مجله مطالعات فقه تربیتی
سال دوم شماره 4 (پاییز و زمستان 1394)

ایده «فقه تربیتی» به مثابه شاخه ای از تربیت اسلامی، چندی است که در محافل علمی مطرح می شود. رویکرد فقهی به تربیت بر آن است تا احکام رفتارهای آموزشی و پرورشی مربیان و متربیان را از ادله قرآنی، روایی و عقلی استنباط نماید و نظامی از تجویزات تربیتی را مبتنی بر فقه اسلامی سامان دهد. پژوهش حاضر درصدد است چرایی و ضرورت تاسیس فقه تربیتی را به آزمون بگذارد و از منظر فلسفه تربیت و نیز فلسفه فقه، این ایده را مورد مداقه قرار دهد. به همین منظور، نه استدلال با تنوع فراوان (اعم از استدلال برون دینی و درون دینی و اعم از استدلال از سنخ فلسفه تربیت و فلسفه فقه و نیز اعم از استدلال قیاسی - برهان انی و برهان لمی - و یا تمثیلی و نیز اعم از استدلال برای امکان عقلی فقه تربیتی و یا امکان وقوعی آن) ارائه شده و میزان دلالت این استدلال ها سنجیده شده است.

اصل «رعایت توان متربی» از اصول بنیادین در فقه تربیتی و حاکم بر چندین اصل تربیتی دیگر است. که در نظام مندسازی روش ها و اقدامات تربیتی نقش بسزایی را ایفا می کنند. این اصل مورد توجه اندیشمندان علوم تربیتی قرار داشته و کم و بیش ابعادی از آن ارزیابی و بررسی شده، اما آنچه دغدغه این نوشتار است تعیین حکم شرعی رعایت توان متربی در فرایند تربیت است. به همین منظور، رعایت توان متربی در ساحت فقه به روش استنباط فقهی مورد پژوهش قرار می گیرد. قدر متیقن از ادله، رجحان و استحباب رعایت توان متربی در به کارگیری اقدامات تربیتی از سوی متولیان تربیتی است، گرچه در مواردی این حکم به حد وجوب می رسد.

اسناد تاریخی و متون دینی بیانگر آن است که از دیر باز، مشاوره و راهنمایی نه به عنوان یک شغل و حرفه، بلکه به عنوان یکی از وظایف مهم مذهبی و اجتماعی مطرح بوده است. قرآن و سایر منابع معتبر اسلامی، به صراحت خداوند را اولین راهنما و معلم انسان ها معرفی می نماید که برای راهنمایی بشر به سعادت دنیوی و اخروی، راهنمایان و پیامبرانی را مبعوث کرده است. بعد از پیامبر گرامی اسلام| و معصومان^، علما و دانشمندان اسلامی نیز با بهره گیری از قرآن و منابع اسلامی، به بیان ضرورت و اهمیت، اصول، روش ها و کاربردهای مشاوره پرداخته اند. آثار علمی و پژوهشی دانشمندان مسلمان سرشار از جملات نغز و حکیمانه در باب مشاوره و راهنمایی است. یکی از مهم ترین این آثار، مثنوی معنوی، سروده جلال الدین محمد بلخی است که در آن، ضمن تعریف مشاوره، آثار، پیامدها، اصول و مهارت های مشاوره بیان شده است.

این تحقیق می کوشد حکم فقهی «استفاده از بازی در تربیت» را استنباط کند. پس از مفهوم شناسی، به جواز اصل بازی در فقه اشاره می کند، سپس سعی شده از طریق قواعد کلی، ادله خاصه و سیره معصومان^ حکم این موضوع را کشف نماید. والدین برای ایفای «وظایف تربیتی» خویش و رساندن کودک به اهداف مطلوب تربیت، از بازی استفاده می کنند. بر این اساس، بازی مصداق عنوان «اعانه بر بر» و مشمول ادله رجحان است. روایات مربوط توصیه کرده اند کودک تا هفت سال نخست زندگی آزادانه بازی کند و به والدین سفارش نموده اند رفتار کودکانه (تصابی) با اطفالشان داشته باشند. در سیره عملی معصومان^ موارد زیادی از بازی با کودک و تشویق کودک به بازی یافت می شود. از مجموع این ادله استظهار می شود که اگر بازی در جهت تربیت کودک قرار گیرد امر راجح است.

هدف مقاله حاضر، استخراج اصول، مبانی، اهداف و روش های تربیت عقلانی با الهام از مبانی خداشناسی و اسمای حسنای الهی در قرآن کریم است. به منظور وصول به این هدف در قالب تحقیقی کیفی، نظری و کتابخانه ای با استفاده از روش تحقیق توصیفی تحلیلی، مطالب مورد نظر استخراج و استنتاج شده اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که در آیات قرآن کریم بر عقل تاکید فراوانی شده است. چنان که قرآن مجید، انسان ها را صاحبان عقل و خرد خطاب کرده و به تفکر و تعقل دعوت نموده است. انسان با «تربیت عقلانی» و «تفکر» و «تعقل» در نظام آفرینش و هستی در صدد کسب شناخت و معرفت است. انسان مورد نظر قرآن کریم با الهام از اسمای حسنای پروردگار جهان و به عنوان جانشین خدا در روی زمین انسان عالم، خبیر، آفریننده، خلاق، نوآور است و کسب این صفات، به عنوان اهداف واسطه ای او را به خداشناسی، خداپرستی و لقاء الله که هدف نهایی تعلیم و تربیت اسلامی است رهنمون می سازد.

انسان موجودی است دارای کرامت ذاتی و این امر بدون وجود حقوق ذاتی برای حقیقت انسان قابل تصور نیست، زیرا کرامت نوعی ارزش دادن و ترجیح انسان از جهت انسانیت است و این معنا مستلزم آن است که انسان دارای حقوق فطری، طبیعی و اجتماعی از قبیل حق حیات و... باشد. حق حیات انسان مادر و ریشه سایرحقوق است و بحث از آن، چه به لحاظ تکوین و چه به لحاظ تدوین، از گذشته های دور مطرح بوده و اندیشمندان همواره مسئله حق حیات انسان را تجزیه، تحلیل و بررسی کرده اند: حقوق دانان از بعد حقوقی، علمای علم اخلاق از بعد اخلاقی، فقها از بعد فقهی و مفسران از بعد دیگر. پیشینه فقهی بحث طولانی است. در مقاله حاضر نویسنده برخی از مبانی تربیتی حق حیات انسان را تجزیه و تحلیل کرده است.