فهرست مطالب

فصلنامه اثر
پیاپی 77 (تابستان 1396)

  • تاریخ انتشار: 1396/06/30
  • تعداد عناوین: 7
|
  • اردشیر آخوندی سورکی * صفحات 3-20
    عصارخانه نوعی «آسیا » برای خرد کردن دانه های ریز و درشت روغنی بوده که در منطقه چهارمحال و بختیاری آنها را «کارخانه » می نامند. گردش سنگ ضخیم و قطور عصاری با نیروی شتر و گاو و گاومیش، علاوه بر استخراج روغن از دانه های روغنی، آس کردن برگ و ساقه گیاه و درخت و خرد کردن سنگ های معدنی را نیز انجام می داده که بیانگر تنوع کشت، مشاغل متنوع وابسته، و تولید و تجارت دانه های مختلف روغنی و گیاهی یا وارد کردن آن از نقاط دوردست بوده است. ساختمان عصارخانه چون مخصوص کارگاه صنعتی و تولیدی ساخته می شد، از سبک معماری خاص خود تبعیت م یکرد که باید آن را «معماری صنعتی » نامید. این بناها از نظر کاربرد مصالح و اصول معماری ایرانی )از جمله بهره گیری از طاق و گنبدی و یا پوشش تخت( با سایر بناهای خصوصی و عمومی مشابهت دارند. ولی چون به منظور کاربری صنعتی و تولیدی ساخته می شدند، نقشه، وسعت، ارتفاع و کیفیات فضاهای داخلی آنها با سایر بناها متفاوت است. هدف اصلی این نوشتار پرداختن به عصاری و عصارخانه، نوع عملکرد آن، مراحل کار و تولید، معماری، اجزای فنی بنا، سابقه عصاری در چهارمحال و بختیاری و شهر فرخ شهر با تمرکز بر عصارخانه صالحی به عنوان یگانه بازمانده کامل و سالم این گونه و اجزا و عناصر فنی آن است. در این عصاری از دانه های گیاهی روغنی از جمله بزرک، کنجد، خشخاش، کلزا، و بیدانجیر روغ نگرفته می شده است.
    کلیدواژگان: عصاری، عصارخانه، فرخ شهر، بزرک، کنجد، کرچک
  • زهرا حبیبی * صفحات 21-30
    سنگاب های اصفهان حاصل دست هنرمندان توانا و چیره دست اصفهانی در ادوار مختلف تاریخ است. این ظروف سنگی بزرگ را در گذشته خیرین وقف می کردند و در اماکن عمومی قرار می گرفت و با آب خنک و گوارای خود هر تشن ه لبی را به یاد آقا امام حسین)ع( و شهدای کربلا سیراب می کرد. در این مقاله به کتیب ه های سنگاب مدور مسجد رحیم خان پرداخته شده است. این سنگاب بر اساس متن کتیب ه ها و ماده تاریخ آن در سال 1299 ق توسط آقا میرزا اسدالله فرزند ابوالقاسم ساخته و وقف شده است. در این پژوهش به تحلیل متن کتیب ه های حجار ی شده بر بدنه سنگاب و بیان احوال پدیدآورندگان آن پرداخته شده است.
    کلیدواژگان: سنگاب، کتیبه، میرزا اسدالله، ابوالقاسم، محمدرحی م خان، اصفهان
  • غلامحسین غلامی *، مجتبی کاویان صفحات 31-48
    چهارصفه یکی از که ن ترین الگوهای به کاررفته در معماری ایران است که در گونه های مختلف معماری به اشکال متفاوت بروز کرده است. به دلیل فراوانی و تنوع خانه های ایرانی، کاربرد الگوی چهارصفه در این گونه معماری، بسیار بیش تر از سایر گونه هاست که این مسئله، ضرورت انجام پژوهش حاضر را تبیین می کند. هدف از تالیف این مقاله، آشنایی با گونه های متنوع الگوی چهارصفه در طرح خانه های ایرانی به روش توصیفی تحلیلی و بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای است. نتایج پژوهش نشان می دهد، الگوی چهارصفه در سه گونه اصلی مورد استفاده قرار گرفته است. در گونه اول، طرح چهارصفه در عرصه و اعیان خانه بروز کرده و فضای مرکزی چهارصفه، روباز و به عنوان حیاط مورد استفاده قرار گرفته است. دسترسی به اتاق ها متاثر از شکل فضای مرکزی چهارصفه است؛ اگر فضای مرکزی مربع باشد، دسترسی به اتاق ها صرفا از صفه ها انجام می شود و چنانچه این فضا به شکل هشت و نیم هشت باشد، امکان ارتباط اتاق ها از فضای مرکزی نیز میسر می شود. در گونه دوم الگوی چهارصفه، تمام یا بخش اصلی اعیان خانه است؛ در این حالت، فضای مرکزی چهارصفه پوشیده شده و حیاط در بیرون آن قرار می گیرد. دسترسی ها در گونه دوم، مشابه گونه اول است با این تفاوت که امکان ارتباط اتاق های مشرف به حیاط از طریق بازشوها و س ه در ی ها به حیاط پیرامونی امکا ن پذیر است. در گونه سوم، الگوی چهارصفه با تغییراتی به درون اعیان خانه منتقل می شود. گونه سوم دو دسته اصلی را به وجود می آورد. در دسته اول با حفظ ریخت کلی چهارصفه، فضای مرکزی بزرگ تر، صفه ها عری ض تر، و اتاق ها تبدیل به راهرو و در نهایت فضای ستون دار شده اند. این الگو در تالارها و حوض خانه ها استفاده شده است. در دسته دوم با تاکید بر سازماندهی چهارصفه، الگوی چهارصفه باز شده و راهروهایی در گوش ه های آن ایجاد شده است. این الگو در تالارهای بزرگ، حوضخانه ها و حیا ط های کوچک درون خانه استفاده شده است.
    کلیدواژگان: گونه شناسی، انتظام فضایی، چهارصفه، طراحی خانه، فلات مرکزی ایران
  • مریم قاسمی سیچانی، بهنام پدرام، آزاده حریری * صفحات 49-68
    در خلق و تداوم حیات میراث مسکونی اصفهان، وجوه کالبدی و کارکردی متعدد اثرگذار بوده است. لذا شناخت این وجوه در حفاظت این آثار امری مهم و ضروری می نماید. این خانه ها علی رغم ارزش های تاریخی و فرهنگی فراوان، به خاطر وسعت زیاد، مشکلات حقوقی و قانونی، تغییر شیوه زندگی، هزینه های زیاد مرمت، ناتوانی مالکان در نگهداری، و... به سرعت در حال تخریب هستند. برخی از خانه های قاجاری شهر اصفهان، تاکنون در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده، از طرف دیگر برخی خانه های ثبت شده به علت فقدان حمایت های قانونی لازم و به علل مختلف در معرض تخریب قرار گرفته است. خانه بهشتیان یکی از نفایس معماری مسکونی ایرانی است که به رغم ارزش های کالبدی، دارای شناسه های فراکالبدی ب ینظیری بوده است. این پژوهش در پی پاسخگویی به چگونگی ساختار کالبد و کارکرد خانه بهشتیان به منظور مستندسازی بنا به عنوان نمونه ای ارزشمند از میراث مسکونی شهر اصفهان بوده است. اهداف اصلی در راستای پاسخ گویی به پرسش کلیدی به این قرار خواهد بود که با تحلیل ویژگی های کالبدی و کارکردی خانه بهشتیان بتوان به مستندسازی علمی این بنا در راستای ارائه طرح های حفاظت و احیا پرداخت. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با هدف توسعه ای و با بهره گیری از اسناد کتابخانه ای و مطالعات میدانی و مصاحبه انجام شده و یافته ها طبق روشی کیفی و از طریق مقایسه و تفسیر، تحلیل شده اند. نتیجه پژوهش بیانگر آشکار شدن ارزش های کالبدی و کارکردی خانه با مطالعه اسناد تاریخی و در مقایسه با برخی خانه های تاریخی هم دوره آن در بافت تاریخی اصفهان بوده است. به خاطر ویژگی هایی همچون تلفیق فضای کارگاه با معماری خانه و وقوع رویدادهایی متناسب با فعالیتهای فرهنگی آخرین مالک، خانه تاریخی بهشتیان در گونه خانه کارگاه های تاریخی و خانه مشاهیر اصفهان قابل بازشناسی است.
    کلیدواژگان: اصفهان، خانه تاریخی بهشتیان، مستندسازی، وجوه کالبدی، وجوه کارکردی
  • نادر کریمیان سردشتی * صفحات 69-82
    نقشه تاریخی رود کارون و رود دز تا اراضی شعیبیه، یکی از دقیق ترین نقشه های ترسی مشده در دوره قاجار به شمار می آید که به احتمال قوی در اواسط دوره ناصری تهیه شده است. هرچند سال ترسیم نقشه و نقشه نگار آن نامعلوم است ولی از حیث تاریخی ارزش فراوان دارد. در خوزستان رودخانه کارون و رود دز از اصلی ترین رودخانه ها به شمار می آیند و لذا نقش زیادی در شکل گیری تاسیسات آبی داشته اند. نقشه ترسی م شده بر محور رود کارون و گزارش اراضی حوالی و حواشی رودخانه تنظیم شده است و مناطق و اراضی شعیبیه، یکاویه، کعده، عباسی، منصوریه، سیدیه و سوینعی را بر اساس موقعیت جغرافیایی و یادکرد اسامی نواحی منطقه دو سوی رود کارون، تبیین و روشن کرده است. این نقشه تاریخی از جهت تاریخ جغرافیا و نقشه نگاری و نیز اسامی نواحی و شهرهای حوزه رود کارون در دوره قاجار از اهمیت فراوانی برخوردار است.
    کلیدواژگان: کارون، دز، بند قیر، اراضی و نواحی حوزه رود کارون، خوزستان، نقشه نگاری، دوره قاجار
  • احمد نیک گفتار*، علی اکبر وحدتی صفحات 97-103
    شهر بلقیس نام کنونی شهر دوران اسلامی اسفراین از توابع مهم نیشابور است که در مسیر ارتباطی جرجان نیشابور واقع شده بود. سکونت در شهر بلقیس از صدر اسلام تا اواخر دوره صفویه ادامه داشته و توالی باستا ن شناسی منحصر به فردی در آن مشاهده می شود. اولین کاو ش های علمی باستا نشناختی در شهر بلقیس در سال 1386 انجام شد و از آن پس کاو ش ها تقریبا به صورت منظم هرساله ادامه یافته است. طی چند فصل کاوش در شهر بلقیس، علاوه بر کشف آثار معماری، اشیا و یافت ه های کوچک فراوانی به دست آمده که هرکدام بیانگر حضور یک هنر، پیشه، صنعت، و... در زمان شکوفایی و رونق این شهر بوده است. یکی از مه م ترین یافت ه های باستا ن شناختی از این محوطه که اطلاعاتی در زمینه باز ی های فکری رایج در اسفراین به دست می دهد یک تاس تخته نرد از جنس استخوان است. در این مقاله سعی کرده ایم علاوه بر معرفی اثر و بافت باستا ن شناختی آن، تحلیلی مقدماتی از نقوش روی تاس و بافت اجتماعی جامع های که آن را به کار می گرفته، ارائه کنیم.
    کلیدواژگان: اسفراین، شهر بلقیس، باز ی های فکری، تاس تخته نرد، نمادشناسی