولت ضعیف و ناتوان است، رهبری مجبور است با حمایت خاص خود، آن را سر پا نگه دارد! متدینان و افراد ولایی نیز از باب وجوب اطاعت از رهبری، ممکن است این سخنان را بپذیرند .طبعا بر عهده اصحاب رسانه و قلم و صاحب تریبون است که عمق سخنان معظم‌له را برای مردم روشن کنند...

گلایه‌های رهبر فرزانه و مجاهد انقلاب اسلامی از “فضای بی‌بندوباری در حرف زدن علیه دولت” حاوی نکات قابل تاملی است که بازخوانی آنها در شرایط پیچیده امروز می‌تواند راهگشا باشد. مقام معظم رهبری در دیدار کارگزاران فرهنگی و اجرایی حج فرمودند: «این فضای بی‌بندوباری در حرف زدن و اظهارنظر علیه دولت، مسایلی نیست که خداوند به آسانی از آنها بگذرد. تفضلات و رحمت الهی تا زمانی است که ما مراقب گفتار، رفتار و عملکرد خود باشیم؛ زیرا خداوند با ما خویشاوندی ندارد. برخی کارها و ظلم‌ها، فتنه‌ای به پا می‌کند که دامن همه، اعم از ظالم و غیرظالم را می‌گیرد، بنابراین همه باید مراقب اظهارنظرها، تبلیغات و اقدامات خود باشند.» اظهارات دردمندانه مقام معظم رهبری در اعتراض به فضای مسموم تبلیغاتی کشور علیه دولت، حلقه ای دیگر از تدابیر معظم له برای دفاع از دولت اصول‌گرا است که به دلیل استقامت این دولت بر آرمان‌های امام و انقلاب بیان شده است...

از اهداف و راهبردهای دشمنان انقلاب برای تضعیف نظام اسلامی ایران، ایجاد تفرقه و دودستگی میان کارگزاران نظام است، تا هم از شکل‌گیری یک نظام فکری- تصمیم‌گیری منسجم و کارآمد جلوگیری کند و هم توانمندی و قابلیت‌های فکری- مادی کشور را به جای مهار بحران‌های بالقوه و حل مشکلات مردم، متوجه و سرگرم مشکلات کاذب و تحمیلی بسازد؛ در این راستا، رسانه‌های صوتی، تصویری، دیداری و نوشتاری آنان، با ایجاد جنگ روانی- رسانه‌ای، به تنوع‌های فکری موجود دامن زده، با ایجاد سه مرحله مشکل، چالش و در نهایت بحران تصمیم‌گیری، توجه کارگزاران نظام را به جای مقابله با تهدیدهای نوین خارجی و داخلی، به سمت اختلاف‌ها و کشمکش‌های درونی، مدیریت و کانالیزه می‌کنند...

دور شدن از اهداف و اصول نهضت؛ از آفاتی است که همواره هویت انقلاب اسلامی را تهدید می‌کند. از این رو نهضت جهانی اسلام، برای دفع این تهدید و تکامل رسالت نبوی، به امامت و ولایت گره خورده است؛ چرا که رهبری و هدایت امت اگر به اهلش سپرده نشود، غلبه امیال و شهوات و جهالت‌ها، انحراف از صراط مستقیم را رقم خواهد زد و در این دریای ظلمت‌زده که هواهای پست و بی‌خردی‌ها آن را احاطه کرده است، تنها باید دیده‌بان و سکانداری آگاه و امین، هدایت این کشتی را به عهده گیرد تا مسیر گم نشود و دنیای مردمان تضمین شود...

پس از اکثریت یافتن جریان اصول‌گرا در ترکیب نمایندگان مجلس هشتم؛ اغلب رسانه‌های خارجی (مانند خبرگزاری فرانسه) اذعان کردند که به احتمال قوی دوسوم (65 تا 70) درصد کرسی‌های پارلمان در اختیار اصولگرایان خواهد ماند و سهم اصلاح‌طلبان، حدود 50 تا 60 کرسی(15 تا 20 درصد) خواهد بود. در این میان 15 تا 20 درصد منتخبان هم منفرد هستند که احتمال دارد با توجه به سوابق گرایشی و تحولات آینده، جذب سایر طیف‌ها شوند یا به صورت انفرادی به فعالیت ادامه دهند...

اصول‌گرایی و سازمان آن را چگونه می‌توان تقویت کرد؟ اصول‌گرایی را بر کدام بنیاد باید استوار ساخت که گزند نبیند و از جمعیت به پریشانی میل نونه می‌توان از فرقه فرقه و حزب حزب شدن که آفت دیرین همدلی و هماهنگی بوده و «سازمان»های وحدت انسانی را گسیخته و از هم پاشانده، برحذر ماند؟ درد و رنج و آشفتگی از کجا می آید و درمان و چاره کدام است؟ راه همواری که سودمند افتد، به کدام سمت است؟ چگونه باید به چشم‌اندازی بلند و نگاهی نافذ که بتواند صحنه و دشمنان و دشمنی‌ها را رصد کند و راه عبور توام با عافیت و امنیت را بیابد، رسید و مجهز شد؟ با کدام ابزار و تجهیزات؟ دشمن ضعیف از کجا امیدوار می‌شود و طمع می‌ورزد؟ چگونه می‌توان او را مایوس ساخت و به سازمانی منسجم و استوار دست یافت؟...

یکی از راه‌های شناسایی تفاوت‌ها در مباحث انسانی، بررسی مختصات و جایگاه انسان در نگرش و بینش مدنظر است. قدرت و غلبه تکنولوژی و فرهنگ غربی از یک‌سو، و ابتکارات و خلاقیت‌های کم‌نظیر و مستمر در انقلاب اسلامی از سوی دیگر؛ این پرسش را مطرح می‌سازد که جایگاه انسان در انقلاب اسلامی و فرهنگ غربی چگونه تعریف و شناسایی شده‌اند؟ تامل در ادبیات تحلیلی این موضوعات و همچنین واقعیت‌های محیط بر روندهای کنونی جوامع، آشکار می‌سازد که انسان در انقلاب اسلامی، به‌طور مشخص انسانی اصول‌گراست و تحول ناشی از انقلاب اسلامی به گونه‌ای است که شاخصه‌ها و جهت‌گیری انسان را به سوی اصول‌گرایی و معناگرایی در تعیین و پیمودن مسیر زندگی فردی و جمعی سوق می‌دهد. این در حالی است که در نگرش مادی حاکم بر علوم جدید، امکان چنین تحولی در انسان به حداقل می‌رسد. تقابل ذکر شده، در این مقاله تحلیل و توضیح داده شده است...

در تحلیل انقلابات 500 سال اخیر، به این نتیجه می‌رسیم که این انقلاب اسلامی، ویژگی‌هایی داشت که قابل مقایسه با انقلابات گذشته نیست و آن این بود که این انقلاب توسط یک فرد روحانی و با الهام گرفتن از مبانی دین اسلام به پیروزی رسید و همین موضوع، نگرانی غربیان را فراهم آورده است؛ چرا که یک تیوری و اندیشه و الگوی جدیدی به جهانیان عرضه شده است. حضرت امام (ره)، سعادت بشریت را در الهام‌گیری از دین اسلام عنوان می‌کنند و یک دیدگاه جهان‌شمولی را دارند که همواره عبارت امت‌ها را به کار می‌برند و مهمتر از این دو ویژگی، یک تجددگرایی جدید است که با انقلاب ایران آغاز شده و همه این عوامل با سیاست‌های استکباری ابرقدرت‌ها ناسازگار است و دقیقا به همین دلیل است که در سی سال گذشته، بیشترین تبلیغات را علیه انقلاب اسلامی و شخصیت حضرت امام (ره) به کار گرفته‌اند...

بنا به فرمایش مقام معظم رهبری، همه افرادی که شورای نگهبان تایید کرده است، صالح هستند و باید بگردیم و فرد اصلح را انتخاب کنیم؛ زیرا همه تابلوها تابلو خط امام است، ولی آن‌چه مهم است، واقعیت امر و عملکرد پشت این تابلوهاست. مردم ایران، انقلاب را در دل خود آشنا یافتند و احساس کردند این انقلاب گم‌شده خودشان است. امام راحل با حرکت خود، غبار قرن‌ها بدعت و کج‌اندیشی را پاک کرد و اسلام ناب را آن‌چنان که در صدر بود، عرضه کرد. از ویژگی‌های اسلام، ظلم‌ستیزی است و اسلامی که ظلم‌ستیز نباشد، اسلام نیست و قطعا اسلام نمی‌تواند به پرخوری پرخوران و سرمایه‌داران در کنار فقر محرومان تن دهد. اسلام ظلم‌ستیز تا زمانی که در تیوری‌ها حضور داشته باشد، کسی با آن کاری ندارد، ولی وقتی بر کرسی قدرت می‌نشیند، اولین اتفاق این است که نظام سلطه بین‌المللی در برابر آن قد علم می‌کند و با این هویت، نظام سلطه و دنباله‌های داخلی آن، در برابر اسلام ظلم‌ستیز خواهند بود و انتظار نداشته باشید دست از دشمنی بردارند که این دشمنی‌ها در دو حالت پایان می‌پذیرد: اول این که دشمن از خوی استکباری خود دست بکشد و دوم این که شما از اسلام ناب دست بکشید...

نچه که در دوره‌های مختلف انتخابات مد‌نظر متدینان و اهالی سیاست قرار می‌گیرد، بحث روشن شدن تصویر دقیقی از آرایش سیاسی موجود در کشور است. موضوعی که در این میان مورد غفلت قرار گرفته می‌شود، بحث تبیین و تشریح کانون فتنه است که به اقدامات انحرافی و افراطی دست می‌زند و تنها هدف‌شان رسیدن به قدرت‌ به هر قیمتی است...

رقبای ما کسانی هستند که داعیه اصلاح‌طلبی دارند، اما تحت عنوان اصول‌گرایی از نامزد خود حمایت می‌کنند. امروز هر نامزدی ابراز می‌دارد، من نسبتی با اصول‌گرایی دارم. امروز انتخابات ریاست جمهوری فراروی ما است و 30 سال تجربه ‌را پشت سر گذاشتیم و بی‌شک قریب به چهار سال گفتمان اصول‌گرایی، شرایطی را فراهم کرده که هیچ یک از مدعیان داخل صحنه، در طی سال‌های گذشته انجام نداده‌اند. این دولت خجالت نکشید و با شهامت ارزش‌های انقلاب را سر دست گرفت و پایش در مقابل بیگانگان نلرزید...

دولت نهم در عمل نشان داد که اصول‌گرایی را به عنوان یک راهبرد استراتژیک در راس برنامه‌های خود قرار داده و رییس جمهور، گفتمان عدالت‌محوری را با تلاشی که در رفع شکاف میان دهک‌های بالا و پایین جامعه از خود نشان داده است، دنبال می‌کند. اجرای برنامه سفرهای استانی، ساده‌زیستی، دوری از اشرافی‌گری و اعتقاد به مردم، از ویژگی‌های دولت نهم و رییس جمهور است که وی را در میان کاندیداهای دیگر ریاست جمهوری، از توانایی بیشتری برای تحقق اهداف دهه چهارم انقلاب برخوردار کرده است...

احزاب و جریان‌های سیاسی، همه ساله در ایام انتخابات، در صدد ایتلاف‌ها، آرایش‌ها و رفتارهای جدید انتخاباتاتی‌اند. انتخابات دهم ریاست جمهوری، برای همه جریان‌های سیاسی، نقش تعیین‌کننده‌ای در تاریخ سیاسی ایران خواهد داشت. بدین لحاظ بررسی آخرین وضعیت جریان‌های سیاسی، شکل‌دهی ایتلاف‌ها و اتحادهای جدید آنان در رقابت‌های انتخاباتی، برای فرهیختگان و خواص جامعه، یکی از مسایل مورد توجه است. آنچه در این نوشتار مورد اشاره قرار می‌گیرد؛ طیف‌بندی جریان‌های سیاسی در انتخابات 88 و بررسی آرایش، مواضع، رفتارها و سناریوهای انتخاباتی در مهندسی افکار عمومی است...

آقای دکتر! رهبر انقلاب در جمع کارگزاران نظام، شاخص‌های مهم اصول‌گرایی را بازگو کردند که یکی از این موارد، لزوم مرزبندی میان آزادی واقعی و تلاش‌های دشمن به اسم آزادی است. مرز بین این دو آزادی را با کدام ملاک و چگونه باید مشخص کرد؟ همان‌طوری که رهبر معظم انقلاب هم گفتند، آنجایی که آزادی اندیشه و بیان نظرات، منشا عقلانی پیدا می‌کند؛ هیچ منعی ندارد، اما اگر برخی بخواهند آزادی را به معنی «آزادی برای براندازی» تلقی کنند و به اصطلاح براندازی خاموش انجام دهند و فضای فرهنگی و سیاسی کشور را با هرج و مرج تغییر دهند که نتیجه‌اش براندازی نظام باشد، قطعا ما با این نوع آزادی مخالف هستیم. اما آنجایی که قرار است، افکار نو عرضه و عقاید بیان شوند، واقعا هیچ حد و مرزی وجود ندارد و تا جایی که جنبه نفاق و فریب نداشته باشد، بیان عقاید آزاد است؛ لذا باید مرز بین آزادی درست و غلط یا به عبارتی مرز بین آزادی انسانی و حیوانی مشخص و تعریف شود...

اصول‌گرایی در فرهنگ اسلامی نه یک نحله و مشی سیاسی، بلکه مشی در رفتار و دیدگاه فرد مسلمان در همه حوزه‌های مسئولیت اعم از وظایف فردی، اجتماعی و سیاسی اوست. تاکید و حساسیت مقام معظم رهبری در تبیین شاخصه‌های این واژه در فرهنگ اصیل اسلامی و خارج دانستن آن از حوزه بسته مرزبندی‌های سیاسی و نیز تصریح و تاکید ایشان بر ضرورت نوزایی در این عرصه و نشر آن به دور از انحراف‌ها در میان ملت‌ها و اندیشمندان جهان اسلام؛ حاکی از اهمیت و عمق اثرگذاری این آموزه‌ها در برابر هجوم عنادآلود نظام سلطه غرب علیه جنبش‌های اسلامی آزادی‌خواه و نظام‌های سیاسی مستقل است که مفهومی فراتر از گردونه تعاریف نظام‌های سیاسی داخلی در حوزه یک کشور به شمار می‌رود...

به دعوت انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران - پردیس قم - برنامه مناظره‌ای بین حمید رسایی نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی و محمد علی ابطحی - مسیول دفتر رییس جمهور سابق- با موضوع اصول‌گرایی و اصلاح‌طلبی برگزار شد. این مناظره و یا به قول ابطحی مباحثه، در فضای دانشجویی صورت گرفت که یک طرف به صورت استنادی و طرف دیگر با اتکاء به یکسری اخبار و شایعات، به دنبال ارایه تصویری از وضع موجود برای مخاطبان بودند...

وقتی به پرونده تاریخی جریان انسان‌های پایدار و استوار بر عقیده و مرام و مکتب نگریسته می‌شود، به خوبی وجوه تمایز و اختلاف آن با نگاه انسان‌های رنگ‌پذیر، چند شخصیتی، دورو، مرعوب و بی‌اراده، نمایان می‌شود؛ وجوه و زوایایی که به خوبی دو صف و خاکریز جبهه «اصول‌گرا» و جبهه «معاند» را آشکار می‌‌سازد...