فصلنامه مطالعات پیشگیری از جرم
پیاپی 32 (پاییز 1393)

خانواده به عنوان اولین گروه اجتماعی که فرد در آن رشدونمو می کند، تاثیر چشمگیری بر گرایش کودکان و نوجوانان به مواد مخدر دارد؛ بنابراین پرداختن به پیشگیری در این محیط ضروری است. پیشگیری زودرس یکی از شاخه های پیشگیری اجتماعی است که درصدد به کارگیری عوامل حمایتی در برابر عوامل خطر زایی است که زمینه انحراف و ناهنجاری را ایجاد می کند. از رویکردهای مهم پیشگیری زودرس، رویکرد خانواده محور است که به دنبال به کارگیری عوامل حمایتی در برابر عوامل خطرزای موجود در خانواده است. این مقاله پس از بررسی مختصر پیشگیری زودرس با تاکید بر رویکرد خانواده محور، از یک سو به بررسی عوامل خطری که زمینه اعتیاد کودکان و نوجوانان در خانواده را فراهم می کنند پرداخته و از سوی دیگر عوامل حمایتی که می توان با به کارگیری آن ها این عوامل خطر را دفع کرد، مورد بررسی قرار می دهد و در پایان نتیجه گیری می کند که به کارگیری عوامل حمایتی می تواند تاثیر بسزایی در کاهش اعتیاد کودکان و نوجوانان داشته باشد. این تاثیر از طرفی ناشی از کاهش عوامل خطر از طریق اصلاح وضعیت خانوادگی کودکان و نوجوانان در معرض خطر و از طرف دیگر ناشی از تقویت عوامل بازدارنده از اعتیاد در محیط خانواده است.

در این مقاله عوامل محیطی-کالبدی تسهیل کننده ارتکاب بزهکاری (سرقت به عنف) در مناطق 11 و 12 شهر تهران مورد تجزیه و تحلیل و آسیب شناسی قرار گرفته است. این پژوهش از نوع کاربردی است که با روش تحلیلی- تطبیقی انجام گرفته است. برای گردآوری داده های پژوهش هر دو روش کتابخآن های و میدانی به کار گرفته شده است و برای تحلیل های آماری و گرافیکی، به صورت ترکیبی، از نرم افزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و نرم افزار جانبی Case در محیط ArcGIS استفاده شده و آزمون مرکز متوسط آزمون، آزمون بیضی انحراف معیار و تخمین تراکم کرنل برای تحلیل الگوهای بزهکاری در محدوده مطالعه به کار گرفته شده است. یافته های پژوهش بیانگر الگوی متمرکز و خوشه ایجرائم مورد بررسی در محدوده موردمطالعه است. وجود عناصر کالبدی و فعالیت های خاص تسهیل کننده بزهکاری مانند میدان، مبلمان شهری، پایانه ها، ایستگاه ها، معابر، گذرگاه ها، بافت های فرسوده و کاربری های ناسازگار در تسهیل وقوع بزهکاری در محدوده مناطق 11 و 12 شهر تهران، نقش غیرقابل انکاری داشته است. برای کاهش نرخ بزهکاری در این محدوده، حضور به موقع نیروهای انتظامی در مکآن ها و زمآن های مسئله دار، تعریض شبکه معابر کم عرض و پیچ درپیچ مطابق اصول و استانداردهای معماری و شهرسازی پیشنهاد می شود. این اقدام ها علاوه بر تسهیل رفت وآمد در محدوده، امکان بهتر و موثرتر گشت پلیس را فراهم خواهد آورد و بدین وسیله امکان نظارت رسمی در این مناطق افزایش خواهد یافت.

یکی از مسائل مهم در شهرها، افزایش میزان جرائم است و احساس امنیت را که یکی از نیازهای روحی انسان و از مهم ترین شاخص های کیفیت فضا است با چالش مواجه کرده است. از ارکان مهم در مدیریت بهینه شهرها، تحلیل فضایی مناطق جرم خیز است. بررسی و تحلیل پراکندگی فضایی مناطق جرم خیز به عنوان نخستین گام در برنامه ریزی برای کنترل جرائم از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. بنابراین هدف از این پژوهش رتبه بندی نواحی جرم خیز و همچنین بررسی نسبت جرم به تراکم جمعیت در استان ایلام با استفاده از الگو های تصمیم گیری چند معیاره در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) است. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. داده های مورد استفاده نیز مربوط به سالنامه آماری استان (فصل امور قضایی) در سال 1390 است. یافته های پژوهش نشان می دهد که شهرستان ایلام رتبه نخست را به خود اختصاص داده و به عنوان کانون اصلی جرائم صورت گرفته در استان می باشد. شهرستان آبدانان در رتبه دوم و شهرستان های دره-شهر و دهلران در رتبه سوم کانون های جرائم استان قرار دارند. همچنین ارتباط بین فراوانی جرائم و متغیر زمینه ساز تراکم جمعیت، با استفاده از GIS مورد ارزیابی قرار گرفت که نتایج نشان می دهد بیشترین تراکم جرم در جمعیت، به ترتیب در شهرستان های ملک شاهی، ایوان و دهلران به چشم می خورند. کمترین نسبت جرم به جمعیت نیز در شهرستان های ایلام و آبدانان دیده می شود که نشان دهنده رابطه مستقیم و مثبت بین نسبت جرائم و تراکم جمعیت است. در مجموع نتایج حاصله با مطالعات نظری و تجربی پیشین، همخوانی دارد.

جرم و گونه های متفاوت آن با تقلیل امنیت اجتماعی، فرسایش سرمایه اجتماعی و همچنین با تحمیل هزینه های پیشگیری، کنترل و بازپروری و جبران خسارات ناشی از آن، می تواند به عنوان یکی از موانع عمده توسعه و برهم زننده امنیت اجتماعی عمل می کند. در مطالعه حاضر، با اتخاذ رویکرد کیفی و استفاده از نظریه زمینه ای، به مطالعه علل ارتکاب جرم از نظر مجرمان و تجربه زیستی آن ها پرداخته شده است. به منظور گردآوری اطلاعات با 36 نفر از مجرمان زندان دره شهر مصاحبه شده است. یافته های تحقیق در 26 مفهوم اولیه در کدگذاری باز دسته بندی شده، سپس از طریق کدگذاری محوری در 9 مقوله محوری- متعین های ساختاری، کاهش تعلق به خانواده، آنومی خانواده، کاهش همبستگی، کاهش کنترل اجتماعی، رفتار های پرخطر، پیوند انحرافی، برچسب و احساس فشار- و مقوله هسته ای «واکنش به شرایط» دسته بندی شدند. می توان چنین استدلال کرد که متعین های ساختاری، ازجمله فقر و بیکاری با تخریب بافت عاطفی خانواده، منجر به وضعیت آنومیک خانواده شده و بستر را برای سوق دادن جوانان به سمت گروه های همسال فراهم می کند. این شرایط فرصت را برای ارتکاب رفتار های بزهکارانه در سنین نوجوانی فراهم و با تجربه کردن اولین رفتار های بزهکارانه، «پیوند انحرافی» شکل گرفته و این پیوند در قالب «برچسب» به شکل گیری هویت مجرمانه منجر می شود. فشار های ساختاری، فقر و بیکاری، عدم ارضاء نیاز ها در خانواده، فشار ناشی از فقدان احساس تعلق به خانواده، همبستگی و فقدان حمایت اجتماعی، موجب احساس فشار و سرخوردگی در افراد می شود که کنش مجرمانه در اصل واکنشی به شرایط مذکور است.

در گذر از جهانی شدن و به وجودآمدن جرائم فراملی، امنیت کشورها بیش از پیش در گرو یکدیگر قرار دارد و از راهکارهای آن، توسعه همکاری های بین المللی در زمینه مبارزه با جرائم بین المللی است. دولت ها در راستای تامین امنیت ملی خود و کنترل جرائم بین المللی، به سمت خارج از مرزهای داخلی خود می روند و قدم هایی را از طریق امضاء قراردادها و توافقات برمی دارند.جمهوری اسلامی ایران نیز به همین ترتیب، تلاش های عمده ای در این راه به شکل توافق های امنیتی با کشورهای همسایه و اروپایی انجام داده است که در ارتباط با مبارزه و پیشگیری از جرائم است. جرائم سازمان یافته ای نظیر انواع قاچاق، فعالیت های اقتصادی غیرقانونی، جعل اسناد دولتی در موافقت نامه های همکاری امنیتی مورد پیشگیری قرار گرفته است. در جرائم عادی، به پیشگیری از اعتیاد، دزدی دریایی و اقدامات علیه امنیت عمومی تاکید شده است. در پیشگیری از جرائم سازمان یافته، اغلب به پیشگیری های کیفری و وضعی اشاره شده است. در پیشگیری از جرائم عادی، اغلب به پیشگیری های غیرکیفری (وضعی و اجتماعی) تاکید شده است. با توجه به افزایش آمار جرائم و استفاده از شیوه های نوین بزهکاری و ناکارآمدی واکنش های کیفری، ضرورت به کارگیری اقدام های پیشگیرانه غیرکیفری در دهه های اخیر در بسیاری از کشورهای دنیا، مورد توجه قرار گرفته است. در این توافق ها سعی شده است همکاری های بین المللی در جهت کنترل جرائم فراملی تقویت شود و به یک راه حل جامع در این زمینه برسند و همکاری های تخصصی را با غلبه پیشگیری بر سرکوبی در این موافقت نامه ها افزایش دهند.

از ظهور جرم شناسی بیش از یک قرن می گذرد و در این مدت رشته ها و شاخه های زیادی در این زمینه شکل گرفته است. جدیدترین رشته از جرم شناسی، که امروزه در اغلب پژوهش های جرم شناسی مورد توجه قرار گرفته بزه دیدشناسی است. مطالعه بزه دیدگان ابتدا در قالب یک نگرش منفی گرایانه و با تاکید بر نقش و تقصیر بزه دیده در رویداد جنایی به وجود آمد، اما بعدها به ویژه از اواسط دهه 1970، جنبشی در جهت حمایت از بزه دیدگان آغاز شد که آن ها را صرف نظر از نقششان در شکل گیری پدیده جنایی، مستحق حمایت و کمک های مادی، معنوی و روانی می دانست.
در بیشتر موارد، اولین کسانی که بزه دیدگان با آن ها برخورد می کنند، ماموران پلیس در کلانتری ها، پاسگاه ها، گشت ها و... هستند. در ادامه نیز بزه دیدگان به دلایل و دفعات متعدد به کارکنان پلیس مراجعه می کنند. این موضوع باعث شده تا نقش و جایگاه پلیس در قبال بزه دیدگان نقش بسیار مهم و خطیری باشد؛ زیرا اگر از همان آغاز فرایند جنایی، ماموران پلیس با تمامی بزه دیدگان (اعم از بزه دیدگان عام و بزه دیدگان خاص)، تعاملی بزه دیده مدار داشته باشند، گامی اساسی در جهت عدالت و احقاق حقوق آن ها برداشته اند. در این تحقیق به منظور دستیابی به نتایج دقیق تر و واقعی تر، ضمن مطالعه و بررسی کتابخانه ای و اسنادی، به صورت میدانی و عملی، با استفاده از پرسش نامه، پژوهش صورت گرفته است. به این صورت که در میان کارکنان پلیس و افراد بزه دیده پرسش نامه هایی تقسیم شد و نتایج آن با استفاده از آزمون T، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

پژوهش پیش رو، براساس طرحی از پژوهشکده کانادایی «قانون و خانواده» و مرکز «نوآوری کودکان، جوانان و جامعه»، صورت گرفته است. این طرح توسط برنیک دیگاستی، لسلی مکرا، میشل والی، دکتر تولیو کاپوتو و دکتر ژوزف پ. هارنیک، انجام شده است. این گزارش، بیان مختصری از اطلاعات جمع آوری شده پیرامون ماهیت و نوع راهبرد های جامعه مدار و چندسازمانی و برنامه ها و سیاست های پلیس کانادا برای مقابله با مجرمان جوان مزمن و به عادت است که توسط مرکز ملی پیشگیری از جرم در کانادا منتشر شده است.