مجله مرتع
سال دهم شماره 1 (پیاپی 37، بهار 1395)

طرح های مرتع داری از جمله ابزارهای مدیریتی جهت افزایش کمیت و کیفیت مراتع در مناطقی که فشار چرا بر آنها زیاد بوده و وضعیت و گرایش آنها رو به قهقرا بوده می توانند با اجرای صحیح مفید باشند. به منظور بررسی اثرات اجرای طرح های مرتعداری بر تولید، وضعیت و گرایش مراتع این تحقیق در منطقه خزل شهرستان نهاوند در سال 1393 انجام شد. عواملی نظیر تولید، وضعیت و گرایش در 8 سامانه دارای طرح مرتعداری که در آنها عملیات اصلاح و احیاء انجام شده و در 4 سامانه که طرح برای آنها تهیه شده ولی هنوز پروژه اصلاح و احیاء در آنها اجرا نشده است مورد بررسی قرار گرفت. در هر سامانه 30 پلات یک متر مربعی در جهت شیب و بر روی ترانسکت 50 متری مستقر و در داخل آن ها تولید، وضعیت و گرایش اندازه گیری شدند. جهت مقایسه درصد تغییرات عوامل یاد شده در سامانه ها، از آزمون t استفاده شد. نتایج اولیه اطلاعات نشان داد که وضعیت مراتع در کل سامانه هایی که دارای طرح بودند، بعد از اجرای طرح بهبود یافته اند و فقط سامانه های گورنصیب و سرتزن به علت نداشتن طرح تغییری نکرده بودند. همچنین در خصوص تولید علوفه در کل سامانه های دارای طرح به جز ابوالفتح و فارسبان (در سطح 95 درصد)، در سطح 99 درصد دارای اختلاف معنی داری بوده و نشان از تاثیر طرح های مرتع داری بر میزان تولید علوفه دارد. در همین رابطه مراتع سیاه دره با 560 و مراتع دولت آباد با 240 کلیوگرم تولید علوفه در هکتار در سال به ترتیب بیشترین و کمترین مقدار را به خود اختصاص داده اند. همچنین آزمون آماری در خصوص وضعیت مراتع دارای طرح نشان از اختلاف معنی داری در سطوح 99 و 95 درصد در کل مراتع داشت به طوری که امتیاز سامانه های کوتاه دره، سیاه دره و دولت آباد بیشترین تغییرات و سایر سامانه ها کمترین تغییرات معنی داری را داشته اند. مقایسه گرایش سامانه های عرفی مورد مطالعه قبل و بعد از اجرای طرح مرتعداری نشان داد که گرایش مراتع در سامانه های عرفی تاریک دره و ده کبود مثبت شده و در 6 سامانه دیگر که گرایش ثابتی داشت نیز رو به مثبت گذاشته است. نتیجه گیری کلی نشان داد که مراتعی که دارای طرح بوده و در آنها طرح به خوبی اجرا شده است شرایط بهبودی تولید، وضعیت و گرایش حاصل شده و حاکی از تاثیر مدیریت صحیح بر مراتع بوده و باعث حفظ و ثبات بهره برداری بلند مدت از مراتع می شود.

اجرای طرح های اصلاحی و احیایی مراتع به منظور حفظ و احیای منابع طبیعی، همچنین تامین معیشت جمعیت قابل توجهی از بهره برداران به خصوص بهره بردارن روستایی دامدار ضروری است. مطالعه موردی حاضر به بررسی عوامل موثر بر عدم تعادل دام و مرتع و تاثیر طرح های مرتعداری در روستاهای شهرستان ماهنشان در استان زنجان می پردازد. داده ها با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختار یافته با بهره برداران مراتع، مشاهده مشارکتی، بررسی مدارک و اسناد طرح های مرتعداری موجود و ترسیم نقشه های روستا گردآوری گردید و در نهایت داده ها، با استفاده از مفهوم سازی، کد بندی، ترسیم نمودار و تحلیل نقل قولی، تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان داد، بهره برداری از مراتع به صورت جمعی (مشاعی) و بر اساس واگذاری مراتع ملی به آن ها انجام می گردید. معیشت خانوارها وابسته به چرای مراتع بود و اگرچه تعداد دام سرانه هر خانوار کم ارزیابی گردید، ولی جمع آن ها به طور متوسط 25/2 بیشتر از ظرفیت مراتع ارزیابی شد. طرح های مرتعداری موجود نیز نتوانسته است به کاهش تعداد دام موجود و کاهش فشار بر مراتع بیانجامد. از جمله دلایل این امر می توان به مواردی همچون، وابستگی بالای معیشتی خانوارها به دامداری و بهره برداری از مراتع، نبود تنوع در استراتژی های معیشت خانوارها، حضور اندک بهره برداران در تصمیمات مربوط به مراتع و عدم توجه برنامه ریزان به این موارد در تهیه و اجرای طرح های مرتعداری اشاره کرد. بنابراین این طرح ها زمانی می توانند به تعادل دام و مرتع به صورت پایدار منجر گردند که تجدید نظری در آن ها صورت گیرد.

در این تحقیق اثر چرای دام و هجوم گونه زیادشونده Stachys byzantina بر ترکیب گیاهی، گروه های کارکردی و تنوع و غنای گونه ای بررسی شد. شاخص های پوشش گیاهی در سه منطقه کلید، بحرانی و تحت تاثیر گونه زیادشونده در علفزار کوهستانی دامنه شمالی البرز در شهرستان سوادکوه در استان مازندران نمونه گیری شد. نتایج نشان داد که ترکیب گیاهی متفاوتی در سه منطقه وجود داشته که شامل حضور 55 گونه در منطقه بحرانی، 85 گونه در منطقه کلید و 67 گونه در منطقه تحت تاثیر گونه زیادشونده بوده است. در آنالیز چند متغیره دو منطقه بحرانی و تحت تاثیر گونه زیادشونده از نظر ترکیب گونه ای با منطقه کلید متفاوت بوده اما تعداد گونه های بیشتری بین دو منطقه کلید و تحت تاثیر گونه زیادشونده مشترک بودند. برخی گونه های خوشخوراک نظیر Dactylis glomerata، Trifolium repens و Sanguisorba minor در منطقه تحت تاثیر گونه زیادشونده به طور معنی داری از میانگین درصد تاج پوشش بیشتری نسبت به دو منطقه دیگر برخوردار بودند. پاسخ گروه های کارکردی نشان داد که گیاهان چند ساله به طور معنی داری در منطقه بحرانی تاج پوشش کمتری نسبت به دو منطقه دیگر داشتند. پهن برگان علفی به طور معنی داری از درصد تاج پوشش بیشتری در منطقه تحت تاثیر گونه زیادشونده برخوردار بودند و در مقابل منطقه کلید درصد تاج پوشش بیشتری از گندمیان را دارا بوده است. شاخص های غنا بین سه منطقه تفاوت معنی داری نداشته و تنها در مورد شاخص تنوع سیمپسون، بیشترین تنوع در منطقه تحت تاثیر گونه زیادشونده مشاهده شد. ترکیبی از گیاهان مرغوب و خوشخوراک در مراتع تحت هجوم وجود دارد که در صورت کنترل گیاه مهاجم می توانند موجب احیاء مراتع منطقه شوند.

شوره زارهای مرطوب و اراضی حاشیه کویرهای ایران هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی نقش مهمی در تامین علوفه دام ایفا می نمایند. در تحقیق حاضر کیفیت علوفه چهار گونه شورپسند (هالوفیت) و مقاوم به شوری شامل Atriplex verrucifera ، ، Halocnemum strobilaceum ، Haloxylon persicumو ، Nitraria schoberi در مراتع شورروی حاشیه کویر میقان اراک (استان مرکزی) در سه مرحله فنولوژیکی رشد رویشی، گلدهی و رسیدن بذر مورد بررسی قرار گرفت. شاخص های کیفیت علوفه شامل ماده خشک(DM) ، پروتئین خام (CP) ، دیواره سلولی منهای همی سلولز(ADF) و دیواره سلولی(NDF) فسفر (P)، ماده خشک قابل هضم(DMD) ، خاکستر خام (Ash)، مصرف ماده خشک (DMI) و ارزش نسبی علوفه (RFV) با روش های استاندارد اندازه گیری شد. نتایج بدست آمده نشان داد که اثر شاخص های کیفیت علوفه بین چهار گونه و نیز مراحل رشد فنولوژیکی اختلاف معنی داری از نظر آماری در سطح %1 دارند. ضمنا بر طبق آزمون مقایسه میانگین دانکن اثر متقابل گونه گیاهی و مرحله رشد نیز بر روی تمامی این شاخص ها به لحاظ آماری معنی دار بود. در اکثر گونه ها با پیشرفت مرحله فنولوژیکی، از میزان پروتئین خام کاسته و بر میزان ADF و NDFافزوده شد. گونه قره داغ دارای بیشترین میزان پروتئین خام در مرحله رویشی (42/32 درصد) و تاغ دارای کمترین پروتئین در مرحله بذردهی (06/11 درصد) بوده است. بیشترین ارزش نسبی علوفه در گونه قره داغ (77/529) و کمترین آن در مقایسه با بقیه گونه ها، در گونه آتریپلکس (4/217) محاسبه شده است. در مجموع، با وجود کیفیت علوفه نسبتا مناسب این گونه ها، استفاده از مکمل های غذایی و عناصری مانند فسفر برای دام در این منطقه ضروری به نظر می رسد.

به منظور ارزیابی میزان ذخیره سازی کربن تحت شدت های متفاوت چرای دام، پژوهشی در منطقه حفاظت شده بیجار در استان کردستان انجام شد. منطقه کاملا حفاظت شده (چرا نشده یا قرق)، منطقه چرای متوسط و منطقه چرای سنگین به عنوان تیمارهای مختلف چرای دام (در مجاورت یکدیگر) و با در نظر گرفتن خصوصیات توپوگرافی یکسان انتخاب شدند. نمونه برداری از پوشش گیاهی به صورت تصادفی- سیستماتیک با استقرار 2 ترانسکت 100 متری و 10 پلات 1×1 متر مربعی در منطقه معرف صورت گرفت. به منظور تعیین زیست توده گیاهی، اقدام به نمونه برداری کامل از اندام های هوایی و لاشبرگ در پلات ها گردید. به منظور نمونه برداری از اندام زیر زمینی و خاک با توجه به عمق متوسط ریشه دوانی گونه های غالب ابتدا اقدام به حفر پروفیل هایی مکعبی به ابعاد 25*25*25 سانتی متر در دو عمق 25-0 و 50-25 سانتی متر گردید و ضمن برداشت خاک، تمامی ریشه های موجود در معکب های حفر شده بطور کامل جمع آوری گردید. سپس در نمونه های خشک گیاهی و خاک، درصد کربن آلی محاسبه شد. تجزیه و تحلیل داده ها با نرم افزارSPSS ، مقایسه داده ها در سه تیمار از طریق آزمون تجزیه واریانس یکطرفه و میانگین صفات مورد بررسی با آزمون دانکن مقایسه شدند. نتایج نشان داده است که با افزایش شدت چرای دام ترکیب گیاهی از گراس های چند ساله Festuca ovina و Bromus tomentellus در منطقه قرق به گونه ovine. Fو گونه یکساله Vaccaria pyramidataدر منطقه چرای متوسط و در نهایت به گیاه بوته ای Artemisia sieberi و گراس نامرغوب Aegilops sp. در منطقه چرای سنگین تغییر یافته است. نتایج بیانگر آن است که با افزایش شدت چرای دام ذخایر کربن خاک، زیست توده گیاهی و لاشبرگ کاهش چشمگیری داشته اند. چرای متوسط و سنگین دام با کاهشی معادل 6/45 و 5/75 درصد نسبت به قرق ذخایر کربن زیست توده کل را کاهش داد. میزان کربن آلی خاک در مناطق قرق، چرای متوسط و چرای سنگین به ترتیب 9/185، 6/105 و 4/64 تن در هکتار بود. نتایج توزیع کربن نیز نشان داد که بیش از 98 درصد از کل ترسیب کربن را کربن آلی خاک تشکیل داد و همچنین ذخیره کربن در زیتوده زیرزمینی، بیش از زیتوده هوایی بود. قابل ذکر است که در طول 43 سال بر اثر چرای متوسط و سنگین دام در منطقه حفاظت شده به ترتیب 9/1 و 3/3 تن در هکتار سالانه هدر رفت ذخایر کربن آلی صورت گرفته است.

پخش سیلاب نقش موثری در بهبود و حاصل خیزی خاک، تغذیه آب های زیر زمینی، احیا و تقویت پوشش گیاهی و کنترل بیاران زایی دارد. در نتیجه لازم است تا میزان این تغییرات در طول زمان بررسی شود. هدف از این پژوهش بررسی تاثیر آبیاری با سیلاب بر خصوصیات خاک در منطقه بند علی خان ورامین می باشد. منطقه مورد مطالعه در جنوب ورامین، شمال دشت مسئله و سواحل دریاچه نمک قم قرار دارد. برای نمونه برداری از خاک در هر دو منطقه (منطقه پخش سیلاب و شاهد) در طول 5 ترانسکت 50 متری، از پلات اول، وسط و آخر تا عمق 20 سانتی متری یک نمونه خاک برداشته و با هم مخلوط گردید. همچنین نمونه برداری از خاک پای بوته و بین بوته (خاک لخت) در منطقه پخش سیلاب به منظور مقایسه خصوصیات آنها انجام گرفت. نتایج با استفاده از آزمونt استیودنت نشان داد که میانگین درصد کربن آلی، نیتروژن، فسفر، پتاسیم و همچنین رطوبت اشباع خاک و سیلت در عرصه پخش سیلاب افزایش و هدایت الکتریکی، وزن مخصوص ظاهری و درصد رس کاهش یافته است. همچنین در عرصه پخش سیلاب میزان کربن آلی، هدایت الکتریکی، نیتروژن، فسفر، پتاسیم، رطوبت اشباع خاک، شن و رس خاک پای بوته در مقایسه با خاک بین بوته افزایش و درصد سیلت در خاک زیر بوته کاهش معنی داری داشته است. از این رو می توان بیان نمود که اجرای سیستم پخش سیلاب در منطقه به مرور زمان حاصل خیزی خاک این منطقه را افزایش داده است.

گله داران در جوامع روستایی و عشایری در ایران جهت انجام امور گله داری و مدیریت دام های خود فعالیت هایی را به صورت مشترک و در کنار هم انجام می دهند. این همکاری متقابل یا در واقع همیاری نقش مهمی را در بین گله داران ایفا می نماید. روش مطالعاتی در این تحقیق بر مبنای روش های پیمایشی است که جهت تولید اطلاعات از روش های کیفی مشاهده مستقیم، مشاهده مشارکتی و مصاحبه سازمان یافته استفاده شده است. نتایج این تحقیق در بر گیرنده ابعاد مختلفی از دانش بومی از جمله تحلیل شیوه مدیریتی مکانیسم تعاونی سنتی شیررفیق بر پایه همیاری و سنت های و باورهای محلی مرتبط با آن می باشد. در این تحقیق بر همیاری فصلی در بین بهره برداران مرتع تاکید شده که نقش مهمی در استفاده و مدیریت شیر دام و تولید فرآوری های شیری دارد. نقش های اجتماعی مختلفی از جمله سرچکنه، چکنه، تراز و چوپان در قالب یک نهاد اجتماعی بنام«چکنه» در مدیریت گله دام حضور دارند. «شیررفیق» یک نوع نهاد اجتماعی برای تقسیم شیر دام ها در بین افراد است. این نهاد در بین گله داران پیوندهای اجتماعی و بازدهی تولید فرآوری شیری را هم از لحاظ خودمصرفی و هم از لحاظ بازاری تقویت می نماید.

در اغلب مطالعات بوم شناسی جوامع، بررسی تنوع زیستی در سطح گونه ها و به صورت انفرادی درنظر گرفته شده است و به وابستگی گونه ها به سطوح بالاتر درخت تکاملی کم تر توجه شده است. شاخص های جدید تنوع و تمایز تاکسونومیکی با ملاحظه پراکندگی روابط بین گونه ها در سطوح مختلف خویشاوندی نسبت به سایر شاخص های مرسوم تنوع زیستی اطلاعات بیش تری را در سطوح بالاتر از گونه در اختیار بوم شناسان قرار می دهد. در این مطالعه با استفاده از این شاخص ها به بررسی تنوع و تمایز ساختار تاکسونومیکی گونه های گیاهی شش سایت مرتعی واقع در اطراف استان تهران در شش سطح تاکسونومیکی پرداخته شد. نتایج نشان داد که سایت ساوه (8/67=∆ و 3/71=*∆) و سایت سلفچگان (4/61=∆ و 4/64=*∆) به ترتیب بیش ترین و کم ترین میزان شاخص های تمایز و تنوع تاکسونومیکی را به خود اختصاص دادند که نشان دهنده وجود طول مسیر زیاد بین گونه ها در طول درخت فیلوژنی سایت ساوه است. شاخص میانگین تمایز تاکسونومیکی در سلفچگان نشان می دهد خانواده ها و راسته های کم تری به ازای کل گونه ها وجود دارد (2/65 = Δ+). با توجه به نتایج به دست آمده می توان بیان کرد که سایت های سلفچگان، البرز و دماوند نسبت به سایت های ساوه، فیروزکوه و سمنان از گونه زایی نسبی بیش تری برخوردارند و دارای ساختار تکاملی ناهمگنی هستند. به عبارت دیگر در این سایت ها بخش بزرگی از گونه ها به طور نامتعادل در تعداد کمی از خانواده ها تجمع پیدا کرده اند. به طور کلی شاخص های تنوع تاکسونومیکی در کنار سایر شاخص های تنوع گونه ای می تواند جهت ارزیابی کامل تر و جامع تری از تنوع زیستی و فرایندهای موجود در اکوسیستم ها به ویژه آنالیز تنوع گونه ای جوامع مرتعی به کار رود.

دانش بومی در تعامل و هماهنگی بومیان (روستائیان، کوچ نشینان، جنگل نشینان) با محیط پیرامون آنها بوجود می آید. از این رو بومیان از طریق همسو و هماهنگ کردن خود با محیط به کسب دانشی نائل می شوند که چون خاص محیط آنان است به نام دانش بومی نامیده می شود. در این پژوهش سعی شده است ضمن معرفی ساختار اجتماعی عشایر محمدی سلیمانی بخش اسفندقه شهرستان جیرفت به نقش دانش بومی، شناخت و بهره گیری از آن در بهبود وضعیت و شرایط اقتصادی و اجتماعی بهره برداران پرداخته شود. روش انجام این پژوهش کیفی است، در این روش ضمن انجام مصاحبه های عمیق و جمع آوری اطلاعات، سوالات محوری در خصوص استفاده از مراتع تعیین شد. نتایج جمع بندی اظهارات مصاحبه شوندگان نشان می دهد. بهره برداران مراتع باتوجه به آمیزه های بومی می توانند تقسیم مکانی پراکنش دام، محل های تامین آب شرب گله و مسیر حرکت گله را به خوبی پیش بینی و تعیین نمایند. آنها همچنین می توانند با چرای دام در شب، چرای تناوبی، مدت توقف دام، از تمام قسمت های یک محدوده عرفی به صورت یکنواخت استفاده نمایند. بر اساس نتایج این تحقیق مشخص گردید که هر یک از افراد در ایل جایگاه خاصی داشته و وظایف خاصی را انجام می دهد. در امر مدیریت ایل، ایشوم و گله پنج نقش بزرگ طایفه، بزرگ تیره و سرایشوم، چوپان و رفیق تعریف شده است. آنها در سکونتگاه هایی زیست می کنند که ساخت خودشان بوده و از مصالح محلی ساخته شده که از آن جمله می توان به کپر، کوار و سیاه چادر اشاره کرد. از آنچه که گفته شد می توان نتیجه گرفت که ساختار مدیریتی و دانش اکولوژیک بومی گله داران نقش مهمی در پایداری سرزمین ایفا می نماید و باتوجه به قدمت زیاد شبانی درکشور زنده نمودن بخش های از این دانش که امروزه مصداق های علمی آنها مشخص شده است، می تواند مبنایی برای توسعه و معیشت پایدار در مراتع باشد.

بدون شناخت خصوصیات تولیدی گیاهان و مقدار مصرف علوفه یک مرتع در طول دوره چرا، برنامه ریزی و مدیریت صحیح مرتع و دام مقدور نمی باشد. لذا به منظور میزان تغییرات تولید و مصرف دو گونه گندمی مهم در مراتع نیمه استپی الموت قزوین بررسی شد. این تحقیق در 4 سال انجام گرفت و هر ساله پایه های یکسان در داخل قرق و پایه های یکسان در خارج قرق از گونه های (Link) Agropyrum trichophorum و(Host) Agropyron intermedium به منظور بررسی تغییرات تولید و مصرف انتخاب شد. در هر ماه از فصل چرا، تولید و مصرف علوفه تعداد 5 پایه از هر یک از دو گونه مورد بررسی برداشت و به تفکیک در پاکت های جداگانه به آزمایشگاه منتقل و پس از خشک شدن در هوای آزاد، اختلاف وزن علوفه خشک در داخل و خارج قرق، مبنای محاسبات علوفه تولید شده و مصرف شده در سایت قرار گرفت. داده های حاصل از سال 1386 تا سال 1389 مورد تجزیه واریانس مرکب در قالب طرح کاملا تصادفی قرار گرفت. نتایج آنالیز واریانس دو گونه مورد مطالعه نشان داد که اختلاف معنی داری در سطح 1 و 5 درصد در بین سال ها و ماه های آماربرداری از نظر میزان علوفه تولیدی وجود دارد و از نظر میزان مصرف دو گونه هم به غیر از اثر سال در گونه (Link) Agropyrun trichophorum اثرات سال و ماه معنی دار است. همچنین درصد مصرف دو گونه نسبت به هم و زمان اوج مصرف گونه ها در بین ماه های مورد بهره برداری نیز متفاوت بود.