مجله الجمعیه العلمیه الایرانیه للغه العربیه و آدابها، فصلیه علمیه محکمه
سال چهاردهم شماره 1 (پیاپی 46، ربیع 2018)

غاده السمان رمان نویس، شاعر و جهانگرد سوری تاکنون پنج سفرنامه نوشته است. کتاب اول او «الجسد حقیبه سفر» نام دارد و در آن به بررسی دیگری اروپایی پرداخته و بیشترین سهم را به دیگری انگلیسی اختصاص داده است. روش ما در این مقاله توصیفی تحلیلی است و به طور ویژه به بررسی دیگری انگلیسی و فرهنگ وی از منظر تصویرشناسی خواهیم پرداخت تا بدین وسیله به درک اوصاف و ویژگی های من و دیگری، توهمات، انحراف های فکری و ذهنی هر یک در قبال دیگری نائل آییم و از خطرات بی شماری که ما و نسل نوپای ما را تهدید می کند، پرهیز نماییم. از اشارات پراکنده سمان برمی آید که دیگری انگلیسی با وجود پیشرفت های مادی، و آزادی، صداقت، احترام و فرهنگی که از آن برخوردار است، امروزه با واقعیت هایی اسفبار مواجه است. این واقعیت در مسائل و پدیده های مهمی نمود دارد که مهم ترین آن ها فروپاشی ارزش های عصر کهن (عشق، دین، اخلاق) و نبود جایگزینی مناسب برای آن هاست. سمان می کوشد تا به عینیت گرایی پایبند باشد و تصویری جدا از سیطره مفاهیم منفی تاریخی و نفرت خودجوش عرب ها از ملت امپراتوری استعمارگر ارائه دهد؛ ازاین رو به تمجید از آزادی، صداقت، احترام و سیطره هنر و فرهنگ در انگلستان می پردازد، اما حجم تحولات و مشکلاتی که هر جامعه با آن روبه روست، حجم زیاد و متنوعی است و اثر فنی و ادبی نمی تواند بدان احاطه داشته و یا با عینیت گرایی و واقع بینی کامل بدان بپردازد؛ به همین دلیل، ارتباط اثر ابداعی با واقعیت ها یا جامعه، ارتباطی غیرمستقیم و به دور از تطابق و تناسب است.

رمان معاصر عربی بسیاری از سوژه های خود را وام دار داستان های فولکلور، افسانه ها، اساطیر و رویدادهای تاریخی است. داستان های هزار و یک شب، به عنوان یکی از این عناصر، نقش برجسته ای در این میان دارد و رمان های زیادی در اثر اقتباس، تقلید و یا الهام از آن ها پدید آمده است که رمان مشهور رمل المایه از واسینی الاعرج از جمله آن هاست. پژوهش حاضر در تلاش است در پرتو رویکرد «دریافت»، به بررسی این رمان بپردازد تا همگونی ها و ناهمگونی های بین رمان و افسانه هزار و یک شب را وارسی کند و دیدگاه یا خوانش های متفاوت رمان نویس را در ورای این زمینه های همگون و ناهمگون ارزیابی نماید. نتیجه پژوهش نشان می دهد واسینی با به کارگیری برخی عناصر ساختاری هزار و یک شب، فقط بر چهارچوب ساختاری یا محتوایی آن اکتفا نکرده و در اثر خود، تغییرات فراوانی را برحسب اندیشه و سبک شخصی پدید آورده است؛ ازاین رو، ساختار و محتوایی متفاوت از متن مبدا پدید آورده و رمان را با قضایا و جریان های امروزی هماهنگ نموده است. واسینی به جای مصالحه با حکام ظالم، به مناقشه و مقابله با آنها برخاسته و شهرزاد را از این حیث به باد انتقاد می گیرد. او حتی تاریخ نگارانی را که به جریان آزادی خواهی و مبارزه طلبی کمک نکرده اند، مورد انکار قرار می دهد.

اگر یک متن را بسان تکه های یک پازل به حساب بیاوریم، می توان گفت مسئله اساسی در این پازل، ارتباط و همخوانی بین قطعات است. ساختارگرایان معتقدند یک متن، دارای بافت است. سازگاری میان اجزای این بافت، مسئله ای است که لازم است بدان پرداخته شود. آنان در واقع می خواهند رابطه یک جزء با جزئی دیگر را کشف کنند. ما در این مقاله به تحلیل و تطبیق اصول ساختارگرایی بر دو رمان «قصه حب مجوسیه» اثر عبد الرحمان منیف و «چشم هایش» اثر بزرگ علوی خواهیم پرداخت؛ روش ما در این پژوهش، روش تحلیلی تطبیقی (مکتب تطبیقی امریکایی) و استفاده از منابع کتابخانه ای خواهد بود. سرانجام به این نتیجه خواهیم رسید که زن اثیری در هر دو رمان، نقش برجسته ای دارد و نیز «چشم» نقش بسزایی در رمان ها ایفا می کند. همچنین به کارگیری فنون رمان نویسی در دو رمان بسیار بارز است و در میان این فنون، سازگاری و همخوانی نیز وجود دارد؛ تا جایی که می توان گفت ساختار هر دو رمان، ساختاری مستحکم و هماهنگ است.

نمایشنامه «پیگمالیون» اثر «جرج برنارد شاو» از نمایشنامه هایی است که به خاطر دوری مضمون آن از مشکلات سیاسی و اجتماعی و همچنین تمرکز آن بر بعد انسانی، توجه بسیاری از ناقدان و پژوهشگران را به خود جلب کرده است. برنارد شاو در این نمایشنامه مشکل اختلاف طبقاتی جامعه را طرح نموده، و در خلال آن مشکل هنرمند در تمایز میان هنر و زندگی را نیز به نمایش گذاشته است. همچنین از طرف دیگر «توفیق الحکیم»، نمایشنامه ای با همین عنوان، با تاثیرپذیری از نمایشنامه شاو نوشته که موضوع اصلی آن توجه به مشکل هنرمند یعنی تمایز میان هنر و زندگی است. این مقاله با روش توصیفی تطبیقی به بررسی تطبیقی این دو نمایشنامه پرداخته و تاثیر تئاتر غربی را بر تئاتر عربی نشان می دهد. این مقایسه نیز براساس یکی از ویژگی های مکتب سمبولیسم یعنی چالش میان هنر و زندگی انجام شده است؛ نتیجه های به دست آمده از پژوهش نشان می دهد که هیگینز و پیگمالیون از شخصیت های اصلی و هنرمند دو نمایشنامه، موفقیت در هنر را بر زندگی و سرنوشت دو زن داستان یعنی الیزا و گالاتیا ترجیح می دهند.

آشنایی زدایی یکی از شگردهای ادبی است که پژوهش های اسلوب شناسی درباره متون ادبی بر پایه آن استوار است. مراد از آشنایی زدایی عدول از ساختار رایج زبانی و انتخاب ساختاری براساس معیارهای ادبی و ویژه است. در این میان، بدر شاکر السیاب از جمله شاعرانی است که برای پویایی و غنای هرچه بیشتر زبان شعری خود، بدین شگرد ادبی روی می آورد و توجه و احساس خوانندگان اشعار خویش را به ویژه با قصیده زیبای «سروده باران» برمی انگیزد؛ به طوری که مخاطب وی، لذت ادبی فراوانی را تجربه می کند. بدر شاکر السیاب در این شاهکار، از پدیده آشنایی زدایی ترکیبی و جانشینی به صورت برجسته و ماهرانه بهره برده است، به طوری که شعر وی به کمک اقسام مختلف آشنایی زدایی از قبیل حس آمیزی، جان بخشی، تشبیه، استعاره، طنز و... به زیبایی و قدرت الهام بخشی وافری دست یافته و از این راه تابلویی زیبا از صحنه های بی نظیر و درهم تنیده را به مخاطب عرضه می کند.
پژوهش حاضر تلاشی است تا موضوع مذکور را با خوانشی متنی بررسی کند و از این رهگذر به واکاوی الفاظ و ترکیب های زبانی بپردازد که از نظر معناشناختی، اسلوبی و زیبایی شناختی از روابط بافتی زبان معیار عدول کرده اند.

حرکت در تصاویر شاعرانه بازتابی از روح شاعر و تجسمی از خاطره ها و احساسات قلبی و عقلی وی است. عادت کردن انسان به تصاویر جامد می تواند از تاثیر آن بکاهد و یا مانع دیدن آنها شود. این حرکت و جنبش است که عادت را می شکند و زیبایی را به تصویر بازمی گرداند. عبدالعزیز سعود البابطین نیز مانند سایر شاعران تلاش کرد از طریق تصاویر شعری و تجربه شعوری خود و به کمک حرکت حاصل از افعال به کارگرفته شده، روح زندگی را در شعر خود بدمد. ما در این جستار تلاش کردیم تا چگونگی خلق تصاویر زنده و پویا رادر شعر او بررسی کنیم. ازآنجایی که افعال، نقش سازنده ایی در حرکت و پویایی تصاویر شاعرانه دارند، ما با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به چگونگی به کارگیری این افعال با انواع گوناگونش پرداختیم. نتیجه پژوهش نشان می دهد شاعر از فعل های حرکتی انتقالی، حرکتی منتهی به سکون و حرکتی موضعی استفاده کرده است. در این میان از افعال حرکتی انتقالی مانند «رفت وآمد» بیشتر از افعال حرکتی منتهی به سکون و موضعی استفاده کرده که شاید این مسئله به دلیل سفرهای زیاد شاعر باشد. همچنین وی رویدادهای انسانی را به جامدات و پدیده های طبیعی شاخص نسبت داده و حالت های روانی و ذهنی خاص خود را به کمک آن مجسم نموده است. به ویژه اینکه شاعر از افعالی استفاده می کند که با پدیده های طبیعی پویا ارتباط داشته باشد تا بتواند حرکت و پویایی را به تصویر شعری بیفزاید.

از جمله خوانش های ممکن داستان، خوانش سیاسی آن است. مقوله های مهم اندیشه سیاسی معاصر، به ویژه خشونت سیاسی «جمعی» و «حکومتی» بستر مهمی برای درک رفتار سیاسی اجتماع فراهم می کند. «تد رابرت گر»، نظریه پرداز سیاسی معاصر، محرومیت نسبی افراد را عامل خشونت سیاسی جمعی می داند که موجب رفتار پرخاشگرانه آنان می شود و «تاسیت» دیگر نظریه پرداز سیاسی، خشونت حکومتی را عامل انزواگرایی شهروندان می داند که به نوبه خود خشونت سیاسی را افزایش می دهد. با این رویکرد، داستان «ستاره آگوست» (نجمه اغسطس) از نویسنده مصری، صنع الله ابراهیم بررسی می شود. این داستان بازتابی از خشونت سیاسی و حکومتی جامعه مصری دهه شصت در قرن بیستم است؛ ازاین رو باید دانست که علل خشونت جمعی در این داستان چیست؟ نمادهای آن کدام است؟ و کدام عامل موجب شکل گیری آن شده است؟ بررسی تحلیلی توصیفی داستان، با تکیه بر آرای «تد رابرت گر» نشان می دهد که محرومیت های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از انگیزه های شخصیت های داستان برای مشارکت در ترور عبدالناصر است و با بهره گرفتن از دیدگاه تاسیت، روشن می شود که انفعال، انزوا، بی اعتمادی، ریاکاری و انحراف زبان، نتایج منفی خشونت حکومتی در این داستان به شمار می آیند. بررسی منبع محرومیت، این حقیقت را آشکار می کند که استبداد فردی جمال عبدالناصر، عامل اصلی خشونت حکومتی در داستان ستاره آگوست است.

ادوارد سعید، نظریه پرداز مشهور نقد پسااستعماری، در کتاب «نقش روشنفکر» به تعریف، تقسیم بندی و تبیین نقش روشنفکر پرداخته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر دیدگاه ادوارد سعید، به مطالعه نقش، جایگاه و ارتباط روشنفکر با قدرت، زن، جامعه و دین در رمان «ذاکره الماء»، اثر «واسینی اعرج»، رمان نویس معاصر الجزایری می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد که روشنفکران در این رمان، در رویارویی با اقدامات قدرت سیاسی و دینی، خط مشی های گوناگونی ازجمله مخالفت یا همسویی با قدرت، مهاجرت، بی تفاوتی یا سکوت در پیش گرفته اند. آن ها، در رابطه با مسئله زن نیز، دیدگاهی جسمی، لیبرال و یا انسانی دارند. افزون بر این، به دلیل حذف دین از زندگی و یا بنیادگرایی دینی، نتوانسته اند چهره ای مثبت در میان افراد جامعه بیابند. همچنین نبود آزادی بیان، رواج جهل، ناآگاهی، شایعه و خرافات، باعث شده تا مردم سخنان روشنفکران و نمایندگی آنان را نپذیرند که این امر، فاصله گرفتن روشنفکر از مردم و جامعه را در رمان «ذاکره الماء» در پی داشته است.

مقاله حاضر، با روش توصیفی تحلیلی و با اتکا به رویکرد سبک شناسی، جنبه های زیبایی شناسی متغیرهای برجسته ساز قصیده «اللامیه الفخریه» را در لایه های مختلف (آوایی، واژگانی، نحوی، معنایی و کاربردی) بررسی کرد. در لایه آوایی شاعر از صامت ها و مصوت هایی که دارای صفت جهر هستند، همچون «الف و لام» به تناوب بهره برده است که زیبایی شناسی استفاده از این دو حرف، ایجاد توازن و تعادل میان موسیقی درونی با محتوای شعر است. نتایج به دست آمده در لایه واژگانی نشان می دهد که شاعر به منظور ایجاد وحدت موضوعی در قصیده از ضمیر انا به فراوانی استفاده کرده که بسامد بالای آن، علاوه بر آفرینش متغیری سبک ساز، برتری طلبی شاعر را هم اثبات می کند. مهم ترین هنجارگریزی های نحوی، تقدیم ما حقه التاخیر و اعتراض است که زیبایی شناسی آن ها؛ تاثیرگذاری بیشتر بر خواننده، حصر معانی خودشیفتگی در وجود شاعر است. کاربرد هدفمند از عناصر زبانی (استعاره، تشبیه،..) تصویر سازی های مخیل، و اثبات دو نوع خودشیفتگی(libidinal وlucid) از ویژگی های بارز سبکی در بیان معانی فخر و خودستایی است.

فیلم ها در شکل گیری شخصیت کودکان و تربیت آنان بر اساس آموزه های اسلامی و سنت های کشورهای منطقه خلیج فارس نقش بسزایی دارد. در این میان، اهمیت ترجمه فیلم ها کمتر از خود فیلم ها نیست؛ زیرا با ترجمه فیلم هایی با رویکرد اسلامی و سنتی، می توان کودکان را بر اساس اصول اسلامی تربیت نمود و از حریم خانواده در برابر تهاجم فرهنگی فیلم های غربی محافظت کرد. بدین ترتیب میان زبان عربی و محافظت از فرهنگ مردم منطقه پیوند عمیقی وجود دارد. به ویژه اینکه زبان عربی، عنصر مشترک کشورهای اسلامی است. دانشجویان این رشته با به دست آوردن مهارت، می توانند در برابر آسیب های جهانی شدن (به ویژه تهاجم فرهنگی غرب با تولید فیلم های غیراخلاقی) بایستند؛ به شرطی که با حضور در دوره های آموزشی و توانبخشی نوین، دانش و مهارت لازم را در ترجمه کسب کنند. متصدیان امر نیز می توانند با تشویق آنان به شرکت در کارگاه های ترجمه، گنجاندن واحد های ویژه ترجمه در سرفصل واحد های درسی رشته زبان و ادبیات عربی و ایجاد زمینه برای مشارکت گسترده دانشجویان در فعالیت هایی در سطح ملی، منطقه ای و جهانی به آن ها کمک کنند تا آموزه های خود را به کار ببندند. انجام این کارها از این نظر اهمیت دارد که قشر گسترده ای از عرب زبانان منطقه، فیلم های ایرانی دوبله شده به زبان عربی را به دلیل تناسب با فضای خانواده شان تماشا می کنند. این جستار، نخست به اهمیت زبان عربی و فرهنگ اسلامی و ملی مردم منطقه اشاره می کند، سپس بر ضرورت مشارکت در ترجمه فیلم ها تاکید می ورزد و در پایان از نقش بسزای مراکز آموزشی در ایجاد کارآفرینی برای دانشجویان و نیز گسترش فرهنگ اسلامی و ملی کشورهای منطقه سخن می گوید.