مجله تحقیقات اقتصاد کشاورزی
سال چهارم شماره 2 (تابستان 1391)

سیمای کلی الگوی مصرف و مدیریت تقاضای آب کشاورزی در کشورهای منطقه ی MENA که با کمبود فزاینده ی آب مواجه می باشد، بیانگر آن است که در بیشتر این کشورها محصولاتی تولید می شود که مقدار آب مصرفی در فرآیند تولید آنها بیش از مقداری است که بازتاب کمبود نسبی منابع آب شیرین می باشد. ولی به دلیل تحولات هرچند کندی که در دهه ی اخیر در زمینه ی مدیریت آب و الگوی تجارت خارجی محصولات کشاورزی در برخی از این کشورها رخ داده است، گرایش به بازتخصیص آب از محصولات آب بر به محصولات با ارزش افزوده ی بیشتر و نیاز آبی کمتر مشاهده می شود. مقایسه ی سرانه منابع آب موجود در کشورهای منطقه نشان می دهد کشورهایی که با بحران آب مواجه می باشند، در استفاده از ابزارهای مدیریت تقاضا جهت ارتقاء کارآیی و بهبود الگوی مصرف آب کشاورزی موفقیت هایی داشته اند. بررسی تطبیقی الگوی مصرف و مدیریت تقاضای آب کشاورزی نشان می دهد که با وجود لزوم تغییر پاردایم از «مدیریت عرضه» به «مدیریت تقاضای آب» این تغییر در الگوی مصرف آب کشاورزی برخی دیگر از این کشورها از جمله ایران انعکاس نیافته است.

سبد کالایی برنج متشکل از رقم های کیفی مختلف بوده که این مسئله اتخاذ سیاست ها و برنامه های مناسب جهت کنترل و تنظیم قیمت در بازار را با دشواری مواجه ساخته است. با توجه به تفاوت کیفی رقم های مختلف برنج، بهره گیری از سبد متنوع کیفی و استفاده از رقم رهبر در بازار را می توان به عنوان دو راهکار اصلی در تنظیم بازار برنج مدنظر قرار داد. در راستای اتخاذ راهبردی مناسب بر مبنای روابط قیمتی برای تنظیم بازار برنج، در این مقاله با بهره گیری از داده های سری زمانی ماهیانه ی قیمت خرده فروشی هفت رقم عمده ی موجود در بازار ایران(برنج صدری ممتاز، صدری درجه یک، صدری معمولی، بی نام، طارم، خزر و ندا) طی سال های 1378 تا 1388، به بررسی روابط موجود در سیستم قیمت ها پرداخته شده است. براین اساس، با بهره گیری از آزمون هم جمعی، روابط بلندمدت در بین سری های زمانی مذکور مورد بررسی قرار گرفت. استفاده از آزمون هم جمعی زوجی بیانگر مستقل بودن سری زمانی قیمت برنج صدری ممتاز و لزوم حذف آن از سیستم است. در نهایت با بهره گیری از درایه های ماتریس تعدیل و آزمون برون زایی ضعیف مشخص شد که رقم های صدری درجه یک، خزر و ندا نقش رهبری قیمت در بازار برنج را بر عهده داشته اند. وجود ویژگی برون زایی ضعیف برای رقم های صدری درجه یک، خزر و ندا بیانگر آن است که این رقم ها عامل محرک در فرایند تعیین قیمت سایر رقم های دیگر برنج می باشند. از این رو، تمرکز و استواری برنامه های تنظیم بازار بر رقم های رهبر قیمت می تواند کنترل سریع، کارا و موثر قیمت ها را در بازار برنج در پی داشته باشد.

این مطالعه با هدف تحلیل اثر تجارت بر انتشار آلودگی صورت گرفت. برای این منظور داده های گروهی از کشورهای منتخب در حال توسعه به همراه ایران به صورت داده های ترکیبی مورد استفاده قرار گرفت. این داده ها دوره ی 2008-1990 را شامل می شود. یافته های مطالعه شامل معادلات انتشار آلودگی یا عوامل تعیین کننده ی انتشار آلودگی و معادله ی درآمد سرانه یا تولید سرانه می باشد. شاخص آلودگی نیز انتشار دی اکسیدکربن می باشد. یافته های مطالعه نشان داد که در میان کشورهای منتخب، افزایش سرمایه با افزایش انتشار آلودگی همراه نیست. اما افزایش تجارت موجب افزایش انتشار آلودگی می شود. از سوی دیگر افزایش سطح تجارت با افزایش درآمد سرانه همراه است. محاسبه ی مقادیر کشش ها نیز نشان داد که افزایش سطح تجارت به میزان 10% از طریق افزایش مقیاس تولید در بلندمدت به طور متوسط بیش از 2/2% افزایش انتشار آلودگی را به همراه دارد.

در این تحقیق اهمیت بخش آب در فرآیند توسعه ی استان با توجه به دیدگاه های مختلف اقتصادی مورد بررسی قرار گرفت. برای این منظور تکنیک داده - ستانده مورد استفاده قرار گرفته و جنبه های مختلف موضوع از دید منطقه ای و کلان روشن گردید. نتایج این تحقیق نشان داد که بخش آب یکی از بخش های زیربنایی و اساسی منطقه می باشد که به عنوان موتور رشد در اقتصاد منطقه عمل می کند و باعث رشد سایر بخش ها به خصوص بخش کشاورزی و فعالیت های وابسته به آن می گردد؛ به طوری که هر واحد سرمایه گذاری(یک میلیون ریال بر اساس سال پایه 1378) در بخش آب منطقه، باعث اشتغال مستقیم و غیرمستقیم 043/0 نفر می شود. همچنین محاسبه ی پیوندهای پسین و پیشین نشان داد که بخش آب از لحاظ پیوندهای پسین در رتبه ی چهارم و از لحاظ پیوندهای پیشین در رتبه ی پنجم می باشد و گویای این مطلب است که بخش آب یکی از بخش های کلیدی اقتصاد استان است که برای رشد سایر بخش های اقتصاد باید توجه ویژه ای به این بخش نمود. بررسی نسبت مصرف آب به ارزش افزوده و ارزش ستانده ی بخش کشاورزی نشان داد که به ازای مصرف هر واحد(میلیون ریال) آب، به ترتیب 4/170 و 1/242 واحد ارزش افزوده و ارزش ستانده در بخش کشاورزی استان ایجاد شده است. اما بررسی این دو شاخص نشان داد که از لحاظ بخشی، آب به صورت بهینه بین بخش ها توزیع نشده است.

جهانی شدن، جهان گستری و جهانی سازی مفاهیمی هستند که با بار معانی مختلف برای توضیح و تبیین تحولات جهان معاصر به خصوص طی چند دهه ی گذشته به کار گرفته می شوند. یکی از این تحولات، در حوزه ی تجارت خارجی کشورها می باشد. بنابر اهمیت موضوع دراین مقاله میزان تاثیرپذیری بخش های مختلف اقتصاد ایران از ادغام کشورها در یک نظام بین المللی مورد آزمون قرار گرفته است. روش مورد استفاده برای برآورد توابع تقاضای صادرات و عرضه ی واردات ایران تکنیک گشتاورهای تعمیم یافته و دوره ی مورد مطالعه سال های 1340 تا 1388 است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که در صورت پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی، واردات هر سه بخش صنعت، خدمات و کشاورزی افزایش می یابد. بیشترین واردات مربوط به بخش صنعت و کمترین واردات را بخش کشاورزی به خود اختصاص می دهد. از نظر صادرات نیز اقتصاد کشور، وضعیت مطلوبی نخواهد داشت. این موضوع نشان دهنده ی آن است که بخش های مختلف اقتصاد توان رقابت با کالاهای کشورهای دیگر را نخواهند داشت. تنها بخش کشاورزی تا حدودی از توانایی های لازم برای ورود به بازارهای جهانی برخوردار است. در نتیجه می توان گفت کشور ما در این بخش دارای مزیت است و دولت می تواند با اعمال سیاست های مناسب به تقویت این بخش کمک کند.

فعالیت‎های کلیدی در هر اقتصاد، شامل فعالیت‎هایی می‎باشند که بیشترین ارتباطات بین بخشی را با سایر فعالیت‎های اقتصادی داشته باشند. با اولویت قرار دادن رشد و توسعه ی این فعالیت‎ها، زمینه ی رشد و توسعه ی سایر فعالیت‎ها نیز فراهم می‎شود. مطالعه ی حاضر با استفاده از جدول داده- ستانده ی سال 1380 به شناسایی فعالیت‎های کلیدی اقتصاد ایران با تاکید بر فعالیت های بخش کشاورزی، از طریق محاسبه ی پیوندهای بین بخشی می‎پردازد. نتایج نشان می‎دهد در بخش کشاورزی، فعالیت‎های دامپروری و فعالیت‎های صنایع غذایی به عنوان فعالیت‎های کلیدی سال 1380 مطرح بوده‎اند. بر این اساس، رشد و توسعه ی بخش کشاورزی می بایست از طریق توسعه و سرمایه گذاری در دو فعالیت مذکور صورت گیرد. از طرفی در اولویت قراردادن رشد و توسعه ی فعالیت های دامپروری و صنایع غذایی، باتوجه به ارتباطات بین بخشی قوی آنها با سایر فعالیت های اقتصادی، موجبات رشد و توسعه ی کل اقتصاد را نیز فراهم خواهد نمود. همچنین یافته ها نشان از ارتباطات پیشین قوی فعالیت های کشاورزی با سایر فعالیت های اقتصادی دارد. ارتباطات پیشین قوی، به معنای خودکفایی اندک و تاثیر-پذیری از تولیدات سایر فعالیت هاست. در این حالت، فعالیت های بخش کشاورزی از سیاست گذاری در سایر بخش ها و فعالیت ها متاثر خواهند بود. لذا ریسک سیاستی در بخش کشاورزی افزایش یافته و پوشش مناسب ریسک در محصولات کشاورزی با توسعه ی بیمه ی مناسب کشاورزی کاملا ضروری است.

دشت پریشان یکی از دشت های استان فارس است که در سال های اخیر به علت بهره برداری های بی رویه از منابع آب زیرزمینی، مورد توجه قرارگرفته است. این دشت به علت وجود دریاچه پریشان، به عنوان یکی از قطب های گردشگری ایران شناخته شده است. لذا مطالعه ی حاضر با دو هدف، بررسی روند برداشت از چاه های کشاورزی اطراف دریاچه و کشف ارتباط متقابل میان سطح ایستابی آب در این چاه ها با سطح آب دریاچه پریشان، با استفاده از آزمون علیت گرانجری، انجام گردیده است. اطلاعات نشان داده که تعداد چاه های اطراف دریاچه پریشان که از 425 حلقه در سال 1370، به 925 حلقه چاه در سال 1388 افزایش یافته و درپی آن برداشت از آب های زیرزمینی در این دوره از 5/9 میلیون مترمکعب به 6/43 میلیون مترمکعب افزایش یافته است. همچنین نتایج آزمون علیت گرانجری، موید رابطه ی علیت دوطرفه بین مولفه دریاچه و مولفه آب زیرزمینی می باشد. بنابراین افزایش برداشت از آب چاه های کشاورزی باعث افت آب زیرزمینی و کاهش سطح آب در دریاچه پریشان می گردد. از سوی دیگر کاهش سطح آب در دریاچه از طریق کاهش نفوذ آب به سفره ی آب زیرزمینی، سطح ایستابی چاه های اطراف دریاچه را افت می دهد. بر این اساس به منظور کنترل سطح آب زیرزمینی و حفاظت از اکوسیستم دریاچه، کاهش بهره برداری آب از چاه های اطراف دریاچه و جلوگیری از حفر چاه های غیرمجاز، ضروری به نظر می رسد.

کشاورزی یکی از بخش های مهم اقتصادی است که در طول تاریخ نقش مهمی در رشد و توسعه ملل مختلف ایفا کرده است. در این راستا دستیابی به توسعه کشاورزی، نیازمند برنامه ریزی اصولی، دقیق و کارآمد است و این مهم جز با شناخت جامع و آگاهی دقیق از امکانات، فرصت ها، توان ها و محدودیت هایی که در راه رسیدن به وضع مطلوب با آن مواجه هستیم، محقق نخواهد شد. از اینرو پژوهش حاضر با هدف شناسایی و سطح بندی کشاورزی شهرستان های استان خوزستان صورت گرفته است. در این پژوهش با استفاده از روش آنالیز اسکالوگرام و بهره گیری از 35 شاخص توسعه، میزان توسعه ی کشاورزی در شهرستان های استان خوزستان مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که اختلاف و شکاف زیادی بین شهرستان های استان از نظر توسعه ی کشاورزی وجود دارد، به طوری که اهواز و دزفول در بالاترین رتبه ها و هندیجان و امیدیه هر دو در پایین ترین رتبه از توسعه ی کشاورزی قرار دارند. در پایان با استفاده از نرم افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS) سطح بندی شهرستان های استان جهت تحلیل فضایی وضعیت توسعه کشاورزی و ساماندهی آن، در سطح استان نمایش داده شده و جایگاه هر یک از شهرستان های استان در توسعه ی کشاورزی و برنامه های توسعه ای بخش کشاورزی مشخص گردیده است.

امروزه افزایش بهره وری یکی از موثرترین روش های دستیابی به رشد اقتصادی است. هدف از این تحقیق، ارزیابی عوامل موثر بر بهره وری نیروی انسانی در تولید محصولات عمده زراعی بخش مرکزی شهرستان ممسنی از توابع استان فارس بود. داده های این تحقیق از طریق پرسشنامه و مصاحبه ی حضوری با 358 زارع سرپرست خانوار از 24 روستای بخش مرکزی شهرستان ممسنی در سال زراعی87-1386 که از طریق نمونه گیری طبقه ای متناسب و تصادفی انتخاب شدند، جمع آوری شد. از جمله عواملی که بر بهره وری نیروی انسانی تاثیرگذار بوده و در این تحقیق مورد مطالعه قرار گرفته است، می توان سن، تجربه، جنس، سطح تحصیلات کشاورز، اندازه ی مزرعه، شرکت در برنامه های آموزشی- ترویجی، تعداد بازدیدهای سالانه مروجین از مزارع کشاورز و تسهیلات بانکی را نام برد. تحلیل با استفاده از مدل رگرسیون چند متغیره ی کاب داگلاس انجام شد. نتایج نشان داد که متغیرهایی مانند سطح تحصیلات سرپرست در حد خواندن و نوشتن و پنجم ابتدایی، اندازه ی مزرعه، درجه ی مکانیزاسیون، عضویت در شرکت تعاونی، شرکت در برنامه های آموزشی ترویجی، بازدید مروجین از مزارع کشاورز و سکونت کشاورز در روستا با سطح توسعه یافتگی بالا بر بهره وری نیروی انسانی اثر مثبت و از نظر آماری معنی داری داشته و متغیرهایی مانند سطح تحصیلات سرپرست در حد دیپلم و بالاتر، تجربه سرپرست، نسبت مبلغ وام دریافتی به هزینه های جاری در سال، بر بهره وری نیروی انسانی اثر منفی و از نظر آماری معنی داری داشتند. بر اساس این یافته ها، پیشنهاد می شود داشتن مزارع بزرگتر، افزایش سطح مکانیزاسیون، افزایش برنامه های آموزشی ترویجی و بازدید مروجین از مزارع، توسط مسوولین بخش کشاورزی شهرستان ممسنی تشویق و تسهیل گردد.

گوشت یکی از مهم ترین منابع تامین پروتئین است که برای سرمایه گذاری و برنامه ریزی در جهت تولید آن نیاز به پیش بینی تقاضای مصرف گوشت در آینده می باشد. لذا در این مقاله تلاش گردید تا با استفاده از داده های فصلی برای دوره ی 1386.4-1367.1 عملکرد دو الگوی ARIMA و ARIMAX به منظور پیش بینی تقاضای سرانه گوشت قرمز مورد مقایسه قرار گیرد. نتایج نشان داد که پیش بینی حاصل از فرآیند ARIMAX دقیق تر می باشد. لذا به کارگیری همزمان اطلاعات مصرف سرانه ی گوشت قرمز و برخی متغیرهای تاثیرگذار بر آن به افزایش دقت پیش بینی کمک می نماید.