مجله دراسات فی العلوم الانسانیه
سال نوزدهم شماره 1 (ربیع 1435)

پس از آن که جریان تشیع در دهه های پایانی قرن سوم و آغازین قرن چهارم به بصره نفوذ نمود، شماری از شاعران در عرصه ی ادب عربی به ظهور رسیدند که با عاطفه ای فروزان و راستین، فضیلت ها و مصیبت های اهل بیت (ع) را به تصویر می کشیدند. از جمله ی این شاعران که تاریخ ادبیات عربی، حق او را به جای نیاورده و برای ما نیز گمنام باقی مانده است، ادیب لغوی و شاعر برجسته ی شیعی، مفجع بصری می باشد که در شعر و زندگی به شاعر گریه، ولایت و عقیده شهرت داشته است.
بیش تر مضمون های شعری وی در ستایش اهل بیت(ع) به ویژه امام علی(ع) است. شعر متعهد شیعی وی، شعری است عاطفی که شاعر با عاطفه ای راستین، ناب، ریشه دار، ژرف و پرشور که در گفتار و کردارش نیز بازتاب داشته است؛ به دفاع از حقانیت اهل بیت(ع) می پردازد. از سویی دیگر، شعر متعهد او، شعری است خطابی که خرد، استدلال و زیبایی های هنری، آن را زینت بخشیده است؛ وی در شعرش با بهره گیری از قرآن کریم و حدیث شریف و جدل و کلام، از اندیشه های دینی - مذهبی خود دفاع می کند. افزون بر این، استواری، شیوایی و روانی لفظی و معنوی شعرش، او را از پیچیده گویی و سستی و سخافت به دور نگه داشته است. اهتمام به وحدت عضوی و موضوعی و گرایش به تفسیر معانی شعری به همراه آگاهی گسترده ی شاعر از دانش لغت، بخش دیگری از ویژگی های برجسته ی شعر اوست.
محورهای اساسی این پژوهش ضمن استفاده از روش توصیفی - تحلیلی، عبارتند از:الف) پیش گفتاری درباره ی شعر شیعی و سیر تحول آن در مکتب بصره.
ب) معرفی جایگاه ادبی مفجع بصری و بررسی و تحلیل شعر شیعی ایشان با تاکید بر قصیده ی «ذات الاشباه».

نقد و بررسی دیدگاه های مختلف در باب پیدایش تشیع و تاریخ شکل گیری آن، موضوع این پژوهش است که با استناد به منابع کهن و پژوهش های معاصران سامان گرفته است. نویسنده با استناد به منابع مختلف تاریخی کلامی و پژوهش های معاصر درصدد است تا به بیان مستندات و ریشه های فکری و مذهبی و جهت گیری های کلامی، و نیز به بیان خلط و تناقض گویی برخی از این دیدگاه ها بپردازد. همزمانی پیدایش اساس تشیع با ظهور اسلام وطراحی آن به دست پیامبر؛ شکل گیری تشیع به عنوان بازتابی از تحولات فکری، سیاسی و مذهبی صدر نخست؛ و پیدایش تشیع به عنوان یکی از پیامدهای فکری روابط مسلمانان با بیگانگان؛ از جمله دیدگاه های مهمی است که نویسنده درصدد بازگویی ونقد و بررسی آن ها به روش تاریخی است.

مطالعه سکه ها در تعیین صحت وسقم وقایع تاریخی وآنچه در منابع مکتوب آمده بسیار با اهمیت است. مطالعه سکه های حاکمان خلافت عباسی در طبرستان در سده های نخستین اسلامی جهت تبیین وقایع سیاسی، اقتصادی و مذهبی حائز اهمیت بسیاری است.
مقاله حاضر دربردارنده پژوهشی در 95 سکه ضرب شده توسط عمر بن العلاء حاکم عباسی در طبرستان، طی سه دوره حکومتی وی است که حاکی از ادامه سنت کتیبه نگاری روی سکه ها و ضرب گونه های چهارگانه از آن ها در دوره های یاد شده است. نگارندگان در مقاله حاضر کوشیده اند ضمن بررسی نقوش و نگارش کتیبه های سکه های یاد شده به دسته بندی گونه شناختی و تحلیل آن ها پرداخته و بدین ترتیب، دوره های حکومتی عمر بن العلاء را بر اساس مطالعه انجام شده تبیین نمایند.

فراخوانی شخصیت های تاریخی در ادبیات عرب، یکی از شیوه های ارتباط ادیب با میراث تاریخی و فرهنگی است. رویدادها و تحولات تاریخی یکی از عناصر شکل دهنده ی شخصیت هر انسان است، و باعث افتخار و یا حسرت او نسبت به گذشته ی ملت خود می شود. اثر ادبی می تواند این ارتباط را میان مخاطب و میراث تاریخی و اسطوری برقرار کند؛ چراکه تاریخ با تمام فراز و فرود خود، قابلیت تجدید و تکرار را دارد.
حازم قرطاجنی در مقصوره ی خود، بخش هایی از تاریخ عرب را به شکلی هنرمندانه به نمایش گذاشته، شخصیت های تاریخی واسطوری را از تمدن های قدیم عربی فراخوانده، و آن ها را با اسماء، القاب و یا برخی حوادث مهم زندگی شان به کار گرفته است. هدف حازم از این فراخوانی، بیان اندیشه ها وتجربیات خود، از روزنه ی این رمزهای تاریخی است.
این مقاله با روش تاریخی و توصیفی به بررسی مقصوره حازم قرطاجنی می پردازد. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که از جمله شخصیت های تاریخی واسطوری که حازم قرطاجنی از آن ها نقابی ساخته تا از پس آن اندیشه ی خود را به مخاطب انتقال دهد، می توان به سیف بن ذی یزن، عمروبن سعید، درید بن صمه، جحاف بن حکیم، حجاج بن یوسف، زیدبن علی، عبدالرحمن بن اشعث، عمروبن منذر، زرقاء یمامه، زبراء کاهن و... اشاره کرد. کاربرد فراوان این گونه شخصیت های تاریخی واسطوری به وسیله حازم قرطاجنی، نشانه ی توجه او به تاریخ عرب و اساطیر کهن آن، در خلال آفرینش ادبی است.

داستان شیخ صنعان یکی از داستان های عاشقانه عرفانی نزد عرفاست، این داستان شبیه داستان زاهدانه عبدالرحمن ناسک مشهور به القس است. داستان سلامه القس دارای ویژگی های عشق عذری است، این نوع عشق نزد عرفا و زهاد به حکم «المجاز قنطره الحقیقه» عبارت از راهی برای رسیدن به عشق حقیقی است و عبور از آن شرطی برای رسیدن به معشوق ازلی است.
بررسی مضامین داستان شیخ صنعان و دختر ترسا نشان می دهد که این داستان دارای ویژگی های عشق عذری است و شایستگی مقایسه با داستان سلامه القس را دارد؛ ما در این مقاله با استفاده از دو روش تاریخی و توصیفی- تحلیلی و براساس رویکرد نقد تطبیقی در مدرسه ی امریکایی، این دو داستان را از حیث مضمون و موضوعات عاشقانه با عنایت به ویژگی های عشق عذری در ادبیات غنایی وپیوند عشق عفیف (مجازی) با عشق الهی (حقیقی) در ادبیات عرفانی، بررسی کرده ایم. آشکار ساختن شباهت ها و تفاوت های میان این دو داستان برای دسترسی به تفاوت های فکری، فرهنگی و مذهبی حاکم در آن زمان، توجه محققانی را که در این زمینه فعالیت دارند جلب می کند تا منظومه های عاشقانه را بار دیگر با نگاهی نو مورد بررسی قرار داده و با نظایر آن ها در پرتو عشق عفیف مقایسه کنند.

کتاب «مجاز القرآن» از نخستین کتاب هایی است که در پایان قرن دوم هجری، به وسیله ابوعبیده معمر بن مثنی، پیرامون قرآن کریم تالیف شد. با بررسی دقیق این کتاب به این نکته پی می بریم که ابوعبیده، گام های اولیه را در رابطه با نظم و اسلوب قرآن کریم برداشته است. تلاش های او در این زمینه، راه را برای تالیف کتب جامعی در زمینه اسلوب ادبی قرآن کریم هموار ساخت و تاثیر آن در آثار نویسندگان قرون بعد آشکار است.
ابوعبیده در کتابش به کشف جنبه های زیبایی شناسی قرآن کریم پرداخته است. وی به این مسئله واقف شده که در آیات قرآن کریم چیزی نهفته است که شرح و توضیح نیاز دارد. او با استشهاد به آیات قرآن کریم، حدیث نبوی، شعر و نثر، به بیان ویژگی های لغوی، نحوی و بلاغی این کتاب مقدس پرداخته و از این طریق به راز اعجاز قرآن کریم و بلاغت منحصر به فرد آن پی برده است؛ هرچند، به صورت مستقیم، اشاره ای به لفظ (اعجاز) ومسئله ی اعجاز نکرده است.
بنابراین، کتاب «مجاز القرآن» نخستین کتابی است که به کشف اعجاز قرآن کریم پرداخته و اسلوب ادبی قرآن کریم را بررسی نموده است.
روشی که در این مقاله به آن تکیه نموده ایم روش توصیفی – تحلیلی است.

نگرش امام علی (ع) به آسیب های حکومت و جامعه دینی، حاکی از شدت آسیب پذیری حکومت و جامعه دینی ازپاره ای عواملی است که حضور دین در ارکان سیاست و إداره جامعه را ناکارآمد جلوه می دهد. این نکته گویای آن است که آسیب های حکومت وجامعه دینی در حوزه های گوناگون عمدتا آسیب های فرهنگی است که دامنه اثرگذاری آن ها بسیار گسترده است. این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی درصدد است ضمن تبیین مفهوم فرهنگ، مهم ترین مولفه های اجتماعی آن را براساس آنچه در نهج البلاغه آمده بشناساند.

مغرب اسلامی به دلیل موقعیت طبیعی و جغرافیایی ویژه و مناسب، در طول تاریخ خود همواره پذیرای شخصیت های مسیحایی و مستعد پذیرش مفاهیم موعودی بود و اندیشه منجی موعود از قبل اسلام در این سرزمین ریشه دوانیده و بعد اسلام نیز حضور برخی جریانات سیاسی- دینی و به ویژه حضور گروه هایی از شیعیان و علویان این اندیشه به صورت مهدی باوری و مهدویت تقویت شد و رشد کرد. جریانات متعددی از این اندیشه در رسیدن به اهداف سیاسی خود بهره بردند.
با توجه به اسامی و القاب موسس و برخی حاکمان سلسله سعدیان و علویان از شرفا حسنی و انطباق آن با القاب مهدی موعود - در احادیث شیعه واهل سنت – ظاهرا این گروه از شرفا نیز از توجه به اندیشه مهدویت و نفوذ آن در نزد مغربیان غافل نبودند. لذا نوشته حاضر بر آن است تا با روش توصیفی – تحلیلی به بررسی این پرسش بپردازد که آیا اندیشه مهدویت در شکل گیری قدرت شرفا سعدی و علوی نقش داشته است؟ و فرضیه مطرح این است که اندیشه مهدویت یکی از عوامل مهم در قدرت گیری شرفا به ویژه سعدیان بوده است.