فصلنامه نقد ادبی
پیاپی 11-12 (پاییز و زمستان 1389)

بررسی رسم ازدواج در ادب فارسی تاکنون زمینه تحقیقات و پژوهش هایی زیادی بوده است، که البته در بیشتر آن ها یا به شکل و گونه های در خور توجه ازدواج پرداخته نشده و یا بستر تحقیق در حوزه نظم و عموما محدود به نوع حماسی و ویژه – شاهنامهحکیم ابوالقاسم فردوسی- است. در این مقاله با مطالعه و واکاوی سمک عیار به بررسی تحلیلی- محتوایی 9 بن مایه، گونه و سبک مهم ازدواج پرداخته شده است، که در آن پهلوان یا شاهزاده غالبا بیرون از سرزمین خویش همسری را انتخاب می کند و به همین منظور به سفر و جستجو می رود و در این راه عموما پس از برگزیدن جفت خود در نقطه مقابل پدر دختر قرار گرفته و با مخالفت او روبرو می شود و اغلب پس از پشت سرگذاشتن رویدادها و آزمون هایی دشوار به کام می رسد. سبک پیوند در سمک عیار به گونه ای است که، دختر خود در مهرورزی و ازدواج پیشگام است. از انواع کم یاب ترنج اندازی به سوی معشوقه؛ دلباختگی در میدان جنگ؛ پیوند شرطی- واسطه ای و آرمان شهری ازدواج می-توان به عنوان نمونه هایی دیگر ازسبک های ازدواج اشاره کرد. در این بن مایه ها و سبک ها،گاه برخی گزاره ها از یک سو پیوندهایی مشترک و نزدیک با رویکرد اجتماعی ایران پیش از اسلام برقرار می کنند و از سوی دیگر، در تقابل با نظریه فمینیستی، که در تحلیل آثار ادبی اصولی مطلق ارائه می دهد، قرار می گیرند.

در بسیاری از آثار روایی، دو نیروی زور و نیرنگ عامل پیش برنده داستان را تشکیل می دهند. بررسی و مقایسه قصه هایی که درگیری نیروهای خیر و شر در آن ها بر سر رسیدن به معشوق است، نشان می دهد که در این آثار، معشوق هرچند در ظاهر به نفع قهرمان عمل می کند، در زیرساخت روایت با زیرکی و تزویر، درگیری نیروهای متضاد را به سود خویش هدایت می کند. در چنین قصه هایی، شخصیت مرکزی داستان، نه شاهزاده شجاع و نه دیو بدطینت، بلکه معشوقی است که در جستجوی ازدواج با شایسته ترین قهرمان داستان و صاحب فرزند شدن از اوست و در این راه، با وجود ناتوانی جسمی ظاهری، با استفاده از جلوه های گوناگون نیرنگ همچون پنهان کاری، افسون گری های زنانه و عوامل جادویی و حتی گاهی با به خدمت گرفتن ضدقهرمان های داستان، سیر رخدادها را به سوی پایان دلخواه خویش هدایت می کند. این مقاله با بهره گیری از دیدگاه های صاحبنظران در خصوص این ساختار بنیادین، تعداد چهل افسانه عامیانه فارسی را بررسی و مقایسه می کند و با ارائه شواهد مختلف نشان می دهد که چنین زیرساخت مشترکی نشان دهنده دغدغه های ذهنی زنان در دوران پدرسالاری است و زنان در جایگاه راوی یا شنونده این قصه ها، آرزوهای دست نایافتنی و زندگی رویایی و شیرینی را که در زندگی واقعی معمولا از آن محروم بوده اند، در سرگذشت قهرمان زن داستان در جهان خیالی قصه متجلی کرده اند. با توجه به وجود این ویژگی در رمانس ها و داستان های کهن، این قصه ها احتمالا ریشه در ساختارهای روایی کهنی دارند که می توان پیشینه آن ها را تا اساطیر مربوط به دوران مادرتباری، دنبال کرد.

داستان های شفاهی و ادبیات فولکور بومی و دینی هر قوم دارای رنگ و بویی از اعتقادات و ساختار اجتماعی و فرهنگی آن قوم است و به طبع آن نمادپردازی خاص خود را در این داستان ها به نمایش می گذارد تا بدین وسیله بتواند هویت ملی و فرهنگی خود را استمرار بخشد. داستان سفره ی وهمرو متعلق به قومی در خطه ای از خرمشاه یزد است و بیانگر آمال، آرزوها و فرهنگ این گروه کوچک است. در کنار این داستان، سفره ی نذری و آیینی برپا می شود که بیشتر در راستای سپاسگزاری از پروردگار برای برآوردن نذر صاحبخانه (صاحب نذر) می باشد.
قهرمان داستان شاهزاده ی طلسم شده ایست که به مار سفیدی بدل شده است و شرط شکسته شدن این طلسم ازدواج و تشکیل زندگی مشترک است که آن هم با سپری شدن هفت سال و رازداری همسر امکان پذیر است. این داستان دارای لایه های قوی نمادپردازی و وجوه تشابه و اشتراکات بسیار با اسطوره های کهن در فرهنگ و ادبیات ایران است و تلاش نویسندگان جهت کشف و آشکارسازی لایه های رمزین نهفته در اعماق داستان سفره ی وهمرو می باشد.

بررسی رسم ازدواج در ادب فارسی تاکنون زمینه تحقیقات و پژوهش هایی زیادی بوده است، که البته در بیشتر آن ها یا به شکل و گونه های در خور توجه ازدواج پرداخته نشده و یا بستر تحقیق در حوزه نظم و عموما محدود به نوع حماسی و ویژه – شاهنامهحکیم ابوالقاسم فردوسی- است. در این مقاله با مطالعه و واکاوی سمک عیار به بررسی تحلیلی- محتوایی 9 بن مایه، گونه و سبک مهم ازدواج پرداخته شده است، که در آن پهلوان یا شاهزاده غالبا بیرون از سرزمین خویش همسری را انتخاب می کند و به همین منظور به سفر و جستجو می رود و در این راه عموما پس از برگزیدن جفت خود در نقطه مقابل پدر دختر قرار گرفته و با مخالفت او روبرو می شود و اغلب پس از پشت سرگذاشتن رویدادها و آزمون هایی دشوار به کام می رسد. سبک پیوند در سمک عیار به گونه ای است که، دختر خود در مهرورزی و ازدواج پیشگام است. از انواع کم یاب ترنج اندازی به سوی معشوقه؛ دلباختگی در میدان جنگ؛ پیوند شرطی- واسطه ای و آرمان شهری ازدواج می-توان به عنوان نمونه هایی دیگر ازسبک های ازدواج اشاره کرد. در این بن مایه ها و سبک ها گاه برخی گزاره ها از یک سو پیوندهایی مشترک و نزدیک با رویکرد اجتماعی برقرار می کنند و از سوی دیگر، در تقابل با نظریه فمینیستی، که در تحلیل آثار ادبی اصولی مطلق ارائه می دهد، قرار می گیرند.

یکی از روش های متداول برای دسته بندی کردن شکل های گوناگون روایی، توجه به ساختار و طرح های بنیادی آنهاست. افسانه های شفاهی که میان مردم سینه به سینه نقل می شوند از توان بالایی برای استخراج قالب های روایت برخوردارند. در این مقاله با نگاهی جدید به نظریه ریخت شناسی ولادیمیر پراپ که در کتاب ریخت شناسی افسانه های جادویی مطرح شده، و با در نظر داشتن طرحی بنیادی که ساتو آپو محقق فنلاندی برای تعیین ساختار افسانه های فنلاندی پیشنهاد کرده است، الگوهای سازنده قصه های پریان یا افسانه های سحرآمیز با بررسی تعدادی از این افسانه ها به دست آمد. این الگوها بر اساس موقعیت پایدار ابتدایی در هر افسانه و موقعیت نهایی آن شکل می گیرند. به این ترتیب می توان ساختار کلی افسانه های جادویی را در دو الگوی کلی زیر شناسایی و خلاصه نمود: قهرمان داستان فاقد چیزی است و می کوشد آن را به دست آورد؛ خطری قهرمان داستان را تهدید می کند.

اسطوره ها و روایتهای اسطوره ای چند معنی و چند ارزه اند. این بدان معناست که اسطوره ها و روایتهای اسطوره ای در افق معنایی هر متن و دوره، می توانند از لحاظ روساخت و ژرف ساخت تغییر و تحول یابند. روایت بی بی ها دارای دو ساختار پاگشایی و «دین آیین» هستند. اسطوره و روایت بی بی ها چون «بی بی شهربانو» ری و «بی بی شاه زینب» یزدل کاشان اگر چه دارای ژرف ساخت قربانی شدن پریان هستند اما در دوره های اسلامی با توجه به باز آفرینی دوباره روایتها و همچنین شکل و شمایل بناهای باز سازی شده، نشانگر تجربه امرقدسی و پیوند با زمان مقدس هستند. از نشانه های تجربه دینی و نزدیکی به امر قدسی یا حداقل میل به آن، «رازمندی»، «هیبت» و «عظمت»است که در نهایت دلیل تجلی اوصاف امر قدسی است. این نمودها و نشانه ها در اجزا و ساختار روایتهای راویان و بناهای مربوط به آن آشکار می گردد.

حمزه نامه یکی از آثار حماسی مشهور در ادب فارسی و فرهنگ اسلامی و جزء اولین قصه-هایی است که به صورت نقالی اجرا می شده است. از این اثر تحریرهای متعدد در زمان های مختلف وجود دارد که هریک، در جزئیات، با دیگر تحریرها متفاوت است؛ زیرا این نسخه ها از روی هم نوشته نشده اند و هریک از آن ها را نقالان پس از سال ها نقالی، از حافظه خویش و بنا به سلیقه خود و مخاطبانشان به تحریر درآورده اند. این قصه شهرت و محبوبیت بسیار بین مسلمانان داشته است. راویان حمزه نامه از بن مایه ها و مضامین بسیاری در جهت قوت و غنای افسانه ای آن کمک گرفته اند. به همین دلیل بن مایه هایی متنوع از انواع داستان های عیاری، عاشقانه، شگفت-انگیز وکرامت درآن به کار رفته که به ندرت در یک داستان تمامی این عناصر را می توان یافت. این ویژگی از ارزش های کتاب به شمار می آید و سبب شهرت آن شده است. برخی بن مایه های قصه ی حمزه در ادبیات جهان نیز دیده می شود؛ از جمله: اژدهاکشی، پیشگویی،رویین تنی،کوری و بازیابی بینایی و نعمت بی زوال.

قصه دختر نارنج و ترنج، یکی از قصه های مشهور ایرانی است که ده ها روایت از آن در دست است.این قصه با کد جهانی 408 ثبت و شناخته شده است. قصه دختر نارنج و ترنج قصه ای با بن مایه های اسطوره ای است. بن مایه ی مرگ و باززایی معشوق یا همسر شاهزاده که در دل میوه ها جای دارد، یادآور اسطوره ی ایزد گیاهی یا شهید شونده است. نشانه هایی چون حضور اسب، موهای بلند دختر و پیوندش با آب، گواهی دیگر بر ارتباط این قصه با اسطوره ی ایزد نباتی است. از سوی دیگر، تکرار و رواج روایت هایی که در آنها دختر از میان نارنج، ترنج و انار بیرون می آید نیز نشان دهنده ی جایگاه و اهمیت این میوه ها نزد عامه و نیز پیوندشان با اسطوره هاست. این میو ها در گذشته، کاربردهایی نمادین داشته و در مراسم خواستگاری و ازدواج مورد استفاده قرار می گرفته اند. ترنج و نارنج نماد نیک بختی، بهروزی و باروری شمرده می شده و انار نشانه ی برکت و فرزند آوری و در پیوند با اساطیر عشق و زایش بوده است.