فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری
پیاپی 1 (پاییز و زمستان 1385)

طی دهه های اخیر فناوری های نوین کمک باروری پیشرفت چشمگیری یافته اند؛ اما جوانب اخلاقی، اجتماعی، روحی -روانی، مذهبی و قانونی آن ها هنوز نیاز به بررسی های عمیق تری دارد. شیوه های جدید، که از اسپرم یا تخمک دهنده استفاده می کنند، امکان مشارکت شخص ثالثی را در فرآیند باروری ایجاد نموده و افزایش امید را در زوج های نابارور در پی داشته است. این شیوه ها، هم چنین، سؤالاتی را از جنبه ی دینی مطرح ساخته است که برای کاربرد آن ها در جوامع مذهبی، پاسخ به آن ها ضرورت دارد. در این مقاله، علاوه بر اشاره به مباحث اخلاقی مطرح در موضوع اهداء گامت و جنین، دیدگاه های دین اسلام نیز بیان می گردد. هم چنین قانون اهداء جنین به زوج های نابارور که در سال 1382 در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده است مورد کنکاش قرار می گیرد. در نظر گرفتن دیدگاه های طرح شده می تواند در سایر کشورهای اسلامی نیز تحول آفرین باشد.

ارائه ی تعریف دقیق و جامعی از حوزه های مسؤولیتی پزشکان در قبال بیماران و تبیین دقیق مصادیق خطاهای پزشکی زمینه های بسیاری از اختلافات و چالش های مخرب روابط میان پزشک و بیمار را از بین خواهد برد.
مسؤولیت پزشکان درقبال بیماران می تواند اخلاقی یا حقوقی باشد که مسؤولیت حقوقی خود جنبه ی مدنی و کیفری خواهد داشت. توجه به موضوع مسؤولیت پزشکان و برخورد با خطاهای پزشکی قدمتی به بلندای علم طب دارد. در تمدن مصر باستان، یونان، بابل، روم و ایران باستان رویکردهای مختلفی نسبت به خطاهای پزشکی وجود داشته است. در ایران باستان، پزشکان و جراحان تنها پس از طی مرحله ی آزمون زیر نظر پزشکان مجرب مجاز به طبابت بودند و در صورت درمان بیماران بدون کسب مجوز و بروز خطای منجر به فوت بیمار با کیفری مشابه قتل عمد روبه رو می شدند.
فقهای شیعه پزشک جاهل و خطاکار را در قبال عوارض به وجود آمده برای بیمار مسؤول می دانند، اما در مورد پزشک حاذقی که بدون کوتاهی یا تقصیر وی بیمارش دچار عارضه ای گردیده دو دیدگاه وجود دارد؛ دیدگاه مشهور، که غالب فقها به آن نظر دارند، حکم بر مسؤولیت پزشک می دهد و برای آن ادله ای هم ذکر شده است. اما دیدگاه غیر مشهور چنین پزشکی را مسؤول نمی داند.
دیدگاه مشهور برای سلب مسؤولیت از پزشک، اخذ برائت از بیمار را پیش از اقدام پزشک پیشنهاد می کند که در حقوق ایران از دیدگاه مشهور پیروی شده است. البته در موارد فوریت های پزشکی که جان بیمار در خطر است و امکان اخذ رضایت و برائت وجود ندارد، این امر استثناء شده است. ضمن این که چنان چه پزشک به هنگام معالجه ی بیمار مرتکب تقصیر شود، تحصیل برائت پیش از شروع به درمان، مسؤولیت را از وی سلب نخواهد کرد

علی رغم پیشرفت های سال های اخیر در زمینه ی پیوند عضو، مشکل کمبود اعضای پیوندی کماکان به قوت خود باقی است. کودکان به عنوان بخشی از افراد جامعه به دلیل شرایط خاص خود همواره در معرض سوء استفاده و بی عدالتی قرار دارند و به همین دلیل مساله ی استفاده از کودکان به عنوان دهندگان عضو نیازمند دقت و توجه ویژه است.
این مطالعه به صورت مروری انجام شده و منابع و مآخذ آن از طریق بررسی سیستماتیک موتورهای جست وجوی google و yahoo، خزانه های اطلاعاتی Pubmed، Iran Medex و Ovid و کتابخانه ی مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی و موزه ی علوم و با استفاده از کلمات کلیدی مرتبط، گردآوری شده است. منابع جمع آوری شده به شیوه ی سیستماتیک و برای یافتن پاسخ سؤال های مشخص مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته اند.
هیچ یک از صاحب نظران حیطه ی اخلاق با استفاده از کودکان به عنوان دهنده ی عضو موافق نیستند و این امر را تنها با در نظر داشتن شرایط خاصی نظیر مواردی چون در دسترس نبودن دهنده ی دیگر برای اهداء عضو و پایین بودن خطر جراحی برای کودک و مواردی از این دست مجاز شمرده اند و پیش شرط اخذ رضایت آگاهانه ی مورد تایید مراجع اخلاقی را نیز اجباری دانسته اند.
علی رغم مجاز شمرده شدن پیوند از کودکان در شرایط خاص، نگرانی در خصوص سوء استفاده از کودکان برای پیوند مساله ای بسیار جدی بوده و نیازمند دقت و توجه ویژه ای است.

رضایت آگاهانه از مهم ترین و بحث برانگیزترین مفاهیم مطرح امروز اخلاق پزشکی دنیاست که از دیرباز نیز مورد توجه فلاسفه، پزشکان و متخصصان علم اخلاق بوده است. مطالعات بسیاری در زمینه ی رضایت آگاهانه و ارتباط آن با سن فرد مورد درمان انجام شده است و مکاتب متفاوت دیدگاه های متفاوتی در این زمینه دارند. در این مقاله به مساله ی رضایت آگاهانه در پزشکی اطفال و دیدگاه اسلام در این خصوص پرداخته می شود.
این مقاله با بررسی سیستماتیک خزانه های اطلاعاتی، کتابخانه ی مرکز تحقیقات تاریخ و اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تهران و مشورت با صاحب نظران این حیطه و بر مبنای سؤال های از پیش تعیین شده تهیه شده است.
قوانین ملی ایران و بسیاری از کشورها در خصوص اخذ رضایت آگاهانه از کودکان، امروزه، به شکل چشم گیری دستخوش تغییراتی در جهت کاهش سن رضایت آگاهانه، انعطاف پذیری بیش تر قوانین این حوزه و در نهایت مشارکت بیش تر کودکان در تصمیم گیری های درمانی شده است.
تعامل مناسب پزشک و کادر درمانی و والدین با کودکان و دخیل نمودن آنان در تصمیم گیری های مرتبط با وضع سلامتی شان نه تنها منجر به ارتقاء روابط پزشک و بیمار می گردد، بلکه موجبات همکاری بیش تر کودکان را نیز فراهم می آورد.

در بسیاری از فعالیت های پژوهشی کار با حیوانات آزمایشگاهی ضرورت دارد؛ بنابراین، لازم است شرایط مطلوب زندگی سالم و نزدیک به طبیعی برای حیوان در محل نگه داری و آزمایشگاه تحقق یابد.
هدف از این مطالعه ی کیفی، بررسی رعایت شرایط استاندارد و اخلاقی کار با حیوانات آزمایشگاهی از نظر تهیه و حمل حیوانات، محل های نگه داری آنان، عملکرد و دانش مراقبین و پژوهشگرانی است که با حیوانات آزمایشگاهی کار می کنند.
برای جمع آوری داده ها، ضمن هماهنگی با مسؤولان مربوطه، پژوهشگر در مرکز تحقیقات دانشگاه و بخش زیست شناسی حضور یافته و 12 مورد طرح تحقیقاتی در حال انجام در این مراکز را درسه حیطه ی ارزیابی پژوهشگران، روش های نگه داری از حیوانات و مراقبین حیوانات مورد بررسی قرار داد. سپس گزارش نویسی شده و پس از خلاصه برداری، تحلیل محتوا انجام شد.
در ارزیابی پژوهشگران، آشنایی آنان با زندگی طبیعی حیوانات،تاثیر عوامل محیطی بر نتایج مطالعات، کنترل استرس و درد و دفع استاندارد اجساد حیوانات در حد مطلوب نبود. متصدیان نگه داری از حیوانات، آموزش های لازم را در این زمینه ندیده بودند. تنها در یکی از مراکز، اصول استاندارد نگه داری حیوانات از نظر ساختمان، قفس ها و تراکم حیوانات در حدمطلوب بود. ولی امکانات قرنطینه در هیچ مرکزی وجود نداشت.
با توجه به وسعت کار با حیوانات آزمایشگاهی در کشورمان جهت رعایت ضوابط و استانداردهای ارائه شده برای رعایت اخلاق و حقوق حیوانات و از طرف دیگر به دست آوردن نتایج بهتر و دقیق تر از تحقیقات، بازسازی مراکزنگه داری قدیمی از نظر رطوبت، تهویه، روشنایی و بهداشت، آموزش مسؤولان مراکز، رعایت موازین استاندارد در احداث مراکز نگه داری حیوانات، آموزش به کارگران شاغل در خصوص نگه داری و نظافت مراکز، احداث مراکز جدید، آموزش و ترغیب محققان در رعایت اخلاق و حقوق حیوانات و تاسیس مراکزی برای آموزش به افراد در خصوص کار با حیوانات آزمایشگاه و صدور گواهی نامه های لازم از طرف مراجع ذیصلاح و وجود مراکز نظارتی ضروری به نظر می رسد.

حقیقت گویی در حرفه ی پزشکی عبارت است از ارائه ی اطلاعات لازم به بیمار برای ایجاد توانایی جهت اخذ تصمیم های آگاهانه راجع به مراقبت های پزشکی و سایر جنبه های زندگی و آگاه ساختن وی از وضعیتی که در آن به سر می برد.
در این مطالعه، برای بررسی نظر پزشکان ایرانی راجع به مساله ی بیان حقایق به بیمار، پرسشنامه ای، که حاوی سؤالات مربوط به بررسی نگرش پزشکان راجع به این موضوع بود، به پزشکان عمومی و متخصصی که در همایش سالانه ی پزشکان عمومی و نیز در همایش های سالانه ی گروه های مختلف تخصصی شرکت کرده بودند داده شد و پس از پرکردن، پرسشنامه ها از آن ها دریافت شد.
در کل، از 400 پزشک در مورد این مساله پرسش شد. 35 درصد پاسخ دهندگان معتقد بودند که بیماران حق دارند که راجع به بیماری خود بدانند و از آن اطلاع داشته باشند. در مقابل، 6 درصد هیچ حقی در این زمینه برای بیماران قائل نبودند و 59 درصد حق بیمار را منوط به احراز شرایط خاص و در موارد خاص می دانستند. در این مطالعه، پایداری احساسی و میزان پذیرش واقعیت از سوی بیمار و سطح فرهنگی او از مهم ترین عوامل مؤثر بر تصمیم گیری پزشک ذکر شده است. در مورد میزان اطلاعاتی که پزشک باید به بیمار خود ارائه کند نیز بیش تر پزشکان (44 درصد) عقیده داشتند که پزشک بر حسب برداشت شخصی خود باید راجع به میزان ارائه ی اطلاعات تصمیم گیری کند. بیش تر (65 درصد) پاسخ دهندگان عقیده داشتند که پزشکان مجازند که بدون اطلاع بیمار، راجع به بیماری او با خانواده اش صحبت کنند. 78 درصد نیز عقیده داشتند که دادن اطلاعات در اغلب موارد باعث تسهیل روند تشخیص و درمان می شود. 70 درصد از آن ها بیان کرده بودند که دادن اطلاعات می تواند در آینده از احتمال شکایت بکاهد.
براساس این مطالعه، بیش تر پزشکان در مورد مساله ی بیان حقایق مربوط به بیماری به بیماران صعب العلاج، تمایل به گفتن حقایق به بیماران خود را دارند، ولی در بیش تر موارد، تصمیم گیری راجع به این مساله را منوط به شرایطی می دانند که عمدتا بر مبنای نظر پزشک معالج تعیین می گردد.

هدف از تحقیق حاضر پژوهش در قرآن به منظور پاسخ به این سؤال است که آیا اساسا در قرآن مفاهیم روان شناختی موجود می باشند. در صورت مثبت بودن جواب این سؤال، هدف دیگر در مرحله ی دوم پژوهش استخراج این مفاهیم، گروه بندی آنان و کشف روابط معنایی است که میان این مفاهیم روان شناختی در قرآن حاکم می باشد. روش تحقیقی به کار برده شده روش تحلیل محتوای متن (Inhaltsanalyse) است. نتایج تحقیقات به وضوح نشان می دهند که بیش از نیمی از کلمات معنایی در قرآن به مباحث روان شناختی می پردازند و این کلمات را می توان در چهار گروه روان شناسی یعنی روان شناسی عمومی، روان شناسی رشد، روان شناسی اجتماعی و روان شناسی شخصیت تقسیم بندی کرد. از نتایج مهم دیگر این پژوهش کشف شباهت ها و تفاوت های اساسی این مفاهیم با پارادایم های غالب در روان شناسی امروز و هم چنین شباهت ها و تفاوت های اساسی میان مدل موجود در قرآن و مدل های مطرح در روان شناسی اروپایی در خصوص عمل و تئوری کنترل عمل انسان است (Handlungskontroll-Theorie).

اجتماع اسباب گوناگون در بروز خسارت از جمله مباحث مهمی است که هر یک از نظام های حقوقی دیدگاه متفاوتی را ارائه کرده اند. بررسی این موضوع در حقوق پزشکی که با جان بیماران در ارتباط است اهمیتی دو چندان دارد و انتخاب یک دیدگاه را مهم تر می سازد.
این مقاله به دنبال آن است تا با بازخوانی یک پرونده و بررسی موضوع اجتماع اسباب متعدد در حقوق پزشکی، راه را به روی نظریه های جدید بگشاید.
در ارائه ی مطالب از روش کتابخانه ای استفاده و تلاش شده است تا با جست وجوی در منابع و کتاب های مرتبط این حوزه مباحث مطرح شود.
در بررسی موضوع اجتماع اسباب در پزشکی دو رویکرد پیش روست؛ یا باید از راه حل های سنتی پیروی کرد و نظریه ی برابری اسباب را پذیرفت یا با نقد آن، باید راه را به روی دیدگاه های جدیدتر و اخلاقی باز کرد و رویه ی قضایی را به آن سو سوق داد. نقد دیدگاه سنتی و پیروی از دیدگاه های جدید و اخلاقی به اجرای عدالت یاری می رساند.

مسائل اخلاق زیست- پزشکی از ابتدای تاریخ پزشکی و فعالیت های زیستی بشر مطرح بوده ولی از دهه ی 1960 به این سو و با گسترش تکنولوژی های نوین پزشکی، اخلاق زیست- پزشکی به عنوان یک حوزه ی معرفتی میان رشته ای و یک حرفه ظهور کرد.
علیرغم گسترش روزافزون فعالیت های علمی و حرفه ای اخلاق زیست- پزشکی، هنوز درباره ی تحصیلات و مهارت های لازم، کارکرد ها و وظایف، مراجع ذی صلاح برای صدور گواهی نامه و سازوکار ارزیابی و نظارت بر فعالیت اعضای این حرفه سؤالات زیادی وجود دارد. این مقاله تلاشی برای جواب دادن به برخی از این سؤالات می باشد.
روش تدوین این مقاله مبتنی بر جست وجو در منابع کتابخانه ای و اینترنتی است. برای شناسایی منابع با استفاده از واژه های bioethics، medical ethics، biomedical ethics، bioethicist در موتور جست وجوی google، و کتابخانه ی مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی به جست وجو پرداخته شد.
نتایج به دست آمده از جست وجوی منابع الکترونیک با کلیدواژه های مربوطه نشان می دهد که اخلاق زیست- پزشکی علیرغم نوپا بودن، ادبیات فربهی داشته و میزان روزافزونی آن نیز بسیار بالاست. وجود بیش از 4،000،000 نتیجه برای جست وجوی واژه ی bioethics و 269 هزار نتیجه برای جست وجوی واژه ی bioethicist در Google حکایت از شکل گیری این دانش و حرفه دارد. از اواخر قرن بیستم متخصصان و مراکز آموزش، پژوهش و مشاوره ی اخلاق زیست- پزشکی در کشورهای توسعه یافته ظهور کردند و هم اکنون مراکز دانشگاهی، مراکز حکومتی دخیل در سیاست گذاری بهداشتی، مراکز درمانی و بیمارستان ها، شرکت های داروسازی و سایر کارخانه های تولیدکننده ی محصولات مرتبط با زیست، متخصصان اخلاق زیست-پزشکی استخدام می کنند.
در کشور های توسعه یافته اخلاق زیست- پزشکی رشد چشمگیری داشته و به عنوان دانش و حرفه نهادینه شده اند. کارشناس اخلاق زیست-پزشکی در چهار محور آموزش، پژوهش، مشاوره و نظارت فعالیت می کند. در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران نیز نشانه هایی از تلاش برای ایجاد نظام و سازمان های اخلاقی زیست- پزشکی بومی و ظهور دانش و حرفه ی اخلاق زیست- پزشکی وجود دارد.