نشریه عرفان اسلامی
پیاپی 19 (بهار 1388)

سماع یکی از ارکان و اصول پذیرفته شده در تصوف و طریقت می باشد. در آموزه های صوفیه پذیرش تصوف بدون عامل بودن یا در حد باور این نکته بنیادی امری است دشوار که جای تامل را در اعتمادات سالک وادی طریقت به دنبال خواهد داشت. در این مقاله چیستی «سماع»، تاریخچه آن، سماع در نزد مولوی، ارتباط آن با حرکت و سکون، محرک های سماع، قاعده حرکت سماع در نزد مولانا و پیروان طریقه او و ارتباط حرکت با روح و روان سماعگر مورد برسی و دقت قرار گرفته است.

از میان مباحث معرفت و آگاهی عرفانی، «وحدت وجود» بیش از هر موضوعی توجه عارفان و صوفیان را جلب نموده است. از اولین معتقد به این اندیشه یعنی بایزید بسطامی تا دیگر صوفیان آثار و جملات و کلام های گوناگونی مانده که زبانزد خاص و عام است.
بزرگ ترین احیاء گر اندیشه وحدت وجودی محیی الدین عربی است که تصوف را به نوعی فلسفه تبدیل کرد و با عقاید اشاعره و حکمت اسکندیه و افلاطونیان جدید آمیخته کرد. پس از او شاگردانش با شرح آثار وی به ویژه فصوص الحکم به تبیین آراء و عقایدو مشرب از او شاگردانش با شرح آثار وی به ویژه فصوص الحکم به تبیین آراء و عقاید و مشرب عرفانی او پراختند و دیگر شاعران عارف همچون. مولوی، عراقی، حتفظ، جامی، از برجستگان این تفکر بودند.
مولانا شمس مغربی از موحدان و متصوفان پرشوری بود که مذهبش وحدت وجود و مشربش لذت شهود بود. عالم به علم ظاهر و باطن بود که در این مقاله جلوه گوناگون وحدت وجود از نگاه مورد کنگاش قرار گرفته است.

مقاله حاضر که بخش کوچکی ازیک پژوهش دانشگاهی با عنوان «جامعه شناسی ادبیات در بوستان» است، نگاه دو سویه سعدی را به مساله تصوف بررسی می کند.
این مقاله به لحاظ ساختار از سه بخش تشکیل می یابد: ابتدا در باب تصوف و دلایل اجتماعی و چه گونگی انحراف این جریان فرهنگی تاثیرگذار، به اختصار سخن گفته، سپس با استناد به سخنان سعدی در بوستان، نشان داده ام که او نیز مثل بسیاری از شاعران و نویسندگان، زیر نفوذ تصوف قرار داشته، و تصوف راستین و صوفیان بزرگ را می ستاید، به ایشان ارادت می ورزد و آنان را به مثانه اسطوره های پرهیز، فضایل اخلاقی و انسان دوستی به مخاطبان خویش معرفی می کند. سرانجام در بخش نهایی به آسیب شناسی تصوف در بوستان پرداخته و برخی از رفتارهای ضداخلاقی صوفی نمایان و مریدان ناآگاه و نااهل مشایخ را که نه در شرع جایز است و نه در عرف پسندیده، در این کتاب بررسی کردیم.

هدف از این نوشته، تعریف لغوی و اصلاحیتفسیر و تاویل و استنباط براساس فرهنگ های اختصاصی و معرفی کتاب: «تهذب الاسرار فی اصول التصوف» تالیف ابوسعید عبدالملک بن محمدبن ابراهیم بن یعقوب النیسا بوری اخرکوشی (فت 407 ه) است که یکی از امهات کتب صوفیه شمرده می شودو باب 26 آن در ذکر مستنبطات صوفیه است، و ذکر چگونگی درک و دریافت و برداشت صوفیان و عرفا از آیات و احادیث و نحوه تاویل و استنباط آنان از میهن کلام الهی و سخنان نبی اکرم (ص) که آنها را «مستنبطات» می خوانند و در تجاویف نوشته های خود می آورند و بدان استناد می جویند.

مکتب ساخت گرایی، عملا به سال 1978 با مقاله استیون کتز، فیلسوف و الهیات دان آمریکایی، تحت عنوان زبان، معرفت شناسی و عرفان به دیدگاهی رایج و پر طرفدار در فلسفه عرفان بدل شد. شاید بتوان پیشینه تاریخی این مکتب را به کانت برگرداند، به طوری که خود ساخت گرایان و از جمله کتز نیز معتقدند که اندیشه ساخت گرایی را وامدار اویند. ساخت گرایی، رویکردی است فلسفی در حوزه عرفان و مطالعات عرفانی، و عمده مباحث آن در ارتباط با سنت های عرفانی گوناگون است. ساخت گرایان امکان هر گونه حکمتی به نام حکمت خالده را منتقی می دانند و بالطبع مطالعات تطبیقی در حوزه فلسفه و عرفان را نیز غیر ممکن تلقی می کنند. در این مقاله سعی شده تا در حد امکان مدعای اصلی ساخت گرایان مطرح و مورد ارزیابی و نقد قرار گیرد.

فنا و بقا از بهترین مراحل سیر و سلوک عارفانه است که در آثار شعرا و عرفا به گونه های مختلف تجلی یافته است. در این بین عطار از جمله شاعرانی است که با کوله باری سرشار از تجارب عرفانی این دو موضوع مهم را به گونه ای صریح و روشن در آثارش منعکس کرده است. این مقاله کوشیده است فنا و بقا را در مثنوی های مسلم عطار و دیوان اوبه تصویر بکشد.
حاصل این جستجو آن است که در نزد عطار فنا دارای مراتب سه گانه فنای ذات، صفات و افعال است که در این تقسیم بندی به رابطه تجلی و فنا نیز توجه شده است. رابطه جذبه الهی تکالیف شرعی هم مورد توجه عطار بوده است. مساله مورد بحث دیگر نفی حلول و عدم انطباق آن با فنا ست. در بحث بقا نیز عطار به رابطه قرب و بقا عنایت خاص داشته است. به طور کلی عطار در این مبحث جهان بینی خاص خود را ارائه کرده است.

ادبیات نمایشگاه اندیشه ها و افکار ملت هاست که فرهنگ هر ملتی در آن به منصه ظهور می رسد. هنر شاعر و نویسنده این است که جمال طبیعت را آنگونه که هست یا همان طور که ذوق ها طالب آن هستند با زیبایی در تمام ابعادش پیوند داده و در قالبی زیبا منعکس سازد. به طوری که هم افکار و اندیشه های زیبار، لطیف و عمیق را در آن جمع کند و هم دلکش ترین و دلنوازترین تصویرها و تخیلات ذهنی و ساختارها را به خدمت گیرد. ادبیات عرفانی ملل مشرق زمین از اینگونه تابلوهای زیبا که انواع جلوه ها را به خوبی مجسم می کند.، سرشار و غنی است. یکی از این شاعران صاحب بن عباد است که رباعی بی نظیر او نقل محافل و مجالس ادبا، شعرا، عرفا متصوفین شده است. صاحب در رباعی خود که تمثیل صفای می و لطافت جام است، یکی از مسائل لطیف و دقیق را که موجب قیل و قال و بحث و جدال های ظاهرا بی مورد شده است و در حقیقت ناشی از اختلاف در فهم اصلی خود کلمه می باشد را بسیار زیبا و جالب منعکس کرده است.
حال در این مقاله سعی بر آن است که این رباعی زیبا و دلکش را که با بهره گیری از اصطلاحات خمره به موضوع- وحدت وجود و اتحاد – اشاره دارد و مورد استفاده بسیاری قرار گرفته است بررسی کنیم.

هماره در طول تاریخ تفکر عرفانی، میان نوع نگاه عارف و تلقی فقیه از دین، تفارت جدی وجود داشته است. فقیه متشرع تمام دین را محدود به شریعت می پندارد و ماورای آن را کفر و بدعت می شمارد; در حالی که عارف، دین را شریعت و طریقت و حقیقت می داند و شریعت را ظاهر دین می نامد. از اینجاست که جماعتی از فقهاء عرفانی حقه الهی را شریعت گریزو حتی شریعت ستیز می خوانند و عرفاء فقها را سطحی نگر و ظاهر بین خطاب می نمایند. این تفاوت در نوع نگاه; گاه به خصومت کشیده می شود و فقیه، عارف را تکفیر می کند و کافرش می خواند و ریختن خونش را مباح می داند و از آن سوی عارف، فقیه پایبند به شریعت را در این امر ماجور می داند و بر وی ترحیم روا می دارد.
می توان گفت: آنچه زبان فقیه متشرع را به تکفیر می گشاید; زاییده دو علت است: علت نخست به نگاه سطحی نگر و ظاهر بین فقیه به دین برمی گردد و دومین علت به رفتار شریعت، عرفان حقه الهی بیشتر در مظان اتهام قرار می دهند; باز می گردد.
در این مقاله بر آنیم تا به تبیین جایگاه شریعت و طریقت و حقیقت نزد عرفای حقه الهی بویژه شیخ شبستری و ابن فارض مصری بپردازیم.

دنیای خواب رؤیا، جهانی است بس شگرف و شگفت در اعماق اقیانوسی عظیم و عمیق با سرزمین هایی که در آسمان شهرهایش هزاران منظره عجیب و غریب نهان است. آنجا که همگان را رخصت سفر و مشاهده عجایب و گوش دادن به غرایب آن با چشم برهم نهادنی است و بیرون آمدن از آن با پیچش دمی و بازدمی. خواب دیدن و پا نهادن به عالم رؤیا بی گمان تنها «حق» از حقوق بشر است که هیچ قدرتی و هیچ قدرتمندی در جهان قادر به سلب و تصریف در آن نیست. پهنه خیال و گسترده اندیشه تنها پناهگاه انسان و شاید تنها ضامن آینده بشر و بشریت است چرا که خیال را حدی و اندیشه را مرزی نیست و جباران و زورگویان روزگار تنها می توانند رؤیای انسان را به کابوس مبدل کنند، ولی قادر به نابودی آن نیستند.
در گستره فرهنگ اسلامی و ادبیات منثور و منظوم عرفانی کمتر اثری را می توان یافت که در آن حداقل به اشاره ای یا بیتی به مسئله خواب و رؤیا و خوابگزاری پرداخته نشده باشد. بدین مناسبت پدیده خواب و رؤیا یکی از مسائل مورد توجه شعرا و نویسندگان قرار گرفته و پیوسته از مسائلی بوده است که اندیشه افراد عادی و دانشمندان را به خود جلب کرده و شاعران را به تحقیق در مورد این پدیده وا داشته است.
مولانا جلال الدین محمد بلخی در آثار خویش، به ویژه در مثنوی شریفش، تحقیقات و توصیفات کاملی درباره خواب رؤیا ارائه داده است. از دیدگاه این شاعر بزرگ خواب و رؤیا پنجره ای به سوی نادیده ها و ناشنیده ها و سرانجام به سوی ناشناخته ها است و در عالم خواب هر انسانی توان سرک کشیدن و سراپرده عالم ملکوت داشته و با وجود آنکه در آن حالت همه حواس ظاهر از کار می افتد، حواس باطنی شخص با نیرویی خستگی ناپذیر به کار می افتد و یک بیداری حقیقی شامل حال انسان می شود.
در این مقاله سعی برآن است که مسئله خواب رؤیا از منظر صاحب مثنوی مورد بحث قرار گرفته و منظرات اجمالی و حدسیات مولانا شاعر بزرگ و منامدار ایرانی در این زمینه که به نوبه خود جامع و پربار می باشو ارائه گردد.