مجله جنگل ایران
سال دوم شماره 1 (بهار 1389)

قطع درخت یکی از مولفه های بسیار مهم سیستم بهره برداری است که شامل زیرمولفه های قطع و انداختن، سرشاخه زنی، بینه بری و تاج بری است. بینه بری عملیاتی است که در آن درخت قطع شده به قطعات کوچکتر تبدیل می شود، در جنگل های پهن برگ بینه بری بسیار مهم و تاثیرگذار است که نقش اساسی در فراهم کردن محصولاتی با حداکثر ارزش از تنه درختان قطع شده برای مصرف نهایی دارد. این تحقیق برای ارزیابی زیرمولفه بینه بری در دو پارسل از بخش نمخانه جنگل آموزشی و پژوهشی خیرود انجام شد. اهداف این تحقیق عبارتند از مطالعه زمانی عملیات بینه بری درخت به دو روش گرده بینه کوتاه و بلند، برآورد و محاسبه نرخ تولید و هزینه اره موتوری و همچنین ارایه مدل رگرسیونی پیش بینی زمان بینه بری. معادله رگرسیون چندمتغیره زمان بینه بری در روش گرده بینه کوتاه به صورت تابعی از متغیر قطر و طول درخت بوده و در روش گرده بینه بلند تنها تابعی از طول درخت است. در این تحقیق میزان تولید ساعتی بینه بری درخت در روش گرده بینه کوتاه با در نظر گرفتن زمان های تاخیر و بدون آن، به ترتیب برابر 57/35 و 86/56 مترمکعب در ساعت است در حالیکه در روش گرده بینه بلند با در نظر گرفتن زمان های تاخیر و بدون آن، به ترتیب برابر 85/79 و 12/134 مترمکعب در ساعت است. با افزایش قطر، میزان تولید بدون تاخیر بینه بری درخت در دو روش گرده بینه کوتاه و بلند به صورت رابطه توانی افزایش می یابد. هزینه واحد تولید در بینه بری به وسیله اره موتوری در دو روش گرده بینه کوتاه و بلند با افزایش قطر به صورت توانی کاهش می یابد. متوسط زمان خالص یک نوبت کار بینه بری بدون تاخیر در دو روش گرده بینه کوتاه و بلند به ترتیب برابر با 77/6 و 44/3 دقیقه است.

دراین تحقیق تاثیر کاهش تعرفه گمرکی چوب و فراورده های چوبی بر حفاظت از جنگل های شمال کشور بررسی شده است. در این پژوهش قاچاق چوب به عنوان شاخص حفاظت جنگل و متغیر وابسته در نظر گرفته شد. متغیرهای مستقل متعددی شامل سرانه تولید ناخالص داخلی، قیمت نفت، یگان حفاظت، تعرفه گمرکی، مقدار و ارزش واردات و صادرات انواع فراورده های چوبی، مقدار و قیمت داخلی چوب آلات در طی سال های 1374 تا 1384 در نظر گرفته شدند. به منظور بررسی دقیق تر، تعرفه گمرکی به همراه ارزش و مقدار انواع فراورده های وارداتی به سه گروه چوب آلات خام، واسطه و نهایی تفکیک شدند. در نهایت، با استفاده از روش حداقل مربعات تاثیر همه عوامل یادشده بر قاچاق چوب با ارائه مدل رگرسیونی بیان شد. مدل حاصل نشان داد که مقدار واردات چوب آلات واسطه و تعرفه گمرکی چوب آلات خام به ترتیب بیشترین تاثیر را بر حجم قاچاق چوب می گذارند. شبیه سازی مدل و برآورد حساسیت قاچاق چوب نشان داد که به طور متوسط به ازای یک درصد تغییر حجم واردات چوب واسطه و تعرفه چوب خام، قاچاق چوب به ترتیب 25/0 و 20/0 درصد تغییر می یابد. تاثیرپذیری اندک قاچاق چوب از تعرفه چوب خام ممکن است به دلایلی همچون پابرجایی دیگر محدودیت های واردات مانند ممنوعیت ورود گرده بینه با پوست و کاهش همزمان تعرفه تمامی فراورده های مرتبط باشد. این بررسی نشان می دهد کاهش چشمگیر قاچاق، تنها با کاهش تعرفه مقدور نیست و به نظر می رسد باید دیگرعوامل بازار مانند مقدار عرضه (شرایط ورود گرده بینه با پوست و...) تحت کنترل قرار گیرد.

افزایش نگرانی ها در زمینه گرمایش جهانی و تغییر اقلیم موجب شده است که به خاک و توانایی آن در ترسیب کربن به صورت پایدار توجه ویژه ای شود. جنگلکاری در اراضی بایر و مدیریت بهینه آن اثر زیادی بر افزایش ترسیب کربن خاک دارد، به طوری که خاک اکوسیستم جنگل در تعادل با پوشش درختی و گیاهی مخزن اصلی کربن آلی است. این تحقیق بر اساس طرح پایه کاملا تصادفی در قالب آزمایش فاکتوریل در توده های کاج تهران و اقاقیا همراه با اراضی بایر اطراف (شاهد) در پارک جنگلی چیتگر تهران انجام گرفت و مقادیر کربن ترسیب شده در خاک اندازه گیری شد. رابطه بین برخی از فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی خاک با کربن آلی خاک نیز بررسی شد. نتایج نشان داد ترسیب کربن در خاک توده اقاقیا (19/78 تن در هکتار) به طور معنی داری (P<0.01) بیشتر از توده کاج تهران (57 تن در هکتار) و اراضی بایر (8/10 تن در هکتار) اطراف است و ارزش اقتصادی آن برای گونه های مذکور به ترتیب، 790/2 و 741/3 میلیون دلار محاسبه شد. کربن آلی خاک در عمق 15-0 سانتی متری توده های جنگلکاری شده بیشتر از عمق 30-15 سانتی متری بود، ولی در اراضی بایر، عکس این قضیه مشاهده شد. نتیجه رگرسیون گام به گام نیز نشان داد که درصد رس و نیتروژن به ترتیب از مهم ترین اجزای تاثیرگذار بر مقدار کربن آلی خاک است. به طور کلی می توان گفت فرایند ترسیب کربن، به بهبود کیفیت آب و خاک، افزایش حاصلخیزی، بهبود سیستم هیدرولوژی خاک و نیز جلوگیری از فرسایش و کاهش هدررفت عناصر غذایی می انجامد، بنابراین مدیریت بهینه اکوسیستم های مختلف باید در جهت افزایش پتانسیل ترسیب کربن باشد.

حوضه آبخیز تنگ بن در شهرستان بهبهان و در جنوب شرقی استان خوزستان واقع است. این حوضه از نظر جغرافیای گیاهی در محدوده رویشی منطقه ایران تورانی (بخش جنگلی زاگرس) و منطقه رویشی سودانی جای دارد. قرار گرفتن این حوضه در محدوده گذر منطقه ایران تورانی به سودانی، آن را از نظر جغرافیای گیاهی در موقعیتی خاص قرار داده است. فلور و پوشش گیاهی این حوضه در سال های 86- 1385 بررسی شد. گونه های نادر و آندمیک این حوضه مشخص و اثر های متقابل مناطق رویشی مذکور در آن بررسی شد. به طور کلی 202 گونه از 46 تیره گیاهی جمع آوری و شناسایی شد که از میان گونه های شناسایی شده 16 گونه اندمیک و 4 گونه نادر بودند. نتایج نشان داد 7/34 درصد عناصر شناسایی شده از عناصر رویشی ایران تورانی، 61/6 درصد از عناصر سودانی و 7/8 درصد نیز از عناصر مشترک ایران تورانی و سودانی بودند. با وجود فاصله بین محدوده مورد بررسی و منطقه رویشی مدیترانه ای، سهم عناصر مدیترانه ای از گونه های شناسایی شده 1/5 درصد بود. عناصر مشترک ایران تورانی و مدیترانه ای نیز 35/17 درصد عناصر شناسایی شده را به خود اختصاص دادند. بررسی شکل زیستی گونه ها نشان داد که با وجود تیپ های جنگلی در حوضه، فانروفیت ها 9/7 درصد شکل زیستی و تروفیت ها و کامفیت ها به ترتیب با 9/58 و 0/6 درصد بیشترین و کمترین درصد شکل زیستی را دارا بودند.

به منظور تحلیل ارزش اهمیت و پراکنش مکانی گونه های چوبی در واحدهای بوم شناختی، منطقه ای به وسعت 2/306 هکتار از جنگل های سردآبرود چالوس بررسی شد. 84 قطعه نمونه با روش نمونه برداری سیستماتیک تصادفی و با سطح نمونه 400 متر مربع (20 ×20 متر) برای برآورد پوشش گیاهی و تعیین واحدهای بوم شناختی پیاده شد. همچنین پایه هایی با قطر بیشتر از 5/7 سانتی متر برای تعیین الگوی پراکنش مکانی گونه ها، نمونه برداری شد. از مجموع قطعات برداشت شده 7 واحد بوم شناختی توسط نرم افزار Pc - Ordination تشخیص داده شد. بعد از محاسبه فراوانی نسبی، تراکم نسبی و چیرگی نسبی و در پی آن محاسبه میانگین شاخص ارزش اهمیت گونه های موجود در همه واحدهای بوم شناختی، گونه ممرز با داشتن بیشترین حد ارزش اهمیت (IV) به عنوان گونه چوبی غالب شناخته شد. بر این اساس، با توجه به رتبه بندی انجام گرفته بر حسب مقادیر ارزش اهمیت، بررسی آماری گونه های چوبی ممرز، انجیلی، راش، پلت و شیردار، به ترتیب بیشترین مقادیر ارزش اهمیت را به خود اختصاص دادند. بنابراین الگوی پراکنش مکانی این گونه ها اجرا شد. نسبت واریانس به میانگین برای گونه های چوبی غالب منطقه نشان می دهد که گونه انجیلی دارای شاخص پراکندگی بیشتری نسبت به گونه های غالب چوبی دیگر است و گونه های ممرز، راش، شیردار و پلت در رده های بعدی قرار می گیرند. با توجه به شاخص پراکنش که بزرگ تر از یک است، الگوی مکانی همه گونه های مذکور، کپه ای تشخیص داده می شود و این نتیجه در مورد شاخص های گرین و استاندارد شده موریسیتا نیز صدق می کند.

اکالیپتوس (Dehnh Eucalyptus camaldulensis) در ایران سطحی وسیع و در شرایط اقلیمی مختلف کاشت شده است. باوجود کشت گسترده آن در کشور، تحقیقات مدونی درباره نیاز آبی آن صورت نگرفته است. هدف از اجرای این تحقیق، تعیین مقدار تبخیر- تعرق (Et) سالانه، تابع تولید (PF) و کارایی مصرف آب (WUE) در گونه ذکر شده، تحت شرایط لایسیمتری و رژیم های مختلف آبیاری بوده است. آزمایش در ایستگاه تحقیقات بیابان زدایی شهید صدوقی یزد با درختان سه ساله ای که در لایسیمترهای زهکش دار با قطر 120 سانتی متر و عمق 160 سانتی متر کشت شده بودند، آغاز شد. تیمارهای اعمال شده در سه تکرار و در قالب طرح کاملا تصادفی شامل 100 درصد (آبیاری به اندازه کافی)، 70 درصد (تنش متوسط) و 40درصد (تنش شدید) ظرفیت زراعی بودند. نتایج به دست آمده نشان داد که مقدار تبخیر- تعرق گیاه به طور کامل به موجودی آب در خاک وابسته است، به گونه ای که در صورت وجود رطوبت کافی در خاک (در حد ظرفیت زراعی)، می تواند ضریب گیاهی خود را تا 7/1 افزایش می دهد. مجموع ماده خشک (ساقه، برگ و ریشه) نیز با افزایش مقدار رطوبت خاک یا دسترسی گیاه به آب بیشتر افزایش یافت. با افزایش مقدار رطوبت خاک، مقدار تبخیر- تعرق افزایش یافت و موجب بهبود تابع تولید گیاه شد. تنش خشکی موجب بهبود کارایی مصرف آب (گرم ماده خشک بر کیلوگرم آب تعرق یافته) شد، به گونه ای که تیمارهای 70 درصد و 40 درصد ظرفیت زراعی با تیمار 100 درصد ظرفیت زراعی اختلاف معنی داری (P <0.05) نشان دادند، هرچند افزایش تنش خشکی از 70 درصد به 40 درصد ظرفیت زراعی بر کارایی مصرف آب تاثیر معنی داری نداشت. بیشترین کارایی مصرف آب مربوط به تیمار 40 درصد ظرفیت زراعی با مقدار 5/2 گرم ماده خشک بر کیلوگرم آب مصرف شده در تعرق بود.

تجدید حجم با استفاده از نمونه برداری موسوم به 3P از سال 1378 در جنگل های شمال کشور به منظور کاهش کار میدانی و کاهش هزینه ها و تسریع در خروج محموله های جنگلی جایگزین تجدید حجم صددرصد شده است. در این روش پس از انتخاب درختان نمونه از بین درختان نشانه گذاری شده، عملیات میدانی با اندازه گیری حجم تنه های صنعتی و هیزمی درختان نمونه هر پروانه قطع انجام می گیرد و ضرایب به دست آمده به کلیه درختان همان پروانه قطع تعمیم داده می شود. به منظور ارزیابی و مقایسه دقت روش 3P با تجدید حجم صددرصد در جنگل احیایی و نیمه مخروبه واقع در طرح جنگلداری بابلکنار سری 2 قطعه 10، بر روی دو گونه انجیلی و ممرز دو روش تجدید حجم به صورت جداگانه انجام گرفت. بر این اساس برای گونه انجیلی پس از تعمیم ضریب صنعتی 3P در کل حجم نشانه گذاری، حجم صنعتی به دست آمده نسبت به حجم صنعتی واقعی 8/1 درصد کمتر و برای گونه ممرز پس از تعمیم ضریب صنعتی 3P در کل حجم نشانه گذاری حجم صنعتی به دست آمده نسبت به حجم صنعتی واقعی 9/3 درصد کمتر است. در این روش از لحاظ زمان صرف شده برای اندازه گیری درختان نمونه 3P (کار صحرایی) نسبت به تجدید حجم صددرصد و هزینه اجری کار، حدود 33 درصد و از لحاظ زمان محاسبه حجم و نوشتن تجدید حجم (کار ستادی) حدود 23 درصد صرفه جویی شد. در مجموع می توان انتظار داشت با رعایت اصول فنی در قطع، اندازه گیری، محاسبات و همچنین بهبود جدول های حجم روش 3P نتایج قابل قبول و منطقی به دست آید.