فصلنامه مهندسی فرهنگی
پیاپی 79 (بهار 1393)

در جایی که قرآن، هدف ارسال انبیای الهی را این میداند که مردم خودجوش و با میل و رغبت، به قسط و عدالت قیام بکنند، چگونه می شود از نقش مردم در تحقق این مهم سخنی نگفته باشد. نکته مهم در آیه «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات وانزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط»(حدید: 25) این است که خود مردم با مثلث انبیا، بینات و کتاب، عدالت را برای خود کسب کنند. بدیهی است در تحقق عدالت، وجود امام عادل و قوانین عادلانه موثر است. سوال این است از آنجا که هدف ارسال رسل، تحقق عدالت اجتماعی توسط خود مردم است، راه های تحقق آن چیست؟ این مقاله در پی آن است که با استناد به دلایل قرآنی، احادیث معصومین(ع) و قراین تاریخی، ضمن بررسی اهمیت عدالت اجتماعی، در تحقق تعالی و سیر انسان و توسعه جامعه، چگونگی نقش و جایگاه مردم در تحقق عینی آن را تحلیل و در پایان با بررسی همهجانبه دیدگاه مفسران قرآن کریم درباره آیه، با نگرشی تاریخی، جایگاه مردم به عنوان علت تامه تحقق عدالت را تبیین کند. روش تحقیق در این مقاله، اسنادی کتابخانه ای و اصول دوگانه توصیف، تحلیل مورد پیمایش قرار گرفته است. آنچه از این پژوهش به دست میآید اهمیت منحصر به فرد و برجسته مردم در تبلور عینی عدالت اجتماعی است.

هدف این مقاله، بررسی نقش تربیتی زبان در آموزه های اسلامی بوده است. پژوهش حاضر با بهرهگیری از رویکرد کیفی و با روش توصیفی- تحلیلی، انجام و با استفاده از منابع موجود، به تحلیل و بررسی نقش تربیتی زبان در آموزه های اسلامی پرداخته است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که زبان، مهم ترین دریچه ای است که به روح انسان گشوده می شود و اگر این وسیله ارتباطی نبود، هرگز انسان نمی توانست تا این حد در علم و دانش و تمدن مادی و مسائل معنوی دینی و اخلاقی پیشرفت کند. نعمت بیان به عنوان بزرگ ترین نعمت در سوره الرحمن بعد از نعمت آفرینش انسان معرفی شده است. زبان در عین اینکه یکی از بزرگ ترین نعمتهای پروردگار است، تا حد زیادی خطرناک هم می تواند باشد؛ تا آنجا که سرچشمه گناهان بی شماری شود و خرمن سعادت انسان را به آتش کشاند. بنابر این، برای اینکه زبان مانع سعادت انسان نشود، بایستی مطابق آموزه های اسلامی باشد؛ از جمله اینکه شیوه بیان باید مستدل و محکم، مودبانه و عاشقانه، پسندیده و به اندازه، نرم و مهربانانه، رسا و واضح، کریمانه و بزرگوارانه، زیبا و نیکو، نیک و پسندیده و همچنین گفتاری متکی به عدالت و به دور از نزاع و خشونت باشد و موقعی از باطل به دور خواهد بود که آفات زبان را به آن راه نباشد؛ به طوری که برای تبری از آفات زبان، راهکارهایی همچون: سنجش زبان، حفظ زبان و سکوت و صمت سفارش شده است.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی وضعیت استنادی مقاله های نشریه مهندسی فرهنگی است. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیل استنادی است و برای تجزیه و تحلیل داده ها از آمار توصیفی(فراوانی، درصد و میانگین) و نرم افزار اکسل استفاده شده است. از آغاز به کار نشریه در سال 1385 تا پایان سال 1392، در مجموع 269 مقاله منتشر شده که میانگین تعداد مقالات برای هر شماره، 72/6، میزان کل استنادها 6015 و میانگین استناد برای هر شماره، 37/150 منبع است. طبق یافته های پژوهش، در بین منابع اطلاعاتی، کتاب(اعم از فارسی، لاتین و عربی) با بیش از 66/62 درصد و از نظر وضعیت زبانی، منابع فارسی با 54/56 درصد بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده اند. بیشترین تعداد مقالات مربوط به مردان با 442 مقاله(68/84 درصد) و مابقی مربوط به زنان با 80 مقاله(32/15درصد) بوده است. بیشترین مقالات منتشر شده، به صورت گروهی با 182مقاله(65/67 درصد) است. از نظر مدرک تحصیلی، 83/44 توسط افرادی تالیف شده که دارای مدرک تحصیلی دکتری بوده اند. از نظر توزیع مقالات بر اساس حوزه های موضوعی پنجگانه موجود در نشریه، بیشترین درصد مقالات منتشر شده(35 درصد) در حوزه مهندسی فرهنگی نظام اجتماعی به رشته تحریر درآمده است.

مدیریت جهادی واژهای نو در ادبیات کشور است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با شکلگیری جهاد سازندگی به وجود آمد. مدیریت جهادی که حاصل پیادهسازی مبانی اسلامی در علم مدیریت است، در جهاد سازندگی توانست مولد فرهنگ سازمانی منحصر به فردی شود که آن را از دیگر سازمان های کشور متمایز ساخته بود. فرهنگ حاصل از مدیریت جهادی در جهاد سازندگی، میان مردم و جهادگران با عنوان فرهنگ جهادی شناخته میشد. تاثیر این فرهنگ بر روی جهادگران به حدی بود که مردم، جهادگران را به عنوان الگویی از یک انسان کامل میشناختند. در این مقاله با استفاده از روش مطالعه کتابخانه ای و با رویکردی گذشتهنگر، به بررسی فرهنگ حاکم در جهاد سازندگی پرداخته شده است. نتایج این تحقیق نشان میدهد فرهنگ جهادی یک نوع فرهنگ سازمانی است که در آن، کار عبادت محسوب میشود. عناصر این فرهنگ عبارتند از: ایمان، معنویت، آرمانگرایی و داشتن اهداف بلند و مقدس؛ زیر پا نهادن فرهنگ مادی و مادیگرایی و در نتیجه خدمت به مردم، جوشش و تحرک ذاتی، اخلاص، ایثار، تعاون و تلاش، تعهد، سادگی، پرهیز از اسراف، مشورت، مشارکت، سختکوشی، حضور در مناطق محروم، جسارت، خطرپذیری و... که در متن مقاله به تفصیل توضیح داده شده است.

توسعه روزافزون فناوری اطلاعات و استفاده از این فناوری ها موجب شده است عصر جدیدی در زندگی جوامع بشری آغاز شود که عصر دیجیتال نامیده میشود. ورود به این دوره، نیازمند تمهیدات و امکانات لازم است که مهمترین آنها، بسترسازی مناسب فرهنگی است. نخستین اقدام در این خصوص، لحاظ کردن موضوع چگونگی استفاده بهینه از نرمافزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در برنامه آموزش عمومی است. کشورهای اسلامی نیازمند ایجاد شرایط آمادگی برای دریافت و بهرهمندی مناسب از تجهیزات الکترونیکی و تدارک فرصتهای دیجیتال در تطابق با آن هستند. در مقاله حاضر به بررسی ابعاد فرهنگی- آموزشی شکاف دیجیتال پرداختهایم. در این راستا، وضعیت شاخصهای آمادگی و فرصت دیجیتالی در کشورهای اسلامی و نیز مقوله شکاف دیجیتالی و تاثیرش در محیطهای آموزشی، مورد بررسی قرار گرفته است.

اگر چه در طول قرون گذشته همواره روابط فرهنگی میان کشورها با شدت و ضعف همراه بوده، ولی حجم آن محدود و در حد اقدامات نمادین بوده است. امروزه در سایه انقلاب ارتباطات، بر حجم ارتباطات فرهنگی بین کشورها افزوده شده و حتی از سطح دولتها فراتر رفته و بین مردم و سازمان های غیر دولتی در نقاط مختلف جهان، رشد چشمگیری یافته است. انقلاب اطلاعات و ارتباطات، تاثیرات دو سویه بر فرهنگ در جهان معاصر گذاشته است: از یک سو، فرصتهایی را برای فرهنگ به وجود آورده و از سوی دیگر، تهدیدهای متفاوتی را متوجه فرهنگهای ضعیف و محلی نموده است که امروز با خطر تهاجم فرهنگی روبهرویند. فرهنگ کشورهای مختلف جهان سوم، امروزه تحت تهاجم فرهنگی فرهنگ غربی قرار دارند که کشور ایران هم یکی از آنهاست. لذا حفظ امنیت فرهنگی یکی از دغدغه های مهم و اساسی کشورها در عصر انقلاب اطلاعات و ارتباطات است. از این رو، مقاله حاضر ضمن بررسی تاثیرات انقلاب اطلاعات و ارتباطات بر فرهنگ، نقش فناوری های جدید و تاثیرات آنها را بر فرهنگ ایرانی مورد بررسی و مطالعه قرار داده است.

ارزش ها یکی از مهمترین اجزای نظام فرهنگی در سطح کلان و نظام شخصیت در سطح خرد هستند.نظام ارزشی یکی از منابع برنامه درسی و البته بالاتر از منابع دیگر (یادگیری، یادگیرنده، دانش و جامعه) است. قضاوت و تصمیمگیری درباره هر یک از منابع و تعیین هدف، براساس نوع فلسفه تربیتی انجام میپذیرد. به همین ترتیب، عناصر و مراحل پایین تر برنامه درسی با توجه به نگرش حاکم بر برنامه درسی متاثر می شوند. روش تحقیق حاضر، توصیفی- تحلیلی است. محقق با مراجعه به پایگاه های اطلاعاتی داخلی و خارجی، به جایگاه ارزش ها، مبانی نظری ارزش محور و نمود ارزش ها در برنامه ریزی درسی پرداخته و در نهایت، راهکارهای عملی را برای تحقق تربیت دانش آموختگانی با اخلاق ارائه می کند.نتایج تحقیق نشان دادبرمبنای آموزه های دینی، معنویت و معنویت گرایی عمده ترین وجه و خصیصه یک نظام آموزشی تلقی میشود. رویکرد معنوی به تربیت و توجه خاص به تربیت معنوی فراگیران، میتواند زمینه را برای پرداختن به نیازهای اساسی آنان فراهم کند.

پیامدهای اجتماعی آسیبشناختی اینترنت باعث شده انزوای اجتماعی در جوامع گسترش یابد. اعتیاد به اینترنت باعث از بین رفتن هویت فرهنگی جوامع شده، به شکلگیری تغییرات هویتی در قالب هویت مجازی، کاذب و آنی، همراه با اختلالات روانی و بینظمی اجتماعی در جامعه میانجامد. عدم حمایت اجتماعی، گسترش روابط اجتماعی سرد خانواده و... باعث شده که این پیامدها در بین کاربران نسل جوان و نوجوان در حال افزایش باشد. آسیبهای اینترنتی در بین نسل جوان جامعه ما به نوعی جامعهپذیری ارزشی و هنجاری جدیدی را در قالب گسترش روابط مجازی، ازدواج اینترنتی، هرزهنگاری و... به وجود آورده و منجر به بیتفاوتی نسلی، رفتارهای تعارض برانگیز و کشمکشهای بین نسلی در میان خانواده شده است. چنین اعتیادی همراه با کمرنگ شدن ارزشهای اسلامی و ایرانی، تضعیف فرهنگهای ملی و بومی، تزلزل اعتقادی و فرهنگی، ترویج سطحی نگریستن به مسائل، ایجاد سردرگمی، رشد لذتهای کاذب و آنی، گسترش جرائم و بزهکاری عملی، اشاعه تولیدات غیر فرهنگی، رشد رفتارهای غیر اخلاقی، ترویج ارزشهای سبک زندگی غیر فرهنگی و... را به صورت مستمر و پیوسته به وجود میآورد. مقاله حاضر، با مروری بر تحقیقات گذشته و با تاکید بر روش اسنادی، یکسری از راهبردهای و راهکارهای اجتماعی را برای نظارت و بهینهتر کردن اهداف کاربردی از این رسانه در میان نسل جوان بیان کرده است.

مسئله غنا و موسیقی از مهمترین مقولات عرصه فرهنگ و هنر به شمار میرود. در گذشته، اغلب فقها با استناد به آیات و روایاتی که در مذموم بودن غنا وجود داشت و از فضای حاکم بر زمان صدور آنها نشئت میگرفت، به بحثهای نظری در این باره پرداخته، حکم به حرمت ذاتی موسیقی و غنا میدادند؛ اما در دنیای امروز، موسیقی کارکردهای مفیدی نیز پیدا کرده است. لذا به نظر میرسد برای قضاوت در این امر باید فضای جدید و مصلحت جامعه اسلامی نیز لحاظ شود. امام خمینی(ره) از جمله فقهایی بودند که پیش از انقلاب به مانند گذشتگان با مسئله مواجه شده، فتوا میدادند؛ اما پس از انقلاب و بعد از وارد شدن عملی در عرصه حکومت، لزوم تغییر در برخی از آرای فقهی از جمله مسئله غنا و موسیقی را احساس کردند. ایشان به فراست فقی هانه خویش دریافته بودند که از موسیقی میتوان به عنوان ابزاری در راستای ترویج ارزشهای متعالی مکتب اسلام مدد گرفت. نکتهای که تامل در آرای ایشان به مخاطب میآموزد این است که پرداختن به مسئلهای حساس مانند موسیقی، مقتضی نگرشی ژرف و جامع به تمام جوانب آن است. و میتوان با به رسمیت شناختن کارکردهای مثبت موسیقی در دنیای امروز، با سیاستگذاری های منسجم و راهبردی، آن را در راستای اهداف متعالی مکتب اسلام به کار گرفت.

جنگ نرم به یکی از تهدیدهای نوین نظامهای سیاسی تبدیل شده و با توجه به گسترش فناوری های های ارتباطی و صنایع فرهنگی، سیطره این جنگها بر کشورهای مخالف سیاستهای غرب افزایش یافته است. جنگ نرم بر خلاف رویکردهای کلاسیک و سنتی جنگ، مترصد اضمحلال و تخریب چهره فرهنگی و ارزشی جامعه برای رسیدن به هدف است و به همین خاطر، جنگی تمیز و بدون خونریزی است. کارگزاران جنگ نرم با بهرهگیری از ابزار و شیوه های نرمافزاری، اهداف خاصی را دنبال میکنند و این مقاله سعی دارد با بهرهگیری از روش توصیفی - تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای، این اهداف اجتماعی و فرهنگی را مورد مداقه و بررسی قرار دهد. بنابر این، سوال اصلی مقاله این است که اهداف فرهنگی و اجتماعی ترسیم شده در فرایند جنگ نرم توسط کارگزاران آنها شامل چه مولفه هایی است؟ یافته های پژوهش حاکی از این است که برخی از اهداف فرهنگی ترسیمشده در فرایند جنگ نرم، شامل فلجسازی راهبردی، مشروعیتزدایی، تخریب فرهنگ راهبردی نظام سیاسی، تضعیف سرمایه های اجتماعی، دگردیسی سبک زندگی، انسجامزدایی سیاسی و اجتماعی - فرهنگی، ایجاد گسستهای اجتماعی - فرهنگی، استحاله باورها و ارزشهای اساسی و غیره است و با ایجاد بسترهای لازم برای این موارد، جنگ نرم میتواند موفق به تحصیل اهداف شود.