فهرست مطالب

فصلنامه اثر
پیاپی 78 (پاییز 1396)

  • تاریخ انتشار: 1396/09/06
  • تعداد عناوین: 8
|
  • بهنام پدرام ، مجید حقانی صفحات 3-18
    از جملۀ سازه های گلین فلات ایران که وسعتی چشمگیر و تاریخی طویل دارد اما مورد کم لطفی قرار را می توان نام برد؛ قلعه ای جلگه ای با ساختاری گلین با مساحت تقریبی پنج » ارگ گورتان «، گرفته هکتار و قدمتی حدودا هزارساله با چهارده برج نگهبانی مدور در پیرامون با دیوارهایی سرکشیده به آسمان برای حفاظت بهتر از ساکنان. ارگ کهن گورتان در حدود 120 کیلومتری شرق اصفهان درساحل زاینده رود قرار دارد. تا حدود نیمۀ قرن بیستم عدۀ زیادی از اهالی روستای گورتان در این قلعه سکونت داشتند، اما به سبب مشکلات موجود به تدریج به فضای بیرون قلعه روی آوردند و عمدۀ فضاهای باقی ماندۀ ارگ را به محل نگهداری احشام اختصاص دادند. بررسی های میدانی درسال1389 ش نشان دهندۀ اقامت چند خانواده در ارگ است، اما این اقامت با تغییرات و نوسازی های غیر از» ارگ بم « قابل قبولی همراه بوده است. عمدۀ فضاهای این سازۀ بزرگ گلین که شاید بتوان بعد از آن به عنوان بزرگ ترین سازۀ خشت و گلی ایران یاد کرد، در اثر بی توجهی دچار آسیب هایی از قبیل ریزش تعدادی از طاق ها، ترک های عمیق در دیوارها و سقف ها، رانش دیوارها، تخریب کامل یکی ازبرجها، و… شده است. این نوشته دست یابی به شناخت هویت و اجزای معماری و بافت ارگ در راستای معرفی به جامعۀ فرهنگی و زمینه سازی انجام طرح حفاظت صحیح، هدف اصلی قرار داده است. در این پژوهش کاربردی، شناخت با موردکاوی قلعۀ مذکور و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات میدانی، کتابخانه ای، و آرشیوی با رویکرد تاریخی حاصل شده است. ویژگی های نهفته در این قلعه پس از انجام مطالعه و شناخت آن را شایسته موضوع حفاظت جدی معرفی می کند که گام اول را مراقبت اولیه و اضطراری پیشنهاد می دهد.
    کلیدواژگان: ارگ گورتان، هویت معماری، اجزای معماری، مراقبت اولیه و اضطراری
  • مهدی رازانی ، رامین محمدی سفیدخانی صفحات 19-32
    لازمۀ گذر از رودخانه های فصلی و دائمی با انگیزه های متنوع تجاری و سیاسی و نظامی در دوره های مختلف، احداث پل بوده است. در این میان آذربایجان شرقی به سبب قرار داشتن بر مسیر جادۀ ابریشم و راه های ارتباطی شرقی غربی و شمالی جنوبی همواره نقش مهمی در روابط تجاری و مسیرهای تجاری داشته است و در دوره های تاریخی توجه زیادی به ساخت پل ها و مسیرهای عبور و مرور در آن شده است. پل دختر میانه از جملۀ مهم ترین این پل هاست که بر اساس قرائت های کتیبۀ تخریب شدۀ پل، تاریخ ساخت آن را به سال 888ق در دورۀ تیموری نسبت می دهند، ولی تاریخ احداث بنای اولیۀ پل با توجه به شواهد تاریخی، احتمالا به زمانی قبل از آن بازمی گردد. از لحاظ معماری، پل دختر میانه شامل سه چشمه (دهانه) بزرگ با قوس جناقی، همراه با سه آب گذر کوچک بر روی آب بر های مستحکم سنگی است. سازۀ آجری پل را با ملات ساروج روی طاق های ترکیبی که آمیزه ای از شیوۀ طاق زنی رومی و ضربی هستند؛ بنا کرده اند. به جز آسیب ناشی از فرسایش بر اثر گذشت زمان، مخرب ترین آسیب سازه ای در 21آذر 5231ش بر اثر انفجار دهانۀ میانی پل توسط فرقه دموکرات آذربایجان به پل وارد شده است. بنای پل در طول سالیان بارها مرمت و بازسازی شده است. بر اساس کتیبۀ پل نخستین بار در قرن دهم هجری (دورۀ صفوی) و آخرین بار به صورت ناموفق در سال 2831ش توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است. پژوهش حاضر بر اساس مطالعۀ اسنادی به بررسی تاریخی و تطبیقی پل دختر میانه و مرمت های آن پرداخته است و لزوم مرمت و بازسازی کامل پل را به منظور جلوگیری از تخریب بیش تر آن و احیای مجموعۀ قلعۀ دختر و پل را به عنوان یکی از قطب های گردشگری شهرستان میانه پیشنهاد می کند.
    کلیدواژگان: پل دختر میانه، کنو بندی، مرمت، بازسازی، بررسی اسنادی
  • سحر رستگار ژاله ، مجید کلانوری صفحات 33-46
    آرامگاه های محلۀ شیشه ریز شهر جالق از جملۀ مقابر برجسته و منحصربه فرد به جای مانده در استان سیستان و بلوچستان است. با وجود اینکه این مقابر در سال 1378 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اما تاریخ دقیق احداث آن ها مشخص نیست [و حدس زده شده] از دورۀ سلجوقی تا صفوی ساخته شده باشند. گذشته از تاریخ بنا و شیوۀ معماری، آنچه که این آثار را منحصر به فرد کرده، مقابر مصطبه ای موجود در کف و دفن نوزادان در بدنۀ دیوارهای داخلی این بناهاست. دربارۀ چرایی تدفین نوزادان در درون دیوارهای این مقابر اتفاق نظری وجود ندارد. یافتن پاسخی برای این پرسش، هدف اصلی این پژوهش، یعنی معرفی و شناساندن این اثر کم نظیر به علاقه مندان وادی فرهنگ و تمدن ایران است. به ویژه آنکه این آرامگاه ها به سبب آنکه وجاهت مذهبی ندارند، مورد بی توجهی مردم محلی واقع شده و به حال خود رها شده اند و امروزه شاهد نابودی تدریجی این بناهای ارزشمند هستیم. به همین منظور در این نوشتار ابتدا به بیان موقعیت قرارگیری و تاریخچه مجموعه پرداخته شده و سپس توصیف دقیقی از معماری این مقابر به دست داده شده است و در نهایت علل شیوۀ منحصربه فرد تدفین در مقابر شهر جالق ذکر شده است. نتیجۀ تحقیق می تواند مبدا پژوهش های آتی و مقدمه ای بر حفاظت این مقابر باشد.
    کلیدواژگان: آرامگا ه های بلوچستان، مقابر جالق، آرامگا ه های شیشه ریز، تدفین نوزادان در دیوار
  • مهدی سلطانی محمدی ، یوسف یوسفی، محمد بلوری بناب صفحات 47-74
    عوامل طبیعی از اصلی ترین و اثرگذارترین عوامل شکل بخشی یک سکونت گاه و تحولات آن هستند. کوه ها، رودخانه ها، قنوات و دره ها از جملۀ مؤلفه های نیروی طبیعی هستند. در این میان چگونگی تامین آب در شکل گیری یک زیستگاه و تحولات آن نقشی بارز دارد. کیفیت تامین آب هر زیستگاه، بخشی از فرهنگ آن است. در اقلیم گرم و خشک محمدیه با بارش اندک و عدم وجود منابع آب های سطحی، قنات ها به عنوان تنها تامین کنندۀ آب مطرح بوده اند. این قنات ها دو گونه اند: گونۀ نخست قنات های مزروعی (مانند قنات ح نفش) که بلافاصله از مظهر وارد زمین های کشاورزی می شوند، و گونۀ دوم قنات های شهری مزروعی که بعد از مظهر، وارد بافت مسکونی شده و مسیر تقسیم و پخشایش آن املاک و اراضی خصوصی و همچنین فضاهای عمومی را در می نوردد. با توجه به اینکه قنات محمدیه ذیل گونۀ قنات های شهری مزروعی قرار می گیرد، این پژوهش در قالب روشی تحلیلی و پیمایشی در سه بخش به بررسی نحوۀ تعامل ساکنان محمدیه با این نظام آبی پرداخته است. شناخت این قنات و همچنین مسیر آن تا مظهر در ابتدای بافت مسکونی، بخش اول این تحقیق را تشکیل می دهد. بررسی شبکۀ تقسیم قنات در بافت مسکونی و عناصر و فضاهای کالبدی که در پیوند با این نظام شکل گرفته اند، در بخش دوم انجام گرفته است. موضوع بخش سوم تحقیق نیز مطالعۀ نظام مدیریت و تقسیم قنات بعد از خارج شدن از بافت مسکونی و روان شدن در بخش مزروعی قنات (باغ ها و کشت خوان) است. نتایج پژوهش نشان می دهد که نظام آبی مبتنی بر قنات در محمدیه، شامل شبکۀ تقسیم سازمان یافته ای است که در پیوند با نیازهای سکونت گاه و مرتبط با متغیرهایی همچون توپوگرافی و شیب زمین، و جنس زمین و نوع خاک آن شکل گرفته است. این شبکۀ تقسیم شامل عناصر و فضاهای متنوعی از قبیل خانه های مسکونی، گرمابه، مرکز محله، مسجد، گذرها و معابر، و غس ال خانه است. همچنین نحوۀ حضور آب در هر یک از این فضاها دارای کیفیت متفاوتی است که عموما به صورت جوی (زیرزمینی و روزمینی) و حوض و که (پایاب) طراحی شده است. آبیاری کشت پاییزه (گندم و جو) و کشت بهاره (پنبه) در هر سال با مدار گردش آب در هر 18 شبانه روز در پهنۀ 75هکتاری کشت خوان محمدیه از قانون مندی های حاکم بر نظام آبی این کشت خوان است.
    کلیدواژگان: قنات، شبک? تقسیم آب، کشت خوان، محمدی? نایین
  • صلاح سلیمی ، صلاح الدین ابراهیمی پور صفحات 75-88
    در مهاباد آثار درخور و قابل توجهی از دورۀ صفوی به جای مانده است. بعضی از این آثار همانند «کوخی کورتک» تا به حال بررسی نشده و مورد توجه باستان شناسان قرار نگرفته اند. هدف اصلی از این نوشتار معرفی بنای کورتک است. روش بررسی به این صورت بوده که از تمام فضاهای بنا عکس و نقشه تهیه شده و سپس برای معرفی بهتر بنا، فضاها با حروف انگلیسیA ،B ، C، و D نامگذاری شده اند. در پایان مطالعات تطبیقی با سایر کاروانسراهای کوهستانی شمال غرب ایران انجام گرفته است. این مقایسه نشان داد که ابعاد، ریخت پلان و موقعیت فضاهای این کاروانسرا با سایر کاروانسراهای شمال غرب ایران متفاوت است. ساختار کلی، ویژگی فضاها و موقعیت قرارگیری، بنای کورتک را در دستۀ کاروانسراهای کوهستانی با پلان تک ایوانی قرار می دهد. رویکرد دیگر که در این پژوهش استفاده شد، رجوع به متون قدیمی از جمله سفرنامه ها بود. با وجود آنکه بنای کورتک بر سر شبکۀ راه های ارتباطی قرار داشته است، هیچ کدام از سیاحان و گردشگران به این بنا اشاره نکرده اند. معرفی این بنا بی تردید در دانسته های ما از آثار دوران اسلامی بسیار سودمند خواهد بود.
    کلیدواژگان: کوخی کورتک، فضای معماری، راه های ارتباطی، کاروانسراهای کوهستانی
  • محمدعلی مخلصی صفحات 89-98
    آب همیشه به مصداق آیۀ «و جعلنا من الماء کل شیء حی» (الانبیاء آیۀ) 30مهم ترین عامل زندگانی انسان ها و طبیعت است. به همین جهت پدیده سقایی و سقایت و عرضۀ آب خنک در مسیر راه های کاروانی و بافت های قدیمی شهرهای کویری و مساجد و بقاع متبرکه و حتی حمام ها در فرهنگ اسلامی ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است. وقف آب و آب انبارها و برکه ها و یخچال ها و سنگاب هایی که آب شرب و گوارای مسجد و بقاع متبرکه را تامین می کرده اند، از همین فرهنگ دینی و صبغۀ مذهبی مایه گرفته و با ارزش های اعتقادی شیعه پیوندی جاودانه دارد. موضوعاتی چون سقایت امام علی (ع) با آب کوثر، آب سلسبیل، آب زمزم، و به خصوص واقعۀ غم انگیز عطش اهل بیت (ع) در بیابان های داغ و تفتیده کربلا از جملۀ مضامینی هستند که در اشعار کتیبه های آب انبارها و سنگاب ها به آن توجه خاصی مبذول شده است. سنگاب یکی از عناصر منقول مهم در معماری ایران به خصوص در مساجد و بقاع متبرکه و گاه حمام هاست که در ریخت های گونه گون تجلی یافته است. علی رغم فراوانی سنگاب ها، تنوع فرم در آن ها بسیارکم است و گونه های آن در شکل های مدور و مکعب مستطیل خلاصه می شود. در گونه های بررسی شده، سنگاب های مدور عموما از یک جام بزرگ و یک شالی و پایه ای کوتاه تشکیل شده اند که نمونه های بسیاری از آن ها در مساجد و مدارس و بقاع متبرکۀ اصفهان دیده می شود. سنگاب های مکعب مستطیل نیز در تکایای گورستان تخت فولاد قابل مشاهده است که در کتاب تخت فولاد یادمان تاریخی اصفهان به آن ها اشاره شده است. در مقالۀ حاضر گونه ای متفاوت و ویژه از سنگاب معرفی شده است. سنگاب مسجد جامع عتیق در میان تمامی سنگاب ها از فرم خاص و استثنایی برخوردار است که علی رغم زیبایی و فرم منحصربه فردش، به سبب فرسایش و تخریب بیش از حد کتیبه هایش، مورد توجه محققان قرار نگرفته است به همین جهت کمبود منابع مکتوب در این زمینه کاملا محسوس است. مقالۀ حاضر که بر اساس مطالعات میدانی صورت گرفته، ضرورت انجام بررسی و پژوهش در این مورد را تبیین می کند. در این مقاله با توجه به عبارات و کلمات قابل قرائت کتیبۀ سنگاب، در زمینۀ قدمت، بانی، کاربری، و تزئینات آن تحقیق شده است.
    کلیدواژگان: شیراز، مسجد جامع عتیق، سنگاب قدیمی، ابراهیم خان، قاجار
  • مجتبی مهرعلی کردبچه ، ذات الله نیکزاد صفحات 99-112
    چکیده بنایی که امروز به مدرسۀ ضیائیه و زندان اسکندر شهره است، در محلۀ فهادان یزد و در محوطه ای قرار دارد که پیرامونش قبۀ دوازده امام، حسینیۀ فهادان، و برخی بناهای دیگر و خانه های تاریخی واقع هستند. این بنا دو میان سرا و سه ایوان دارد و گنبدخانۀ آن متصل به ایوان شرقی است و باقی عناصر کالبدی آن پیرامون میانسرای بزرگ انتظام یافته اند. تحقیق جدی و مستقلی دربارۀ این بنای مشهور انجام نشده و تحقیقات پراکندۀ انجام شده بیش تر مشتمل بر توصیفی از فضاهای معماری و عناصر و اجزای کالبدی بناست و «چیستی» آن تاکنون معلوم نشده است. مؤلفان تواریخ یزد هیچ کدام بنای زندان اسکندر را در کنار مدرسۀ ضیائیه معرفی نکرده اند. جعفری و کاتب مورخان قرن نهم، اشارۀ مستقیم به بنای زندان اسکندر ندارند، اما، بافقی مورخ قرن یازدهم از موض عی به نام زندان اسکندر نام می برد. از طرفی ایشان در کتاب جامع مفیدی مانند جعفری و کاتب، مدرسۀ ضیائیه را با ذکر کامل نام بانی، سال ساخت، مدرسان، و ویژگی های کالبدی معرفی می کند. همچنین آیتی، مؤلف کتاب تاریخ یزد در سال 1317ش از زندان اسکندر همچون محوطه ای در درون یزد یاد می کند و نامی از مدرسۀ ضیائیه به میان نمی آورد. به نظر می رسد زندان اسکندر و مدرسۀ ضیائیه دو بنای مجزا هستند. سؤالی پیش می آید و آن این که بنایی که امروز در مجاورت قبۀ دوازده امام است، مدرسۀ ضیائیه است؟ یا زندان اسکندر؟ یا هیچ کدام؟ یا هر دو؟ بنای مد نظر کتیبۀ احداثیه و سال ساخت ندارد و گزارش باستان شناسی قابل اتکایی برای شناخت آن وجود ندارد. لذا با بنایی روبه رو ایم که نمی دانیم «چیست؟». هدف این مقاله شناخت چیستی بنایی است که مختصری درباره اش خواندید. جست وجو در کتاب ها و اسناد مکتوب تاریخی و تحقیقات میدانی برای پاسخ به پرسش تحقیق راهگشا بوده است. شواهد نشان می دهد که بنای موسوم به مدرسۀ ضیائیه هیچ نسبت و نشانی از مدرسۀ ضیائیۀ شهرستان) مندرج در تواریخ یزد ندارد. از طرفی با توجه به اطلاعات موجود امکان تشخیص زندان اسکندر همچون یک بنا میسر نیست. با وجود این، به نظر می رسد محوطه یا بنای زندان اسکندر با استناد به شواهد متنی و اشتهار آن میان اهالی فهادان، حدود موضع کنونی بنایی باشد که کانون این مقاله است.
    کلیدواژگان: مدرس? ضیائیه، زندان اسکندر، معماری مدارس یزد، یزد
  • معصومه ازقندی ، ستاره اسحق تیموری صفحات 113-115
    علاوه بر کتب و نشریات فارسی، مجلات و کتاب های تخصصی خارجی فراوانی پیرامون معماری و مرمت آثار و بناهای تاریخی و هنرهای وابسته به آن، هنرهای سنتی، باستان شناسی، مردم شناسی تاریخ و ادبیات بر غنای علمی کتابخانه سازمان میراث فرهنگی افزوده اند. به همین جهت نشریه اثر در نظر دارد از این شماره به معرفی تازه های کتاب و مجلات خارجی بپردازد. باشد که از این رهگذر زمینه آشنائی بیشتر محققین و علاقمندان با تازه های کتاب این کتابخانه فراهم آید.