مجله کتاب قیم
پیاپی 8 (بهار و تابستان 1392)

یکی از مفاهیم ارزشی و اخلاقی قرآن کریم خشیت از خدای متعال است. معمولا، مفسران و مترجمان، خشیت را به خوف تفسیر کرده و این دو واژه را مترادف پنداشته اند. پژوهندگاهی نیز بین آن دو واژه تفاوت هایی ذکر کرده اند. در مقاله حاضر، پس از بحث در انکار ترادف این دو واژه، تفاوت هایی که بعضی از دانشمندان و مفسران چون ابوهلال عسکری، محقق طوسی و علامه طباطبایی برای خوف و خشیت قائل شده اند نیز در معرض نقد قرار گرفته است. همچنین، در ادامه، با معیار و مرجع قرار دادن قرآن کریم به عنوان یک منبع اصیل در معناشناسی کلمات و با دقت در کاربردهای قرآنی این دو واژه، اثبات شده که: «خشیت» آن ترس ارادی است که از روی علم و معرفت همراه با تعظیم، در نفس آدمی ایجاد می شود و او را به فروتنی وا می دارد؛ اما «خوف» آن انفعال نفسانی و واکنش غریزی و طبیعی نفس انسانی یا حیوانی است که بر اثر انتظار فرارسیدن امری ناخوشایند یا از دست دادن امری خوشایند پدید می آید. یکی از اساسی ترین کلیدهای استنباط تفاوت «خوف» و «خشیت» در کاربردهای قرآنی آن است که خوف که امری طبیعی و غریزی است در برابر غیر خدا به پیامبران نسبت داده شده، اما هیچ گاه خشیت از غیر خدا به آنان نسبت داده نشده است.

قرآن کریم در عین حال که راهنمایی برای سعادت انسان است، کتابی به غایت ادبی نیز هست که زمینه ها و اسرار ادب و بلاغتش دلایلی روشن بر اعجاز آن است. گفتگو یا دیالوگ یکی از عناصر ادبی است که قرآن به صورت خیره کننده ای آن را بکار گرفته است. گفتگو در یک متن ادبی و بویژه داستانی، نقش حیات آفرینی را بر عهده دارد. کاربست این عنصر در قرآن باعث می شود تا خواننده با توجه کامل و به صورت زنده، به صحنه هایی دسترسی بیاید که در آنها افراد بر سر موضوع هایی حیاتی که سعادت و شقاوت آنها را رقم می زند به بحث و گفتگو می پردازند. قرآن نه تنها دیالوگ را به داستان های تاریخی وارد کرده، بلکه آن را از مرزهای تاریخ نیز عبور داده و به صحنه های عالم پس از مرگ نیز راه داده است. این کتاب آسمانی گاه، ما را به پای گفتگوهایی می نشاند که بین دوزخیان و بهشتیان و یا بین فرشتگان و دوزخیان و یا ابلیس و دوزخیان جریان می یابد. جریان گفتگو با کارکردهای مختلف خود در همه مباحث و آموزه های اساسی قرآن جاری است. این پژوهش که به بررسی گونه ها و درون مایه های عنصر ادبی دیالوگ در قرآن کریم اختصاص دارد در پی آن است تا معلوم کند که در آیات وحی، تا چه اندازه و چگونه از این عنصر برای انتقال درون مایه های مورد نظر استفاده شده است. بررسی آیات قرآن نشان می دهد که یک پنجم از محتویات قرآن در قالب دیالوگ عرضه شده و در طی آن، مهم ترین مسائل اعتقادی، اخلاقی و تربیتی با انواع گوناگون دیالوگ، به ذهن و جان مخاطب انتقال می یابد.

عنایت به موقعیت های بیان در بنای انگاره سخن، مهم ترین رکن بلاغت در گفتار و نوشتار به شمار می رود؛ بلاغت ساختار قرآن کریم که بی گمان از روشن ترین لایه های اعجاز آن در میدان تحدی است، با توجه به رسالت اصلی آن بیدارگری و هدایت بخشی از این شگرد انکارناپذیر جدا نیست. نوشته پیش روی، به بررسی گوشه ای از شواهد بی شمار قرآنی در راستای توجه به موقعیت ها و فضاهای سخن به دنبال جست وجوی پاسخ به این پرسش اساسی است که: راز تکرار مضامین قرآنی در عین گونه گونی زوایای ساختاری در چیست؟ در این راستا بخش هایی از آیات قرآن که قبض و بسط رزق در آنها مطرح شده مورد بررسی قرار گرفته اند. بخشی از یافته های این جستجو، عبارت است از: 1) نکته های بلاغی که در جایگاه ویژه هر یک از ساختارهای متفاوت و مشتمل بر مضامین مشترک در آیات مورد بحث وجود دارد؛ 2) نظریه دیرآهنگ نظم قرآن و پیوندهای بلاغی در ساختار آیات، حقیقتی است جدی که پیگیری آن در قرآن کریم می تواند درهای تازه ای از ساحت های بلاغی و زیبایی شناختی این کتاب الهی را پیش روی کاوشگران بگشاید.

مهارت خودافشایی یکی از مهمترین مهارت های گفتاری به شمار می رود که در ارتباط موثر، نقش بسزایی دارد. خودافشایی هم به معنی معرفی خود و شناساندن اهداف، احساسات، دیدگاه ها و اعمال خویش به دیگران و هم به معنی اعتراف به برخی جنبه های فردی به کار گرفته شده است. این پژوهش بر آن است تا این نوع از مهارت گفتاری را در قرآن کریم واکاوی نماید. در قرآن، به دو جنبه خودافشایی ممدوح و ممنوع اشاره شده است. در علم روان شناسی نیز این مقوله مورد اهتمام بوده است. این پژوهش به تحقیقات روان شناسان در این باره نیز عنایت دارد. براساس بررسی های انجام گرفته در این پژوهش، مهارت خودافشایی در قرآن کریم دارای انواعی است:1) خودافشایی خداوند نسبت به بندگان خود؛ 2) خودافشایی بندگان نسبت به خداوند متعال؛ 3) خودافشایی پیامبران الهی در برابر مردم؛ 4) خودافشایی مردم در برابر پیامبران الهی؛ 5) خودافشایی مردم در برابر مردم.

روایات و اخبار سبب نزول به مثابه جهت دهنده کار مفسر در تعیین مراد خداوند از کلام اوست؛ زیرا در برخی موارد، معنای آیه از ساخت زبانی و ترکیبی و بافتی آن استخراج نمی شود، بلکه از معارف خارج از متن دینی طلب می شود. روشن است که میزان تکیه بر سبب نزول در تفسیر از آیه ای به آیه دیگر و از مفسری به مفسری دیگر، متفاوت است؛ ازجمله این که برخلاف تفاسیر گذشته، در دوران معاصر نقش این روایات کم رنگ تر شده است.
این مقاله به بررسی «جایگاه روایات سبب نزول، کارکردها و معیارهای نقد آنها» در تفسیر فی ظلال القرآن که یکی از مهم ترین تفاسیر معاصر به حساب می آید، پرداخته است. پس از مطالعه کامل تفسیر، ابتدا، اطلاعات جامع و کلی درباره جایگاه روایات سبب نزول و میزان بهره مندی و کیفیت نقل آنها ارائه و سپس، به بیان کارکردهای آن روایات در تفسیر پرداخته شده است. بیان ملاک های نقد و تحلیل روایات سبب نزول از منظر سید قطب به همراه تحلیل انتقادی آن ملاک ها، آخرین بخش مقاله حاضر را تشکیل می دهد.

رویداد «توحید مصاحف» در عهد عثمان از مسلمات تاریخی است که به رغم پذیرش آن از سوی محققان اسلامی، از خرده گیری ها و عیب جویی های مستشرقان مصون نمانده است. این گروه با استناد به دلایلی همچون حذف بخش هایی از قرآن توسط عثمان، فرمایشی بودن مصحف فراهم آمده، تردید در اصل وقوع رویداد و مخالفت حضرت علی (ع) با این اقدام، به طرح شبهه پرداخته اند. این نوشتار که به شیوه توصیفی تحلیلی و با رویکرد انتقادی سامان یافته، ضمن گزارش این شبهات، به نقد و بررسی آرای خاورشناسان در این حوزه می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که ادعاهای یادشده بی اساس و برگرفته از منابع غیر معتبر و کم اهمیت و همچنین برخاسته از دیدگاه شکاکانه آنان نسبت به اصالت احادیث اسلامی می باشد، ازاین رو، با دلایل و شواهد معتبر عقلی و نقلی مخالف است.

زیارت شریف عاشورا علاوه بر نسخه رایج که اولین منبع آن نسخه های خطی متاخر «مصباح المتهجد» شیخ طوسی است دو گونه دیگر نیز دارد که در «کامل الزیارات» ابن قولویه قمی و نسخه های متقدم «مصباح المتهجد» شیخ طوسی نقل شده اند. در هیچیک از نسخه های غیر رایج این زیارت عبارت: «ابدا به اولا ثم الثانی و الثالث و الرابع» به اینگونه نیست. در این مقاله، گونه های مختلف این عبارت با یکدیگر مقایسه و نسخه رایج با توجه به معیارهای ذیل نقد می شود: 1- قدمت، 2- اعتبار منبع، 3- اعتبار سند، 4- سازگاری عبارت مورد نظر با بقیه متن، 5- سازگاری با سیره امامان(ع). حاوی مباحث: روش ائمه (ع) در مقابله با سیاست امویان، رازداری، مدارا و تقیه در سیره ائمه (ع)، سازگاری بین تبری، تقیه و رازداری در زیارت های ماثور.

یکی از حوزه هایی که جعل حدیث به آن سرایت کرده، مدح و ذم نژاد ها و اقوام است. از این موضوع به رغم اهمیتش تنها به صورت پراکنده در لابه لای آثاری چند سخن رفته و پژوهش مستقلی که با جمع آوری روایات، جوانب مختلف آن را واکاود، سامان نیافته است. در این پژوهش، غالب اینگونه روایات گرد آمده و در دو دسته بررسی گردیده اند؛ دسته اول این احادیث اساسا، منشا اسلامی نداشته و از منابع غیر اسلامی به آثار اسلامی راه یافته و طبق محتوای آنها، مبدا همه نژادها فرزندان نوح (ع) هستند و خطای برخی فرزندان این پیامبر اولوالعزم در تشعبات نژادی، مدخلیت داشته است. دسته دوم حاصل برخوردها و اصطکاک هایی است که در درون جامعه اسلامی، میان اقوام و نژادها پیش آمده و علیه یکدیگر حدیث وضع کرده اند.