مجله کتاب قیم
پیاپی 13 (پاییز و زمستان 1394)

مساله اعجاز قرآن کریم از مباحث مهم علوم قرآن است که از ابتدای نزول قرآن کریم تاکنون، مورد بحث دانشمندان قرار گرفته است. در این مقاله، تنها بر دیدگاه های شیخ مفید درباره اعجاز قرآن کریم تمرکز خواهیم نمود. اهمیت اشاره به دیدگاه شیخ مفید از آن روست که از یک طرف، به صراحت در آثارش، وجه اعجاز قرآن را در «صرفه» می داند؛ اما از سوی دیگر، برخی از علما، باور به جنبه های اعجاز ادبی یعنی فصاحت و بلاغت را به شیخ مفید نسبت داده اند. از آن رو که قول به صرفه، ناظر به اعجازی خارج از متن قرآن است اما فصاحت و بلاغت مربوط به اعجاز درونی قرآن است، ظاهرا نمی توان میان این دو نظر، وجه جمعی یافت؛ این تفاوت، باعث شده آرای گوناگونی پیرامون دیدگاه شیخ مفید درباره اعجاز پدید آید. در این مقاله، با کنار هم نهادن سخنان شیخ مفید، به این نتیجه دست یافتیم که وی هم به صرفه باور داشته است و در عین حال، به اعجاز درونی نیز گرایش داشته است.

مساله غیب از آموزه های مشترک ادیان الهی است و خبر دادن از آن، یکی از شاخصه های شناخت پیامبران ارسال شده از سوی خداوند است. از آنجا که مقایسه ادیان ابراهیمی در موضوعات اساسی، زمینه وحدت و نزدیکی هرچه بیشتر این ادیان را فراهم می آورد، این پژوهش در این راستا می کوشد، انواع غیب گویی در قرآن و عهد عتیق را بکاود. در این دو کتاب مقدس، خبر دادن از غیب به دو نوع کلی پسندیده (ممدوح) و نکوهیده (ممنوع) تقسیم شده است. در هر دو کتاب، نبوت با نام «نووئا» (נְבוּאָה) در عهد عتیق غیب گویی ممدوح است که در این نوع خبر دادن از غیب، نبی الهی از راه وحی به غیب دست می یابد. اما در غیب گویی ممنوع که مشتمل بر کهانت، سحر و جادوست، مورد تایید قرآن و عهد عتیق نیست. در فرهنگ دینی برآمده از عهد عتیق و قرآن، جادوگری که با استفاده از ابزارهای ناپسندی چون بت، مشورت با مردگان، اندام حیوانات و... از امور غیبی با خبر شود، نکوهیده است. با این حال، کاهن در عهد عتیق مقام والایی دارد اما در قرآن تایید نگشته است. غیب گویی در امور عادی، آموزه خاص عهد عتیق است که غیبگو با بهره گیری از ابزاری چون خواب، قرعه، پیکان، آب و... از غیب مطلع می گردد.

تکرار و واگویی برخی از مضامین قرآنی و همچنین کیفیت قرار گرفتن آیات ضمن سور، قضاوت های متفاوتی به دنبال داشته است. برخی تکرار را همانند سخنرانی های شخص پیامبر (ص)، طبیعی دانسته اند و برخی دیگر به تفسیر و توجیه موارد اختلافی روی آورده اند. از منظر قائلان به این دو فرض، نیازی به توجیه نزول تکراری آیات نیست، زیرا تکرار فی نفسه، منعی ندارد. در مقابل، دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که مضامین به ظاهر تکراری را مستقل و مکمل یکدیگر دانسته و به شناسایی اهداف و نکات جدید دوباره گویی ها و چندباره گویی ها پرداخته اند.
در این پژوهش، در راستای شناخت یک نگرش درست که تاثیر سازنده ای در تفسیر آیات مشابه می تواند داشته باشد، قسمت های هشت گانه داستان حضرت لوط(ع) از سوره های مختلف گردآوری و با یکدیگر مقایسه شده اند تا به این اشکال پاسخ داده شود که حوادث مشترک این داستان قرآنی، از نوع تکرار نیست؛ بلکه هر بخش، بیان کننده قسمت های مختلفی از یک واقعه حقیقی و تاریخی است که در محدوده زمانی و مکانی مشخصی اتفاق افتاده و در هر سوره ای با توجه به ساختار و کیفیت تاثیر آن بر مخاطبان، بخشی از آن ذکر شده که با در کنار هم قرار گرفتن آنها، داستان تکمیل می گردد. هدف این مقاله، زدودن ابهام در این زمینه است.

موضوع آسیب دیدن از چشم بد در بیشتر فرهنگ ها وجود دارد و به شیوه های مختلف از آن سخن گفته می شود. در این میان، همواره این موضوع مطرح بوده که آیا این مساله، ریشه در فرهنگ عامیانه ملت ها دارد یا از آموزه های دینی سرچشمه گرفته است؟ برخی از دانشمندان اسلامی از جمله مفسران قرآن کریم بر این باورند که چشم زخم نه تنها حقیقت دارد، بلکه قرآن نیز بر آن صحه گذاشته است. از آنجا که یکی از آسیب های دینداری در سطح عموم افراد جامعه، سوء فهم و ورود باورهای فولکلور به موضوعات و مسائل دینی است.
مقاله حاضر با نگاهی آسیب شناسانه، می کوشد موضوع چشم زخم را واکاوی نماید. در پایان به این نتیجه دست می یابیم که چشم زخم از جمله آموزه هایی است که ریشه در باورهای عامیانه دارد و قرآن در برابر آن، سکوت اختیار کرده است. از توابع باور به چشم زخم، آسیبی است که می تواند آموزه های اسلامی را در معرض تهدید قرار دهد. از جمله آنکه بسیاری از عوام، زوال نعمت را بدان نسبت می دهند؛ اما با تامل در آیات قرآن به دست می آید که زوال نعمت ، ریشه در عواملی چون کفران نعمت، اسراف، غرور و تکبر دارد و چشم زخم در میان آنها جایگاهی ندارد.

مفضل بن عمر جعفی از راویان معاصر با امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) است که «کتاب التوحید» مشهور به «توحید مفضل» از مهمترین مرویاتی است که از طریق وی به امام صادق (ع) نسبت داده شده است. آنچه اهمیت کاوش درباره این راوی را برجسته نموده، اختلاف دیدگاه رجال شناسان پیرامون درجه وثاقت وی می باشد که موجب تردید در پذیرش روایات وی شده است. برخی از رجال شناسان متقدم، وی را تضعیف کرده و روایاتش را قابل اعتماد ندانسته اند؛ در مقابل، گروهی از رجال شناسان متاخر با تکیه بر برخی قراین وی را توثیق نموده اند. واکاوی مستندات موجود درباره مفضل بن عمر ما را به این نتیجه رهنمون می سازد که حتی اگر مذمت های قاطعانه رجال شناسان متقدم درباره وی را نادیده انگاشته و وی را به طور کامل خطابی ندانیم، این احتمال بسیار قوی خواهد بود که وی در دورانی از امامت امام صادق (ع) دارای گرایش های خطابی بوده است. همچنین با تامل در مهمترین روایات منقول از مفضل بن عمر، این موضوع به اثبات می رسد که احادیث وی از دخل و تصرف غالیان مصون نمانده است و آنان افکار خود را در مجموعه های حدیثی منقول از طریق وی وارد نموده اند.

اسناد روایات معرف عناوین راویان و رابطه های بین آنان در نقل روایات هستند. شناخت راویان و ویژگی های موثر در پذیرش یا رد اقوال آنان ضرورتی است که برعهده علم رجال قرار دارد. بر پایه چنین رویکردی، اسناد، موضوع و محور علم رجال هستند. این مقاله درصدد تبیین نگرشی است که اسناد را منبعی از منابع این دانش معرفی می کند. محمد بن علی اردبیلی در جامع الرواه نخستین کسی است که چنین نگرشی به اسناد داشته است. از آمار حاصل از اسناد کتاب های متقدم و سندهایی که به صورت یکسان، تکرار شده اند اطلاعات مفیدی به دست می آید. از نتایج مهم این دیدگاه، تمییز مشترکات و توحید مختلفات است. با چنین نگرشی به اسناد، شناسایی راویانی که به سبب برخی محدودیت های کتاب های رجال میسر نبوده و به تبع آن، اعتبار اقوالشان با چالش مواجه شده است امکان پذیر می شود. بدین ترتیب، شیوه مرسوم ارزیابی حدیث که متکی بر تصحیح سندی است، منحصر در اقوال رجالیان نمی ماند و اطلاعات اسناد نیز می توانند برخی کاستی ها را جبران کنند.

حسن بن زین الدین عاملی (م. 1011 ق) فرزند شهید ثانی، از فقهای بزرگ قرن یازدهم هجری قمری است. وی در کتاب خود منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان به ارزیابی روایات فقهی کتب اربعه پرداخته و بدین سان کتابی در زمینه نقد الحدیث و فقه الحدیث سامان داده است. وی تصحیف و تحریف در احادیث را نتیجه تسامح در پذیرش اخبار عنوان کرده و هدف خود را احیای امر حدیث دانسته است. ازاین رو، تنها به ذکر روایات صحیح و حسن آن اکتفا کرده است. دیدگاه وی اگر چه وابسته به دیدگاه عالمان متاخر است؛ اما با تعریف متفاوتی که از حدیث صحیح ارائه کرده، با رویکردی جدید، به بررسی سند و متن روایات پرداخته و فقهی استدلالی را سامان بخشیده است. شیخ حسن در مواجهه با اخبار متعارض، ضمن بهره گیری از روش های معمول همانند روش جمع، تخییر و ترجیح به تفسیر، تاویل و اجتهاد روی آورده و به همین دلیل در بحث ارزیابی روایات، به نتایج قابل توجه و متفاوت با دیگران دست یافته است. در این نوشتار برآنیم ضمن بازخوانی این کتاب، به روش شناسی فقه الحدیثی وی بپردازیم.

در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت، یکی از راه های سنجش احادیث و تشخیص سره از ناسره، «عرضه احادیث به قرآن» است؛ موضوعی که به عنوان یک ملاک، بارها از سوی پیامبر (ص) و امامان شیعه (ع) طرح شده است. این روایات به همراه ویژگی ها و ضوابطش، در لسان فقها و محدثان به «روایات عرض» نام بردار است. اگرچه دانشمندان و علمای حدیث کمابیش به اسناد روایات عرض و صحت و سقم آنها پرداخته اند؛ اما کمتر به ضوابط و اصول عرضه بر قرآن توجه شده است. برای کشف شیوه صحیح این فرایند، نیازمند تحلیل متن و محتوای روایات عرض و استخراج ضوابط و اصولی هستیم که در جریان عرضه، باید به آنها توجه داشت. توجه به انواع مخالفت احادیث با قرآن، جایگاه بررسی سندی نسبت به نقد قرآنی، تمایز میان دو مقوله عرضه به هنگام تعارض و عرضه مطلق روایات، سرنوشت روایات پس از عرضه به قرآن و... برخی از ضوابط و اصول این فرایند است.