فصلنامه نامه تاریخ پژوهان
پیاپی 8-9 (زمستان 1385 و بهار 1386)

جامعه مدینه و به تبع آن تمام سرزمین حجاز، در فرایند اجتماعی شدن و فرهنگ پذیری اسلامی آموختند که چه رفتارهایی شرعی و کدام رفتار، معارض یا مخالف با مبانی اسلامی است. در این شرایط، معیار رفتارهای مناسب و رفتارهای نامناسب در جامعه اسلامی شکل گرفت. بهترین الگو و روش برای پذیرش مفاهیم نو و هنجارهای منطبق بر شرع مقدس اسلام، آموزهای قرآنی و سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود. مهم ترین اقدام اولیه پیامبراعظم صلی الله علیه و آله برای نهادینه کردن دین و شرعیات یا گرامی داشت هنجارها و ارزش های منطبق با آموزهای قرآنی، اجرای دقیق نظارت اجتماعی بود. در این میان، دو سؤال اساسی مطرح خواهد شد:1 عامل مؤثر بر نظارت اجتماعی در دولت نبوی چه بود؟ 2 شیوه پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در اجرای نظارت اجتماعی چگونه بود؟
تبیین مسئله تحقیق بر این دو فرضیه مبتنی است که اولا: ساخت هنجارمند جامعه مدینه و توسعه نظم و انضباط اجتماعی و حتی نظارت نهادی واسطه ای در اجرای نظارت اجتماعی مؤثر بود، ثانیا: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با دو شیوه رسمی و غیر رسمی علاوه بر نظارت اجتماعی به برقراری نظام عمومی و هم نوایی رفتار نومسلمانان با هنجارهای تازه شکل گرفته در جامعه اسلامی، مبادرت ورزید.

نیاز انسان ها به مواهب طبیعی، اقتصاد و معیشت در زندگی مادی، امری ضروری است و در این اصل کلی تفاوتی میان انسان ها نیست. آن چه منشا تفاوت در اخلاق اقتصادی انسان هاست نوع رفتار آنان در کسب روزی و معیشت و درآمد، و نیز چگونگی بهره گیری و مصرف است. پیامبراعظم صلی الله علیه و آله در این دو عرصه (درآمد و مصرف) ویژگی های درس آموزی دارد. ایشان در عرصه درآمد، هم چون دیگران به فعالیت هایی مانند چوپانی، تجارت و زراعت اشتغال داشت، و ضمن این که از جلب روزی از راه های معنوی نیز غافل نبود، به وقت ضرورت، قرض هم می کرد. اهتمام آن جناب بر حلال بودن درآمد قابل توجه است. در عرصه مصرف نیز قناعت و ساده زیستی، عدالت و احتیاط در مصرف بیت المال، پرهیز از اسراف و تبذیر، و بالاخره انفاق در راه خدا از اصول قابل توجه در سیره اقتصادی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله است.

یکی از مهم ترین تهدیدهای نهضت رسول خدا صلی الله علیه و آله، بازگشت امت اسلامی به معیارهای جاهلی و سر برآوردن ریشه های غیر انسانی آن دوران بود. جامعه ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله اسلام را در آن عرضه کرد، جامعه ای قبیله ای بود. در آن جامعه، سنت به منزله زیر ساخت همه مقوله های فرهنگی و اجتماعی عمل می کرد. سنت جاهلی که در جامعه جزیره العرب، ریشه دار و عمیق بود، در زمان پیامبر عامل بازگشت و ارتجاع شد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله از آغاز بعثت، تلاش کرد اعمال و معیارهای جاهلی را محدود کند. ایشان در این راستا، بیش از سایر انبیا و نهضت ها موفق بود، با وجود این، سنت های جاهلی کاملا نابود نشد. دو عامل، یکی حضور عناصر تحول ناپذیرفته (مشرکان، منافقان و اهل کتاب) و دیگری وجود بقایای باورها، اندیشه ها و سنت های جاهلی سبب بازگشت جامعه به معیارهای جاهلی شد و تهدیدی بزرگ برای نهضت پیامبر گردید.
بازگشت به جاهلیت با دور شدن از زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بیش تر گریبان گیر جامعه اسلامی شد. از نظر پیامبراعظم ریشه های رجعت، هواپرستی و دنیازدگی بود که همواره به عنوان عاملی ارتجاعی در نهضت های الهی دیده می شود.

خالد بن ولید یکی از اشراف زادگان بنی مخزوم بود که تا پیش از پذیرش اسلام در سال هشتم هجرت همواره در کنار دشمنان سر سخت پیامبر صلی الله علیه و آله علیه آن حضرت فعالیت می کرد. پس از قبول اسلام، در نبردهای مهم حنین و موته و سریه بنی جذیمه و محاصره طائف ایفای نقش کرد.
عملکرد او در سریه بنی جذیمه و کشتن سی نفر بی گناه و عدم قصاص وی از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و نصب مجدد او به عنوان فرمانده در محاصره طائف، به صورت یک معضل تاریخی در آمده و ذهن پژوهشگران را به خود مشغول ساخته است. البته تحلیل مورخان اهل سنت و شیعه و چگونگی پرداختن آنان به مسئله خالد کاملا متفاوت است. آن چه در نوشتار حاضر مطرح شده بررسی عملکرد خالد در سریه بنی جذیمه و چگونگی برخورد پیامبر صلی الله علیه و آله با این مسئله و تحلیل های مورخان شیعه و سنی در این زمینه است.

اصحاب صفه تهیدستانی بودند که به صفه مسجدالنبی پناه برده، مورد توجه ویژه رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند. بنابر مشهور، پدید آمدن صفه در پی افزایش کسانی بود که توانایی اداره زندگی و گذران امور خویش را نداشتند یا تمایل داشتند اوقاتی را در مسجدالنبی سپری کنند. در شان اصحاب صفه آیه نازل شده و باعث افتخار آنان بود و حتی پس از بر چیده شدن صفه نیز برای آنان امتیاز محسوب می شد. تعداد اصحاب صفه به دلایل مختلفی کم و زیاد می شد. برخلاف مشهور گویا صفه در داخل مسجد قرار نداشته، بلکه در جوار مسجد واقع شده بود. به نظر می رسد اصحاب صفه در برخی اوقات، اشتغالات و درآمدهایی داشته اند، اما از مهم ترین مشغله های آنان تعلیم قرآن و عبادت بوده است. اهل صفه رزمندگان همیشه آماده نیروهای اسلام بوده و خود را به شرکت در غزوات پیامبر صلی الله علیه و آله ملزم کرده بودند. با پیشروی اسلام و فتوحات اسلامی و از میان رفتن نیاز مالی اهل صفه ظاهرا موضوع اهل صفه نیز از میان رفت. گرچه ممکن است محل صفه تا دوره های بعد پابرجا بوده باشد، اما وجود اهل صفه در زمان های بعد بعید می نماید. امتیاز اهل صفه و شاید حالات برخی از آنان انگیزه ای برای ادعای ارتباط صوفیان با اهل صفه شده است، اما چنین دیدگاهی مورد پذیرش همگان نبوده و درست به نظر نمی آید.
واژه های کلیدی: پیامبر صلی الله علیه و آله، صفه، مسجدالنبی، مدینه و تصوف. ________________________________________1 عضو گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. صفه نشینان مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله قاسم خانجانی(1)چکیده اصحاب صفه تهیدستانی بودند که به صفه مسجدالنبی پناه برده، مورد توجه ویژه رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند. بنابر مشهور، پدید آمدن صفه در پی افزایش کسانی بود که توانایی اداره زندگی و گذران امور خویش را نداشتند یا تمایل داشتند اوقاتی را در مسجدالنبی سپری کنند. در شان اصحاب صفه آیه نازل شده و باعث افتخار آنان بود و حتی پس از بر چیده شدن صفه نیز برای آنان امتیاز محسوب می شد. تعداد اصحاب صفه به دلایل مختلفی کم و زیاد می شد. برخلاف مشهور گویا صفه در داخل مسجد قرار نداشته، بلکه در جوار مسجد واقع شده بود. به نظر می رسد اصحاب صفه در برخی اوقات، اشتغالات و درآمدهایی داشته اند، اما از مهم ترین مشغله های آنان تعلیم قرآن و عبادت بوده است. اهل صفه رزمندگان همیشه آماده نیروهای اسلام بوده و خود را به شرکت در غزوات پیامبر صلی الله علیه و آله ملزم کرده بودند. با پیشروی اسلام و فتوحات اسلامی و از میان رفتن نیاز مالی اهل صفه ظاهرا موضوع اهل صفه نیز از میان رفت. گرچه ممکن است محل صفه تا دوره های بعد پابرجا بوده باشد، اما وجود اهل صفه در زمان های بعد بعید می نماید. امتیاز اهل صفه و شاید حالات برخی از آنان انگیزه ای برای ادعای ارتباط صوفیان با اهل صفه شده است، اما چنین دیدگاهی مورد پذیرش همگان نبوده و درست به نظر نمی آید.

نویسندگان اروپایی، کشیشان و مبلغان مسیحی در طول قرن های متمادی مسئله ازدواج های پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، به خصوص ازدواج ایشان با زینب بنت جحش (زن مطلقه پسر خوانده اش زید) را هم چون حربه ای برای حمله به شخصیت والای آن حضرت به کاربرده و کوشیده اند ایشان را به شهوت پرستی و زن دوستی متهم کنند.
اما در یکی دو قرن اخیر که اسلام شناسی شرق شناسان با پژوهشگری بیشتری قرین شده، تعدیل هایی در دیدگاه های آنان درباره ازدواج های پیامبراکرم صلی الله علیه و آله نیز صورت گرفته است، به گونه ای که گروهی از آنان مستقیما یا تلویحا آن جناب را از تهمت شهوت رانی مبرا دانسته و برخی از آنان معتقدند که اصلاحات و تحولاتی را که اسلام در ازدواج پدید آورد باید با توجه به سوابق ازدواج در عربستان و نوعی نگاه اجتماعی بررسی کرد. بدین ترتیب به نظر می رسد که نتایج تحقیقات اسلام شناسان غربی در قرن بیستم، آنان را در بسیاری از موارد با عقاید مسلمانان در این باب همگام کرده است.

سیره نگاری به عنوان یکی از شاخه های مهم تاریخ نگاری اسلامی، در رویکرد مسلمانان به تاریخ پژوهی و مطالعات تاریخی نقش مهم و ارزنده ای ایفا کرده است. به عبارت دیگر، سیره نگاری که با ثبت و ضبط سیره پیامبر صلی الله علیه و آله آغاز شد، مدخل و دروازه پهناوری بود که مسلمانان از مسیر آن به مطالعه و بررسی دیگر رخ دادها و تدوین آن ها راغب شدند. در این مقاله، نگارنده کوشیده است تا معنا و مفهوم سیره، علل و عوامل پیدایش و شکوفایی سیره نویسی، ویژگی ها و مشخصه های کتاب های سیره و معدود مطالب مرتبط دیگری را مورد بررسی و پژوهش قرار دهد. یافته ها مبین آن است که در پیدایش و شکوفایی سیره نویسی، شناخت و عمل به سنت و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله (به عنوان دومین منبع حکمی مسلمانان) عامل مهم و اصلی بوده است. عامل مزبور موجب شده تا از صدر اسلام تاکنون آثار فراوانی به رشته تحریر در آید. در بیان ویژگی ها و مشخصه های کتاب های سیره می توان به مواردی، همانند کاربرد و استفاده از شیوه حدیثی و خبری در طرح رخ دادها و حوادث، قرار گرفتن مطالب در هاله تقدس، دخالت داشتن گرایش های فکری عقیدتی و سیاسی در طرح یا عدم طرح برخی وقایع و حوادث و تلاش معدودی از سیره نویسان متاخر در پیرایه زدایی و تحلیل گزارش ها اشاره داشت.

هدف این مقاله، بیان تاریخ پیامبراسلام صلی الله علیه و آله نیست، هدف بیان قواعد روش معرفت تاریخی در قرآن کریم است. از این رو ابتدا چهار قاعده زیر بیان شده است:1 از نظر قرآن کریم همه حوادث گذشته بشر، حادثه تاریخی نیست (نظر شهید صدر)؛2 معیار تشخیص حادثه تاریخی، حاکمیت سنت های تاریخی بر آن حادثه است (استدلال شهید صدر)؛3 برخلاف نظریه فیلسوفان جدید تاریخ غرب (هیوم، پروفسور کار و دیگران) که عقیده به نقش خدا در تاریخ نداشته و همه تاریخ را ملک بشر می دانند (نظریه تفویض در تاریخ) از نظر قرآن کریم خداوند برای هدایت بشر و پیروزی پیامبران الهی در مرحله ابلاغ رسالت، حوادث تاریخی خاصی به وجود می آورد (مانند گلستان شدن آتش بر ابراهیم و غرق شدن فرعون در دریا و نجات حضرت موسی و بنی اسرائیل)؛4 عدم تضاد قوانین تاریخی، مشروط به اراده و اختیار انسان ها در تاریخ.
غزوه بدر در تاریخ پیامبراسلام صلی الله علیه و آله به عنوان نمونه ای برای تطبیق این قواعد ذکر شده و هدف، بیان تاریخ غزوه بدر نیست. ضمنا در جریان بررسی غزوه بدر در قرآن، دیدگاه مورخان اسلامی درباره این حادثه مطرح و تضاد آن دیدگاه با نظریه قرآن بیان شده است.

یکی از حوزه های بسیار مرتبط با مطالعات تاریخی، حوزه علوم حدیث است. انبوه احادیث مرتبط با وقایع صدر اسلام، اطلاعات فراوانی را پیش دیدگان علم پژوهان باز کرده است. در این میان، برخی محققان برآنند تا با استفاده از منابع حدیثی به حل معضلات تاریخی کمک کنند. این کوشش، دریچه ای است برای پیوند دوباره تاریخ و روایت حدیث، البته از منظری جدید. گاه در روایت وقایع صدر اسلام تناقض هایی دیده می شود که ذهن و فکر اندیشمندان را به خود جلب می کند. نبرد بدر یکی از آن هاست. نبرد بدر در وقایع صدر اسلام جایگاهی بس مهم دارد. با این حال، وجود برخی تناقض ها در روایت جزئیات آن سبب شده تا مقاله حاضر به بحث و پاسخ گویی آن مسائل بپردازد.

تاریخ تحلیلی اسلام مشهورترین کتاب دکتر سیدجعفر شهیدی است که طی سالیان اخیر همواره به عنوان متن درسی برای آموزش تاریخ اسلام از آن استفاده می شود. در این مقاله، این کتاب از دو منظر، نقد و بررسی شده است:1 از منظر عناصر بیرون از متن (نویسنده، ناشر، خوانندگان و گفتمانی که اثر متعلق به آن است)؛2 از منظر عناصر موجود در متن (عنوان، ادبیات موضوعی، ادبیات کتاب، محتوا، روش و کمیت اثر).

اصل مقاله انگلیسی، تلخیصی است از پایان نامه کارشناسی ارشد اندریاس گورکه که در دانشگاه هامبورگ به سال 1996م به آلمانی نگاشته است.(3)پیش از این تحقیق، چندین پژوهش درباره واقعه حدیبیه انجام شده که نویسنده، فهرستی از آن ها را آورده است. در برخی پژوهشی های پیشین با بازسازی واقعه حدیبیه بر مبنای منابع متقدم، سعی شده روایتی منسجم از واقعه عرضه شود. این روایت، ترکیبی از روایات مختلف برگرفته از منابع متقدم تاریخی است که در آن، عناصر اصیل واقعه حدیبیه با افزوده های بعدی درهم آمیخته است. نویسنده در این تحقیق، کوشیده است با پیاده سازی روش تحلیل متن و اسناد، روایت حدیبیه را از کهن ترین منبع آن، بازسازی کرده و با تفکیک اجزای مختلف تشکیل دهنده روایت، عناصر تاریخی و اصیل آن را از بخش های غیر تاریخی و نامعتبر، تمیز دهد.

مدخل «محمد» دانش نامه بریتانیکا نوشته سیدحسین نصر می باشد که با رویکرد پدیدار شناسنامه به زندگی نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و تاثیر شخصیت ایشان در دین اسلام و زندگی مسلمانان پرداخته است. نویسنده، زندگی پیامبر را از سال های آغازین حیات تا واپسین روزهای زندگی بررسی کرده و در جای جای نوشتار، کوشیده است پیامبر صلی الله علیه و آله را با توجه به نگاه مسلمانان به ایشان تحلیل و بررسی کند. بررسی نقش شخصیت پیامبر در اسلام و بین مسلمانان، بررسی پیامبر و قرآن، و پیامبر و سنت و حدیث وی و هم چنین نقش پیامبر در فقه و الهیات اسلامی و تاثیرات شخصیت اخلاقی و معنوی ایشان در اسلام از مباحث دیگر این مقاله است.