مجله مطالعات فقه تربیتی
سال دوم شماره 3 (تابستان و پاییز 1386)

تربیت علمی و تربیت اخلاقی ارتباطی متقابل دارند. تربیت علمی، اطلاعات ضرورتی مبتنی بر واقعیت را برای اجرا و بازاندیشی اصول اخلاقی فراهم می کند، علاوه بر این که تربیت علمی مدعی دستیابی به تمایلاتی واقعی، همچون بی طرفی است که با پاره ای از اهداف تربیت اخلاقی )همچون عدالت( همانند است. تربیت اخلاقی هم به نوبه خود امکانات بالقوه ای برای دستیابی ضوابط )اخلاقی( و جهت گیری های ضروری در اختیار محققان می گذارد تا در زمینه اکتشافات، پذیرش فرضیات و سلوک پرسش گرانه، تصمیم های قاطعی بگیرند.

تفاوت های محتوایی و روش های تربیت اخلاقی با روش های تربیت عرفانی نخست، تفاوت های محتوایی حدی اصول و روش های تربیت اخلاقی با اصول و روش های تربیت عرفانی است. به تعبیر دیگر، اگر چه معنا و مفهوم اصول و روش و چارچوب آن با اخلاق یکسان است. ولی با وجود این، به لحاظ محتوایی تفاوت های جدی میان آن دو وجود دارد که در این مختصر نمی توان به تحلیل آن پرداخت ولی اجمالا می توان گفت که عرفان و سلوک عرفانی چیزی غیر از مباحثه و علم و مشق است.

به طور کلی محتوای دین اسلام را می توان به صورت دو پاره و دو سیستم فرعی در نظر گرفت. خود این دو سیستم با هم مرتبط و هم بسته است و کل نظام اسلامی را تشکیل می دهند. این دو، سیستم عقاید و دیگری سیستم ارزش ها است. در اسلام یک سلسله عقاید مطرح است که مردم باید آنها را باور کنند، بپذیرند و ایمان بیاورند و یک سلسله ارزش ها مطرح است که باید آنها را هنگام رفتار و عمل مراعات کنند؛ بخش اول را سیستم عقیدتی و بخش دوم را سیستم ارزشی اسلام می نامند.

هدف مطالعه حاضر، بررسی سنت های آموزشی در حوزه علمیه و ارائه ویژگی های روش های تدریس مطلوبی است که از این سنت ها نشات گرفته اند. پس از مطالعه مبانی نظری و مصاحبه اولیه با تعدادی از استادان حوزوی، ویژگی روش های مربوط به روش های تدریس مطلوب شناسایی گردیده است. به همین منظور گردآوری داده های مورد نیاز، از پرسشنامه محقق که حاوی گویه های مربوط به روش های تدریس در وضع موجود و - مطلوب است استفاده شده است. بر اساس یافته های این تحقیق، بارزترین مشخصه های - مربوط به روش های تدریس در وضع موجود عبارتند از: ایفای نقش اصلی تدریس توسط مدرسان؛ اجرای روش های توضیحی؛ اجرای فعالیت های یادگیری به صورت مطالعه متون درسی؛ و گزارش های کتبی و شفاهی

تعلیم و تربیت به عنوان یکی از برجسته ترین آموزه های قرآن کریم، اساسی ترین نیاز و در حقیقت نزدیک ترین مرتبه و جایگاهی است که می تواند انسان را در مسیر تکامل، به هدف نهایی خلقت برساند و در این میان، تزکیه، مقدم بر تعلیم و یادگیری است و نسبت به آن ضرورتی مضاعف دارد. با توجه به این امر و نظر به رسالت عظیم روحانیان به عنوان وارثان انبیا در هدایت و رهبری جامعه، ضرورت طرح منسجم تر، عمیق تر و راهبردی تر مباحث تربیت و اخلاق در نظام آموزش حوزه بیش از پیش نمایان می شود. چرا که نظام آموزشی بدون پشتوانه نظام تربیتی مطلوب، سازندگی و کارآمدی نخواهد داشت.

در این مقاله به برخی از مهم ترین اموری که باید مباحث تربیت مورد توجه قرار گیرند، پرداخته می شود. داشتن دانش کافی و آگاهی از ادبیات رایج در این حوزه و نیز آگاهی از نظریه ها، مناسبات با حوزه های نزدیک و هم جوار )مثلا اخلاق( و مرزهای متمایز کننده آن از سایر حوزه ها، آشنایی کافی با زمینه های کاربرد، شیوه های عمل، تاریخچه علم، سیر تحول آرا و نظریات در این حوزه از مهم ترین بایسته های این عرصه است. تجربه برنامه ریزی و عمل در این حوزه خاص نیز به عنوان یکی دیگر از مهم ترین بایسته ها در این مقاله مورد توجه قرار می گیرد. و عمل آن بر ظرافت ها و حساسیت های حوزه تربیت تاکید می شود. داشتن شخصیت و منش تربیتی نیز به عنوان یکی دیگر از مهم ترین شروط و بایسته ها برجسته می شود و در ذیل آن لزوم شناسایی همه عوامل دخیل در مساله و تحلیل این عوامل و نحوه ارتباط و تاثیر متقابل آنها بر یکدیگر و نیز لزوم هماهنگی بین اندیشه ها و برنامه های طراحی اش با مجموعه عوامل دخیل و در آخرین مرحله لزوم طراحی سیستم اجرایی و عامل متناسب با اندیشه ها و برنامه های تربیتی و سایر عوامل دخالت کننده تعیین می گردند.