مجله کتاب قیم
پیاپی 9 (پاییز و زمستان 1392)

درباره نهضت اسلامی ایران، تا کنون مطالعات متعددی صورت گرفته که یکی از جهات قابل مطالعه در این زمینه نقش داعیان قرآنی از جمله آیت الله طالقانی است. او طی نیم قرن، در نقاط مختلف، مدرس و مفسر قرآن و شخصیتی نافذ و موثر در جریان نهضت إسلامی بوده است. وی در تفسیرنگاری فارسی، رویکردهایی نو داشته که پاره ای از آنها هنوز قابل توجه است؛ هرچند شیوه معمول ایشان مورد تعقیب و عمل دیگر تفاسیر فارسی قرار نگرفته است.
طالقانی در عصری دشوار و حساس می زید؛ عصری که در آن، از شرق و غرب کوشش های دامنه داری برای از میان بردن هویت معنوی و ملی ملل ضعیف و موسوم به «جهان سوم»، بخصوص ملتهای خاورمیانه و ایران، در حال اجراست. او در چنین عصری، از بازگشت به قرآن و اصلاح و انسجام دینی براساس آن، سخن می گوید. طالقانی توفیق برقراری ارتباط با شمار قابل توجهی از نخبگان را می یابد و بر آنها اثر می گذارد و هزینه های مجاهدت های خود را نیز می پردازد.
واژگان کلیدی: آیت الله طالقانی، پرتوی از قرآن، نوآوری های تفسیری، بازگشت به قرآن، وحدت اسلامی.

اسلام خواهان عزت و اقتدار مسلمین در تمام عرصه ها و از جمله عرصه اقتصادی است و این هدف در پرتو کار و تولید، حاصل می شود. ازاین رو، اسلام برای کار و تولید و سرمایه اهمیت ویژه ای قائل می شود و مسلمانان را به حمایت از آنها دعوت می کند و به منظور رسیدن به عزت و اقتدار اسلامی، نهادها و افراد موثر در این زمینه را که شامل دولت، تولیدکننده ها و عموم مردم می شود به همکاری فرامی خواند و پیروی از اموری را به آنان توصیه می کند.
از دیدگاه قرآن، شرط رسیدن به رشد و خودکفایی جامعه اسلامی در زمینه تولیدات داخلی آن است که همه طبقات جامعه اعم از دولت، تولیدکنندگان و مردم دست به دست هم بدهند و با انجام وظایف خود، همراه با رعایت موازین اخلاقی و وظایف دینی، راه رسیدن به هدف مورد نظر را هموار کنند؛ از جمله، دولت با تربیت افراد متخصص و متعهد، برنامه ریزی برای اشتغال، واگذاری کارهای تولیدی به بخش خصوصی (مردم)، نظارت بر تولید، نظارت بر بازار و مهار قیمت ها، کنترل و هدایت واردات کالا، در این جهت، حرکت کند؛ تولیدکننده ها با پرهیز از تخلف و غش در تولید کالا و معاملات و گران فروشی، نقش آفرین باشند و مردم با ترجیح مصرف کالاهای داخلی بر کالاهای خارجی، در راستای تولید داخلی به جامعه و دولت یاری رسانند.
در این تحقیق سعی بر آن است تا با تکیه بر آیات شریف قرآن و سخنان پربار پیامبر و ائمه معصومین (ع)، به معرفی عوامل موثر در حمایت از کار، تولید و سرمایه مسلمین و وظیفه هریک از ارکان دخیل در اقتصاد جامعه برای ایفای نقش در این زمینه پرداخته شود.

نوشتار حاضر به معناشناسی واژه «جسد» در قرآن کریم با روش باهم آیی می پردازد. در این راستا، آیاتی که این واژه در آنها به کار رفته از نظر باهم آیی تحلیل متنی شده و پس از تعیین مهمترین عناصری که در فرآیند باهم آیی با این واژه قرار گرفته اند؛ یعنی جاودانگی، فراانسانی، مصر، یهود و ملک، فرضیه «اندیشه تجسد» و «مومیایی» درباره معنای این واژه ارائه و با شواهد قرآنی، از جمله رواج اندیشه تجسد در کفار و مشرکان عصر نزول، اندیشه تجسد در یهودیت و مسیحیت، اندیشه تجسد و خداانگاری در مصر و همچنین شواهد تاریخی، از جمله پدیده های رایج در مصر باستان همچون مومیایی، گوساله پرستی و مومیایی آن و خداانگاری پادشاهان، فرضیه مورد نظر تایید گردیده است. در ادامه نیز با شواهد لغوی نشان داده شده که چگونه واژه جسد و تمام مشتقات آن از مومیایی گرفته شده است. بر همین مبنا، معنای آیاتی که واژه جسد در آنها به کار رفته بازخوانی گردید و در پایان، رویارویی گام به گام قرآن کریم در نفی اندیشه تجسد در سه مرحله مماشات، نقد و رد آن ترسیم شده است.

مجاهد بن جبر از مفسران مشهور قرن دوم است. غیر از روایات فراوانی که در تفاسیر روایی از وی نقل شده، نسخه ای مستقل و اصیل با عنوان «تفسیر مجاهد» وجود دارد که تنها تفسیر باقی مانده از عهد تابعین است که توسط «ابن ابی نجیح» از مجاهد روایت شده و از هیچ تفسیر دیگر خصوصا «تفسیر طبری» رونویسی نشده است. از 2130 روایت موجود در آن، 1731 روایت به مجاهد و سایر روایات به افراد دیگر از جمله پیامبر (ص)، امام علی (ع)، ابن عباس، عطاء و... منتهی می شود که توسط آدم بن ابی ایاس به آن افزوده شده است. در سند مشهور این تفسیر «عبدالرحمن از ابراهیم از آدم از ورقاء از ابن ابی نجیح از مجاهد» روایت می کند. مهم ترین ویژگی این تفسیر، تبیین واژگان و عبارات قرآن است. از جمله وجوهی که در این تفسیر به آن پرداخته شده، اسباب نزول، اختلاف قرائات، ناسخ و منسوخ، ذکر قصه و... است. نخستین شواهد وجوه و نظایر، مجاز و... در این تفسیر دیده می شود. این پژوهش، ضمن معرفی شخصیت مجاهد، به گونه شناسی تفسیر وی از منظر مباحث مختلف و نیز به بررسی دقیق اسناد آن خواهد پرداخت که در آثار دیگر کمتر مورد بحث قرار گرفته است.

داستان های قرآنی به عنوان یکی از بی شمار اعجازهای زبانی قرآن، به فراخور حال مخاطب در مقاطع مختلف توسط الله جل شانه روایت شده اند. این راوی توانا هر داستانی را برای منظوری خاص و در جهت هدفی مشخص، ذکر می کند و از مخاطب خود می خواهد که در آن تدبر کند. ضرورت این تدبر، عاملی شد تا در این پژوهش با دیدی نو یعنی از دید علم نشانه شناسی به یکی از این داستان ها داستان حضرت موسی (ع) در سوره «طه «نگریسته شود.
مهمترین یافته های این پژوهش که با روش تحلیلی توصیفی نگاشته شده بیانگر این مطلب است که داستان حضرت موسی (ع) در سوره «طه» اولا، یک داستان روایی است که تمام عناصر یک داستان را در حد مطلوبی دارد و ثانیا، بخوبی می توان از علم نشانه شناسی برای فهم بهتر آن سود جست و نشانه های این داستان مثل «النار»، «الصلاه»، «الیم»، «العصا» و «العجل» را کشف و بررسی کرد.

تعبیر «جنود السموات و الارض» یکی از عبارات ظریف قرآنی است که از قدرت لایزال حضرت حق، حکایت می کند عبارتی که در عین اجمال، سرشار از مفاهیم گسترده ای است که کمتر کسی به بررسی و طبقه بندی آن پرداخته است.
می توان گفت که تعبیر «جنود السموات و الارض» یا همان «جنود الله » برای تمام آیات و مخلوقات خداوند صدق می کند و هیچ مخلوقی خارج از این حیطه نمی تواند باشد و هر آنچه در کائنات یافت می شود آن را می توان «سرباز لشکر خدا» نامید. موید این مطلب، آیاتی است که به تسبیح کائنات از جمله زمین، آسمانها و مخلوقاتی که در آن قرار دارند، کوه ها، درختان و نباتات اشاره می کنند. هرچند همه عالم مظهر قدرت لایزال الهی و تابع اراده قاطع اوست، لکن، سنت الهی بدین منوال است که همه امور در مجرای تعریف شده علت و معلولی خود، محقق گردد. در این راستا جنود آسمان و زمین در مقاطعی، مامور به ایفای نقش محوله خود در عالم می شوند تا خداوند هم حقانیت خود و صحت تعالیم انبیاء را گوشزد نماید و آدمی را نیز از خواب غفلت به درآورد تا دریابد که اراده او فوق همه اراده ها و قدرت او مافوق تمامی قدرت هاست.
این پژوهش می کوشد تا با دسته بندی مخلوقات براساس رویت پذیری و عدم رویت پذیری از سویی و جاندار و بی جان بودن از سوی دیگر، نوعی طبقه بندی از جنود الله در آسمان ها و زمین به دست دهد و علاوه بر این، مصادیقی را برای هر یک از این دسته ها بر شمرد و به ماموریت آنها نیز اشاره ای داشته باشد.

وجود الفاظ دارای اشتراک لفظی که در منابع فقهی (قرآن و احادیث) آمده در اختلاف نظر فقی هان در احکام شرعی اثر ملموسی داشته است؛ زیرا هنگامی که در ادله شرعی، واژه ای مشترک بیاید و یکی از آن معانی به وسیله قرینه ای تعیین نشود، نوعی ابهام و غموض در دلیل پدید می آید که می بایست آن را از میان برداشت تا بتوان در پی آن، دلیل و حکم شرعی را کشف کرد و مکلف هم تکلیف خود را به روشنی بداند.
فقها با استفاده از یک رشته قواعد نظیر علامات حقیقت و مجاز، سیاق (بافت) و... برای حل این مشکل اقدام می کنند و این توهم، نادرست است که گفته شود اختلاف آرای فقها در استنباط احکام شرعی به این دلیل است که متن از خودش معنایی ندارد و مخاطب، خالق معنای متن است، نه آنکه کاشف آن معنا باشد.
در این مقاله، با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی، با ارائه دو مثال، نقش اشتراک لفظی در ادله شرعی و برداشت های متفاوت دستورات دینی از متون دینی توسط مجتهدین بررسی و کیفیت تعامل فقهاء با این پدیده بررسی شده است.

نقش حدیث در زندگی مسلمانان واقعیتی انکارناپذیر است؛ بدان جهت که مسلمانان برای رفع نیازهای خود و پاسخگویی به مسائل و امورشان، همواره به موازات قرآن، به حدیث مراجعه کرده اند. بر این اساس، مساله ای که قابل طرح است حدود و گستره حدیث در پاسخگویی به نیازها و برآورده کردن انتظارات بشری است که از آن، به «قلمرو حدیث» تعبیر می شود؛ از آن جهت که پذیرش هر قلمرو برای حدیث و به تبع آن، حجیت آن قلمرو در مراجعه به حدیث و بهره برداری از آن، تاثیرگذار خواهد بود. در این مقاله، سعی بر آن است که با رویکردی درون دینی، نخست، قلمرو حدیث به عنوان یک راهبرد اساسی در بهره گیری از آن، بررسی و تحلیل گردد و سپس به چند و چون حجیت قلمرو حدیث پرداخته شود.