نشریه ادبیات تطبیقی
پیاپی 3 (زمستان 1389)

یحیای زکریا به دلیل حق گویی نخست به زندان می افتد و سپس، سرش را به تیغ کین بریده در تشتی سیمین به حضور پادشاه می آورند و سر بریده بی وقفه سخن حق خود را تکرار می کند. شباهت این ماجرا با رویدادهای کربلا و شهادت امام حسین (ع) باعث پرداختن تعزیه نامه نویسان به این شخصیت بوده است. همه این تعزیه نامه ها بر مبنای روایت قرآنی ماجرا نوشته شده است. اما نمایشنامه نویسان اروپایی، از جمله اسکار وایلد، این ماجرا را براساس روایت انجیل نوشته اند. اسکار وایلد در اسطوره تغییراتی نیز صورت داده که از جمله بخشیدن صبغه ای از شخصیت حضرت یوسف به شخصیت یحیای پیامبر و افزودن انگیزه ای عشقی به ماجراست. در مقاله زیر ویژگی های مشترک شهیدانی همچون امام حسین (ع)، سیاوش و یحیای پیامبر در تغزیه نامه های ایران و نمایشنامه سالومه بررسی می شود.

عاشورا حماسه ای بی نظیر در تاریخ بشری است که نامش تداعی گر نام بزرگ پرچم دار آزادی،آزادگی و ظلم ستیزی، حسین بن علی(ع) است. شخصیتی محوری و بی بدیل که جان های مشتاق و آزادی خواه از هر زبان و ملتی را مجذوب خود ساخته و با جاری شدن بر زبان اهل ذوق و ادب جاودانگی آن ها را رقم زده است. اما بی شک هرکسی به چشم خاکی خود این شخصیت الهی را می بیند، به عقل محدود خود آن را درک می کند و به زبان قاصر و در حد بضاعت خود آن را توصیف می کند.اما در نوع نگاه اهل ادب به عاشورا و شخصیت های حماسه آفرین آن عوامل متعددی از جمله شرایط سیاسی و اجتماعی و... مؤثراست. این مقاله به بررسی اشعار برجسته برخی شاعران عاشورا سرای صد سال اخیردر زبان فارسی و عربی می پردازد، از این رو بررسی زاویه نگاه آنان به عاشورا، حماسه عاشورا و حضور سالار شهیدان (ع)در کربلا، عاطفه غالب بر اشعار، فضایل و ابعاد گوناگون شخصیت امام(ع) و بررسی ویژگی های مشترک اشعار عاشورایی در ترسیم سیمای امام (ع) از جمله دستاوردهای مقاله حاضر است.

ابوحیان توحیدی در آثار خویش توجه خاص و ویژه ای به ایرانیان و زبان پارسی مبذول داشته است و می توان گفت مسایل مربوط به ایرانیان و روابط آنان با اعراب در آثار او در چند زمینه قابل بررسی است.بررسی حاکمان و قدرت مداران ایرانی و ارتباط آنان با فرهنگ اسلامی و بررسی اخلاق و رفتار و نقد آنان،مساله دوم مربوط به توصیف دانشمندان،خردورزان ایرانی از زبان توحیدی، مساله سوم پدیده کشمکش فرهنگی زبانی میان ایرانیان و اعراب است.توحیدی به مظاهر پیوند و همبستگی میان اعراب و ایرانیان نیز می پردازد که نشان دهنده دیدگاه بی طرفانه و افق دید بلند اوست و مظاهر پیوند تمدنی میان این دو ملت ریشه دار را از آغاز اسلام تا دوران خویش مورد بررسی قرار می دهد.می توان گفت برجسته ترین مظهر پیوند دو ملت، زبان فارسی است که زبان فارسی به گونه ای در زبان عربی رخنه کرده که گستره نفوذ آن از دوران جاهلیت آغاز گردید و تا دوران زندگی نگارنده این آثار تداوم داشت. توحیدی بیان می کند که گستره نفوذ واژه های زبان فارسی تا حدی بوده که جزیی جدایی ناپذیر از زبان عربی گردیده و معنای آن ها نیازی به توضیح بیشتر نداشته است و عادات و آداب و رسوم ایرانی به گونه ای در میان آنان رواج داشته که با فرهنگ و باورهای آنان عجین گردیده است.

از آنجا که افراد بشر از قدیمترین ایام با هم در ارتباط بوده و روابط گوناگون داشته اند، همواره زبان آن ها دستخوش تغییر و تحول شده است. واژه ها و لغات از زبانی به زبان دیگر رفته اند و به این طریق زبان و فرهنگ عمیق تر و گسترده تر شد و اینگونه در طول سالیان دراز از آمیزش زبان های فارسی، عربی، ترکی و مغولی با زبان های محلی مردم شبه قاره، زبان اردو به وجود آمد. بسیاری از واژگان فارسی به شکل و صورت و معانی اصلی خود وارد زبان اردو شدند و دسته دیگری با معنایی متفاوت وارد زبان اردو شدند.در طول سالیان، واژگان، ترکیبات و اصطلاحات هندی و محلی نیز در زبان فارسی شبه قاره راه یافت. هر نویسنده ای اصطلاحات خاص منطقه خود را در شعر و نثر فارسی رایج به کار می برد، به دنبال آن اندیشه ها و بینش مخصوص مردم آن منطقه نیز در شعر جای پیدا کرد. شعرای فارسی گوی شبه قاره نیز این کلمات و ترکیبات را در اشعار خود استفاده کرده اند، در حالی که خواننده فارسی زبان به این امر آگاه نیست و به همین سبب در خواندن بسیاری از متون شبه قاره دچار اشکال می شود. در این صورت ضرورت وجود فرهنگ لغتی خاص برای کمک به درک بهتر متون فارسی شبه قاره، که شامل این کلمات و ترکیبات باشد، خود را نمایان می سازد.در این مقاله سعی شده که به شرح، لغات، ترکیبات و اصطلاحات به کار برده شده در مناقب هندوان پارسی گوی پرداخته شود، تا میزان این تاثیر گذاری مشخص شود.

ایران و یونان دو کشور کهنسال بوده که تمدنی دیرینه دارند. از این رو محققان در آثار خود این دو فرهنگ را از زوایای مختلفی چون مباحث سیاسی تقابل جامعه دموکرات یونان و جامعه پادشاهی ایران و... مورد بررسی قرار داده اند. اما نکته قابل ذکر،کم توجهی محققان به مقایسه تطبیقی اساطیر این دو تمدن دیرینه می باشد. در این مقاله سعی گردیده است تا با استفاده از نظریه باختین به مقایسه اساطیر این دو کشور پرداخته شود. به نظر نویسندگان، اسطوره های ایران و یونان بر اساس رویکرد باختینی تفاوت های عمده ای دارند که مهم ترین آن ها عبارتند از: الف- حذف دیگری در اسطوره های ایرانی و عدم آن در اسطوره های یونانی ب- وجود گفتگو و دیالوگ در اساطیر یونان و تک صدایی بودن اسطوره های ایرانی ج- تفکیک کارکرد خدایان در اساطیر یونان و عدم آن در اسطوره های ایرانی که نویسندگان در این مقاله سعی در تبیین آن داشته اند.

محمد اقبال لاهوری بی گمان یکی از بزرگ ترین شاعران دو زبانه شبه قاره هند و پاکستان است که شعر و ادبیات فارسی تاثیر زیادی در تکامل شخصیت و پدید آمدن آثار وی داشته است. اقبال در نتیجه آشنایی با شعر فارسی و پرورش در مکتب شاعران بزرگی چون سنایی، مولوی، سعدی، حافظ و... توانسته است در قالب مثنوی و غزل و رباعی و... سروده هایی زیبا، عمیق و به اسلوب بیافریند که بازتاب اندیشه آنان و دریافت های ذهنی خود شاعر است. البته، اگرچه اقبال با بهره گیری از تعالیم اسلامی و عرفانی عمیقا متاثر از مولوی بوده است، اما در برخورد با سعدی و حافظ و بهره گیری از سبک و سیاق و آراء و اندیشه های آنان چنین نبوده است. به هر حال، او توانسته است با آفرینش آثار ارزشمندی چون اسرار خودی، رموز بیخودی، زبورعجم، گلشن راز جدید، پیام شرق، می باقی، جاویدنامه و... جایگاه ویژه ای در حوزه ادبیات تطبیقی داشته باشد.
نگارنده در مقاله حاضر برخی از این تاثیرات و بهره گیری های فکری و هنری اقبال از شاعران بزرگ فارسی تا حافظ شیرازی را عرضه کرده است.

شاعر ذو اللسانین، ملک الشعراء، قاضی امام رکن الدین دعویدارقمی، در دهه های پایانی سده ششم و آغازین قرن هفتم هجری در قم می زیست. این فقیه و دانشمند فرزانه شیعی، در بیشتر سروده هایش، تحت تاثیر فرهنگ و شعر عربی قرار گرفته است. وی را تالیفات ارزشمندی بوده که از میان آن ها می توان به دیوانش اشاره نمود که آن را به فرمان حاکم زمانه اش«عزالدین یحیی»، گردآوری کرده است. دیوانش، آکنده از اشعار فارسی و عربی است. این شاعر ذواللسانین، چنان در سرودن اشعار عربی تواناست که بخش عظیمی از دیوانش، به قصاید عربی وی اختصاص دارد.
ویژگی بارز شعر او، تقلید است که در دیوانش جلوه گری می نماید؛ به طوری که قصاید عربی و فارسی را به سبک شعری شاعران عراق و دیگر پیشگامان شعر عربی و فارسی، به نیکویی سروده و همین مساله، سبب شده که اندکی شعر وی از نوآوری و ابتکار، بی بهره بماند.

کاربرد واژگان در شعر معاصر، هم در فارسی و هم در عربی، با آنچه در شعر قدیم رایج بوده، تفاوت بنیادی پیدا کرده است، واژه «شب» در شعر سنتی، غالبا در معنای حقیقی آن به کار می رفت، و بیشتر بیانگر حالات عاشقانه و عارفانه بود و شاعر، هرچند گاهی از دیرپایی آن نیز می نالید، اما معمولا از آن به نیکی یاد می کرد؛ اما معنای همین واژه در شعر معاصر، به کلی دگرگون شد و به ابزاری نمادین برای بیان دغدغه های درونی شاعر، و یا دردها و نا به سامانی های اجتماعی وی تبدیل شد.
واژه شب در شعر نیمایوشیج، پدر شعر نو فارسی، هرچند در ابتدا مفهومی رومانتیک داشت، اما طولی نکشید که به شدت رنگ سیاسی و اجتماعی به خود گرفت و نماد جهل، استبداد و خفقان جامعه آن روز شد. بسآمد فراوان کاربرد این واژه با این ویژگی در شعر نیما، بیانگر تعهد انسانی و اجتماعی او است که همواره خواب از چشم وی ربوده است. از سوی دیگر، همین واژه، نزد شاعر نوگرای عراقی، نازک ملائکه، کاربردی متفاوت به خود گرفت و به عنوان پناهگاهی امن برای روح حیران شاعر باقی ماند، به گونه ای که تا آخر عمر شاعر، رنگ و مفهوم فردی و رومانتیک خود را حفظ نمود.

شعر از برجسته ترین هنرهای کلامی است که از دیرباز فلاسفه، فضلا و ادبا کوشیده اند تا تعریفی از آن ارائه دهند. اهل منطق، شعر را «کلام خیال انگیز» دانسته اند، و ادیبان و ناقدان کهن، آن را «کلام موزون و مقفی» و نظریه پردازان متاخر نیز با تلفیق این دو دیدگاه، شعر را «کلام مخیل موزون مقفی» نامیده اند. امروزه فراتر از این تلقی های فنی و صناعی، شاعران و نظریه پردازان ادبی، تعاریف ذاتی تر و ذوقی تری از شعر ارائه کرده اند.
در این مقاله، با روش کتابخانه ای و سندکاوی، ضمن نگاهی کوتاه به مفهوم شعر و شاعری در سخن نظریه پردازان، دیدگاه دو شاعر معاصر عرب و ایرانی، ابوالقاسم شابی و نادر نادرپور، که هر یک به نوعی در اشعار و مقالات خود در زمینه شعر و شاعری اظهارنظر کرده اند، با نگاهی تطبیقی بررسی شده است.

در میان شخصیت ها و آثار ادب پارسی،«فردوسی»و«شاهنامه» تمایز و برجستگی خاصی دارند و از قرن پنجم تا کنون همواره مورد توجه بوده اند. این رویکرد موجب شد شاهنامه در زمره نخستین کتاب هایی قرار گیرد که به زبان های دیگر از جمله زبان عربی برگردانده شود.حدود 200 سال از سرایش شاهنامه گذشته بود که فتح بن علی بن محمد اصفهانی، ملقب به قوام الدین و معروف به «بنداری» به سفارش عیسی بن ابی بکر- از پادشاهان ایوبی- دست به ترجمه شاهنامه فردوسی زد و حدود دو سوم از آن را در ترجمه خود بازنمود که امروز از منابع بسیار مهم شاهنامه پژوهی، به ویژه نسخه شناسی شاهنامه به شمار می آید. این متن را نخستین بار یکی از ادیبان مصری فارسی دان به نام عبدالوهاب عزام در سال 1932 میلادی، یعنی حدود 78 سال پیش در دارالکتب قاهره به چاپ رسانید. البته تاکنون کارهای تحقیقی فراوانی پیرامون این اثر مهم صورت نگرفته و جای آن دارد که پژوهش های بیشتری در این حوزه انجام گیرد.
این مقاله در پیوند با چندی و چونی این ترجمه در مقایسه با متن اصلی، نگاشته شده و حوزه آن، داستان فرود سیاوش از شاهنامه فردوسی بر اساس نسخه استاد خالقی مطلق، با همین بخش از ترجمه شاهنامه بنداری است و قصد آن پاسخ دادن به پرسش های زیر است:- بنداری تا چه حد به متن اصلی پایبند بوده است؟
- میزان کاسته شده ها در ترجمه بنداری چه قدر است؟
- میزان افزوده شده ها در ترجمه بنداری چه قدر است؟
- میزان تغییر داده شده ها در ترجمه بنداری به چه حدی می رسد؟
شایان یادآوری است که متن هایی که این پژوهش بر بنیاد آن ها سامان یافته است، دفتر سوم از شاهنامه تصحیح شده استاد خالقی مطلق و «الشاهنامه» ی بنداری چاپ دارالکتب المصریه است. البته به ترجمه تحریر عربی شاهنامه فردوسی استاد آیتی هم نظر داشته ایم. نتیجه این پژوهش پس از یک مقدمه، در سه بخش مجزای: الف – کاسته ها ب- افزوده ها ج – اختلاف در روایت، ارائه شده است.

این که شاعران به واسطه برخورداری از یک موهبت درونی وهنر باطنی از دیگران متمایز هستند، امری بدیهی به نظر می رسد؛ لیکن بسیاری اوقات به همین تلقی بسنده نشده است، بلکه شاعران زبان به تمجید وتعظیم مبالغه آمیز خود گشوده اند. از آنجا که خودستایی وخودبرتربینی _ یا به تعبیر روان شناختی نارسیسم _ از مقوله های مورد توجه روانشناسان است، در یک پژوهش تطبیقی از نظر هنری به واکاوی خودستایی شاعرانه حافظ ومتنبی پرداخته شد. آنچه در مقام تمایز میان خودبرتربینی حافظ ومتنبی به وضوح به چشم می خورد، این است که حافظ صرفا شخصیت هنری خود را می ستاید وآن، از طریق صنعت تجرید و به واسطه لطافت هنری مورد قبول خواننده ومخاطب نیز واقع می شود. در حالی که متنبی به زبان متکلم وضمیر مالکیت، شخصیت حقیقی وهنری خود - هر دو- را می ستاید واین بعد بیشترنشان از خودستایی وخودبرتربینی وتکبر دارد. به هر ترتیب، آنجا که از خودستایی شاعر در مذاق مخاطب خوش می آید، آن را زیر مجموعه نارسیسم هنری قرار دادیم که از پدیده خودشیفتگی به عنوان یک اختلال روانی، متمایز است.

مقاله حاضر کوشیده است که مضامین مشترک شعر ابوفراس حمدانی، شاعر رومیات شورانگیز عرب و مسعودسعدسلمان، حبسیه سرای بزرگ ایران را بررسی و مقایسه نماید. از آنجا که این دو شاعر سال های مدیدی را در زندان های تنگ و تاریک، به سر برده و اندوه جانکاه غربت و گرفتاری و نومیدی را تجربه کرده اند، فکر و ذهنشان متوجه مضامین تقریبا مشترکی بوده که در شعرشان به خوبی انعکاس یافته است.در این نوشتار نخست درباره حبسیه و جایگاه مسعود سعد در این نوع ادبی مطالبی ذکر شده و سپس، مختصری در باب زندگی و شعر مسعود سعد و ابوفراس و نیز از تاثیر ادبیات عرب بر شعر مسعود سعد سخن به میان آمده است.بخش بعدی این پژوهش را بررسی و مقایسه مضامین اصلی شعر دو شاعر تشکیل می دهد که در ابتدا به انگیزه اصلی این مقاله یعنی حسب حال و شکواییه ها پرداخته و ابیاتی از دیوان دو شاعر در این باره ذکر شده است.
در بخش آخر هم مضامینی چون مدح، فخر، رثا، وصف و اخوانیات با ذکر ابیاتی با این مضامین در دیوان دو شاعر بررسی شده و در پایان نتیجه گیری به عمل آمده است.

زبان پشتو یا «پختو» یکی از زبان های رسمی کشور افغانستان است که در بخش هایی از آن کشور و نیز قسمت هایی از کشور پاکستان بدان تکلم می کنند. این زبان ویژگی ها و خصیصه ها و شناسه های زبان های ایرانی را در ریشه های خود دارد و از خانواده زبان های هند و آریایی است.شاعران و نویسندگان بزرگی در زبان پشتو رشد و نمو کرده و آثاری از خود به یادگار گذاشته اند که علاوه بر سرودن اشعار پشتو، تقریبا به طور عام، همگان در شعر و ادب فارسی (دری) دستی داشته و آثار خود را در این زبان نیز برجا گذاشته اند که از آن میان می توان به خوشحال خان ختک اشاره کرد. وی به سال 1022 . ق به دنیا آمد و در 1100 از دنیا رفت. او از سرداران قوم ختک بوده و انواع شعر نیز در قالب های مختلف سروده است که بخشی از آن ها نیز فارسی است.با توجه به اشعار فارسی وی، از نظر وزن، قافیه، مضمون، و...، آن را با شعر شاعران پارسی گوی، به ویژه حافظ شیرازی، می توان انطباق داد؛ علاوه بر این، از نظر به کار گیری آیات، احادیث، و مضامین عرفانی و...، می توان مطابقت آن را با شیوه شاعران پارسی گوی، دریافت.
در این نوشته، ضمن اشاره به زندگی آن شاعر بزرگ، اشعار فارسی وی نیز بررسی خواهد شد و به این مطلب نیز خواهیم پرداخت که آیا اساسا شاعران پشتون، شعر فارسی هم گفته اند یا خیر؟ و آیا این اشعار پارسی پشتون ها را می توان با اشعار دیگر پارسی گویان تطبیق داد یا نه؟

بررسی پیشینه دستور درچندزبان مهم دنیا،شامل زبان های سومری، چینی، هندی، رومی، یونانی، اروپایی،فارسی و عربی. ازجمله مواردی است که در این مقاله پیرامون آن ها سخن به میان می آید.دراین مقاله نویسندگان تلاش دارند، تا تاریخ پیدایش دستور زبان را در این زبان ها به صورت تطبیقی بررسی نمایند وجایگاه هر یک از این زبان ها را در نگارش و تدوین دستور مشخص نمایند.
آنچه در این گفتار اهمیت فراوان دارد، نقش و جایگاه دستور زبان فارسی وعربی در مقایسه با دستور زبان دیگر زبان های مطرح دنیا درگذشته وحال می باشد. بی تردید، نتایج این پژوهش می تواند گام مفیدی در روشن شدن پیشینه دستور نگاری در زبان های بزرگ دنیای ما باشد.

ادبیات تطبیقی چند جانبه است. یکی از رویکردهای آن، بررسی پردازش همانندی و نا همانندی های شکلی و محتوایی شاعران و نویسندگانی است که در ادبیات کشور خود،آن هم با یک یا چند موضوع،جایگاه ویژه ای یافته اند. محتشم کاشانی در ادب فارسی و شریف رضی در ادب عربی با موضوع سوگ سروده حسینی از این جمله اند.هر چند، شکل گیری رویداد اندوهبار کربلا و شهادت جانسوز سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع)و یاران با وفایش و مصیبت های وارده بر اهل بیت و باز ماندگان آن حضرت یکی از برجسته ترین موضوعات شعر متعهد شیعی است،ولی نگاه و زبان این دو شاعر بسی متفاوت تر از سایر ین بوده است. در این جستار به بررسی سوگ سروده معروف محتشم کاشانی وسوگ سروده های شریف رضی بر مبنای شش رویکرد روایی -تاریخی، روایی-سیاسی،عاطفی،تخیلی، اخلاقی،و فلسفی پرداخته شده است.

با توجه به تاثیر اساطیر آسیای غربی بر بنیاد اسطوره های هند و ایران، این پژوهش کوشیده یکی از این اسطوره ها – اسطوره تپه گوز- را با اسطوره ضحاک در شاهنامه حکیم فردوسی تطبیق دهد و به مقایسه آن هابپردازد. تپه گوز، هیولایی است روئین تن و آدم خوار که داستان هشتم مجموعه دده قورقوت- کهن ترین اثر حماسی اوغوز ها- را به خود اختصاص داده است. این داستان شباهت ها و تجانس های بی شماری با داستان پادشاهی ضحاک در شاهنامه حکیم فردوسی دارد. اگرچه در مورد پیوستگی ها و ارتباط متنی شخصیت ها و داستان های شاهنامه فردوسی با اسطوره های ملل گوناگون تحقیقات دامنه داری انجام شده، اما به نظر می آید در هیچ مقاله ای به پیوستگی های بینامتنی داستان ضحاک و تپه گوز اشاره ای نشده است. این مقاله کوشیده تا تجانس هاو مناسبت های این دو اثر را با رهیافت بینامتنی و آرای کسانی چون ژولیا کریستوا، میخائیل باختین، رولان بارت، هارولد بلوم، ژرار ژانت و تزوتان تودوروف تبیین و بررسی کند.