پژوهشنامه عرفان
سال دهم شماره 19 (پاییز و زمستان 1397)

اصطلاح انسان کامل مورد توجه مکاتب دینی، عرفانی و فلسفی مختلف بوده و سیر تکاملی را طی کرده است؛ در حوزه روان شناسی نیز به اینبحث پرداخته شده است که شروع آن مقارن با شکل گیری مکتب انسان گرایی و کوشش های ابراهام مزلو و کارل راجرز بود. از آن جا که ابن عربی نخستین کسی است که تعبیر انسان کامل را در فرهنگ اسلامی به کار برد، نظریه انسان کامل او و نظریه انگیزش مزلو به روش توصیفی-تطبیقی به منظور بررسی امکان نیل به مرتبه کمال مورد بررسی قرار گرفت که نشان می دهد به اعتقاد هر دو، مرتبه انسان کامل با توجه به سرشت کمال جوی انسان، عام نوع انسان، اکتسابی و نیازمند خودشناسی است؛ ولی تعداد اندکی به این مرتبه نایل می شوند. ابن عربی در امکان نیل به مرتبه کمال، بر نقش استعداد ذاتی که تابع استعداد کلی عین ثابت افراد است، تاکید دارد و مزلو به بازدارنده های محیطی بیش از استعدادهای فردی که موروثی و ژنتیکی هستند توجه می کند؛ هم چنین ابن عربی شرط وصول به کمال را، تخلق به اخلاق الهی از راه سیر و سلوک، و مزلو محیط مساعد و داشتن جسارت برای مواجهه با چالش جدید می داند.

مباحث کلامی ازجمله موضوعاتی است که در ساختار متون سنت اول عرفانی جایگاه ویژه ای دارد. عرفا در این منابع مجالی برای طرح دیدگاه های کلامی خود می یابند. با توجه به اینکه مرز مشخصی برای تشخیص مباحث کلامی و عرفانی در این متون وجود ندارد، مسائل این دو حوزه در برخی تحقیقات عرفانی با یکدیگر درهم آمیخته است. بررسی این دو حوزه در متون سنت اول عرفانی نشان می دهد برای شناخت این تفاوت ها توجه به چند محور اصلی ضروری است: هدف و غایت، روش دستیابی به هدف و نیز موضوع و ویژگی های زبانی آثار کلامی و عرفانی. کلام و عرفان هر دو در پی دستیابی به هدفی واحد یعنی معرفت هستند؛ اما آنچه هدف عارف را از هدف متکلم متمایز می کند، برداشت و تفسیری است که عرفا و متکلمان از معرفت دارند. روش دستیابی به هدف نیز از منظر متکلم و عارف تفاوت هایی دارد. با توجه به تفاوت هایی که در هدف و روش دستیابی به آن بین عرفا و متکلمان وجود دارد، موضوع کلام و عرفان و نیز زبان آثار کلامی و عرفانی از هم متمایز می شود. با توجه به این ویژگی ها تفاوت های ساختاری کلام و عرفان و ارتباط این دو حوزه در این مقاله بررسی می شود.

مفسران قرآن کریم، فراخور اندیشه و سواد علمی خود به تفسیرآیات پرداخته اند. پیش فرض هایی که هر مفسر برمی گزیند، با دیگری متفاوت است.گرایش عرفانی در تفسیر قرآن به اقسامی چون اشاری، باطنی و انفسی تقسیم می شود. تفسیر انفسی که نمونه اعلای تفسیر عرفانی است از طریق تفکر در آیات و سعی در عمومی ساختن فهم آن می کوشد تا با تطبیق آیات قرآن بر انسان به غایت مطلوب خویش که تعالی روح بشر و به فعلیت رساندن قوای کمالی او و رسیدن به وحدت وجود است؛ برسد. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی به بررسی مبانی مشترک و اختصاصی تفسیر انفسی پرداخته است. تاویل گرایی، درون نگری به آیات، بیان تمثیلی، مبانی مشترک تفسیر عرفانی و تفسیر انفسی به شمار می رود و مهم ترین مبانی اختصاصی تفسیر انفسی، فهم پذیری بطون آیات از طریق برهان و تدبر، وحدت شخصی وجود وهمتایی میان قرآن و انسان کامل است.

ازجمله مباحث مهمی که در مطالعات نوین دینی و فلسفه دین مطرح بوده، پلورالیسم یا کثرت‏گرایی دینی است. این مبحث از نگاه اندیشمندانی نظیر هیک به دنبال اثبات این مطلب است که حقانیت و رستگاری، مخصوص یک دین خاص نبوده و همه ادیان و مکاتب بشری، بهره‏ای از حقیقت مطلق و غایت قصوی دارند. چنان که پیداست اولین نتیجه کثرت‏گرایی هیکی، پذیرفته‏شدن هر مدعایی بدون ارزیابی معرفت‏شناسانه و بروز اختلاف و تفرقه‏افکنی میان انسان‏هاست؛ ازاین‏رو برای جلوگیری از وقوع چنین امری باید به بررسی رویکردهای دیگر موجود در این زمینه پرداخت. در این مقاله سعی شده است تا با روش استنباط فلسفی، کثرت‏گرایی مبتنی بر عرفان به عنوان متناسب ترین رویکرد در ارتباط با تنوع و کثرت ادیان در نظر گرفته شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که با توجه به آموزه‏های وحدت‏محور عرفان و مولفه وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت، می‏توان چگونگی مبنا قرار گرفتن عرفان برای کثرت‏گرایی دینی را تبیین نمود. ازسوی دیگر با بررسی آثار چنین وحدت در عین کثرتی می‏توان به استخراج پیامدهای مثبت آن در زمینه تربیت دینی نیز پرداخت.

نشانه شناسی مطالعه نظامند نشانه ها جهت دریافت لایه های گوناکون فکری شاعر یا نویسنده است. با علم نشانه شناسی می توان به اصلی ترین وظیفه آن یعنی بررسی انواع دلالت های معنایی دست یافت. این نوشتار با رویکرد علم نشانه شناسی نماد حیوانی شیر را در غزلیات شمس تبیین می کند. در این مقاله سعی نویسندگان بر این است که نماد شیر را از مناظر رمزگان فرهنگی، هنجارشکنی، بازی دال، کنش، جفت های تقابلی و دگردیسی مورد بررسی قرار دهند. نتایج پژوهش نشان می دهد که در مقوله رمزگان های فرهنگی دو آیین میترا و مسیحیت به جهت فضای دینی میترائیسم در قونیه و ارتباط مولوی با کشیشان مسیحی، بر فضای اندیشگانی شاعر و اشعار او تاثیر گذاشته است. در بخش روابط تقابلی و دگردیسی مولوی به واسطه تغییر مداوم کنش ها و برخورد دینامیکی با جفت های تقابلی، راهی برای القای الگوی فنا و اندیشه وحدت گرایی خود ایجاد کرده که این مسئله گویای روح پرتلاطم مولوی در حیطه عشق او به شمس تبریزی است. در بخش کنش ها دو مقوله کنش مکانی و کنش طبیعی رمیدن شیر از آتش برای پردازش مفهوم ریاضت دادن بیشه دل آدمی به واسطه آتش عشق بهره گرفته شده است. همچنین مولانا برای مهیاکردن بستری مناسب در جهت القای مفاهیم عرفانی و عاشقانه نشانه شیر را از حیطه رمزپرداختگی خارج و راهی برای ورود به عرصه هنجارشکنی باز می کند.

ملاصدرا حکیم بزرگ حکمت متعالیه توجهی خاص به تعالی معنوی دارد و در قالب طرح اسفار اربعه عرفانی از آن گفت وگو کرده است؛ طرحی مهم که توجهی درخور را شاهد نبوده و همسان اسفار اربعه عقلی مورد عنایت قرار نگرفته است. این مقاله بر آن است تا سیر تطور این طرح سلوکی را مورد نظر قرار داده و ریشه ها و اندیشه هایی را نشان دهد که در کنار یکدیگر به تلقی امروزین از این طرح انجامیده است.
نوشته حاضر بر این روش تاکید دارد که آبشخور فکری اندیشمندی چون ملاصدرا فارغ از هر نوع مشابهت لفظی باید مورد توجه قرار بگیرد تا سهم کسانی چون ابن سینا نیز در کنار نقش عبدالرزاق کاشانی، قطب رازی و داود قیصری روشن شود.
دستاورد اصلی این نوشته ارائه تصویری است از طرح اسفار اربعه که آغاز آن در کلام کاشانی و استادش تلمسانی و انجام آن در سخنان ملاصدرا است. این تصویر با تحلیل مبانی، اشاره به ثمرات و تعیین سهم اندیشمندان دیگر همراه شده و بر این نکته تاکید دارد که عارفان و متالهان همانند سایر اندیشمندان پای بر دوش دستاوردهای گذشتگان داشته و کاروان عرفان را به منازل جدید رسانده اند.

ریاضت از مفاهیم محوری مطرح در عرفان است. در عرفان اسلامی ریاضت یکی از ارکان سلوک و یوگا هم یکی از چهار راهی است که بگودگیتا برای رسیدن به رستگاری پیشنهاد نموده است که به عنوان راه ریاضت مشهور است. نوشتار حاضر به دنبال بررسی ساختار، کارکرد و هدف ریاضت در اندیشه های ابن سینا و پتنجلی، و تفاوت ها و شبا هت های موجود میان اندیشه های این دو تن و نیز مقایسه ساختار کلی ریاضت از منظر آن ها است نه انطباق یک یک مفاهیم و مسائلی که هر یک از این دو طرح کرده اند. شباهت ها و تفاوتی هایی میان یوگا و ریاضت در عرفان اسلامی- در اینجا به طور خاص در اندیشه های ابن سینا- در شکل و در هدف آن وجود دارد که با روش تحلیلی توصیفی بدان پرداخته ایم.

منظومه عاشقانه «خسرو و شیرین» اثر حکیم نظامی گنجوی را نمی توان اثری صرفا عاشقانه با لذات جسمانی دانست. بررسی کل منظومه نشان می دهد که نظامی در زیر پوسته و ظاهر داستان، به جهان معنا نظر داشته و عشق الهی را در عرصه داستان متجلی ساخته است. در تحلیل عارفانه، شیرین مقام عاشق و معشوق حقیقی هر دو را به دوش می کشد که بعد زمینی وجودش در شخصیت شکر و بعد روحانیش در شخصیت فرهاد جلوه می کند. در این مقاله با بررسی صفات عاشقان منظومه که با سالکان طریقت برابری می کند و اصطلاحات عارفانه ای چون وحدت، فنا، عنایت و... به تبیین عشقی عرفانی پرداخته ایم که عاشق حقیقی را با یاری راهبرانی چونان پیران طریقت، سرانجام در مقام «فنا» به سراپرده معشوق حقیقی در جهان جان ها می کشاند.

در میان دوره های مختلف تاریخی، دوره قاجار از جنبه های گوناگون ازجمله مسائل مربوط به تصوف، کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. تصوف این عصر، از ویژگی های خاصی برخوردار است که تحلیل و بررسی آن می تواند در روشن تر شدن مباحث دیگر این دوره همچون ادبیات عرفانی و مباحث تاریخی، نقش به سزایی داشته باشد. به دلیل نزدیک بودن دوره قاجاریه به عصر حاضر، منابع مناسبی برای تحقیق در زوایا و ناگفته های این عصر وجود دارد که می تواند برای محققان حائز اهمیت باشد. در این پژوهش که گوشه ای از وضعیت اجتماعی متصوفه نعمت اللهیه را - به عنوان یکی از سلسله های فعال صوفیه در عصر قاجار- مورد کاوش قرار داده و تلاش کرده ایم تا در حد امکان از منابع نگاشته شده در همان عصر استفاده شود. بدین منظور ابتدا به بررسی اجمالی تصوف پیش از دوره قاجار با تاکید بر دوره صفویه پرداخته ، پس از آن کوشیده ایم تا با تحلیل روابط میان صوفیان نعمت اللهیه با دربار قاجار و عالمان دینی - به عنوان دو قدرت صاحب نفوذ در جامعه آن زمان- تصویری مناسب از فضای اجتماعی متصوفان این سلسله در عصر قاجار ترسیم نماییم.

فنا یکی از مقامات عرفانی است که هدف عارف از تحمل رنج سلوک، رسیدن به آن مقام است. در اینکه فنا چیست بین عارفان اختلاف است؛ بعضی آن را به فنای معرفتی و بعضی آن را به فنای صفاتی و بعضی دیگر به فنای وجودی تعبیر می کنند. فهم فنای وجودی بسیار مشکل است و اگر درست تبیین نشود به حلول می انجامد.
هدف این پژوهش تبیین فنای معرفتی و وجودی براساس رابطه علت و معلول در نظر فیلسوفان حکمت متعالیه و نظریه علم حضوری با تبیین علامه طباطبایی است. علامه طباطبایی علم علت و معلول به هم را حضوری می داند و به اتحاد عالم و معلوم معتقد است؛ پس بین علت و معلول نوعی اتحاد برقرار است و هر جا اتحادی برقرار است حمل نیز جایز است؛ این حمل از نوع حقیقه و رقیقه است. علاوه برآن معلول عین الربط به علت است و هرچه دارد ازجمله افعال، صفات و ذات از علت است و کار سالک در فنای معرفتی، شهود رابط بودن خود و موجودات دیگر است. با تبیینی که علامه طباطبایی از رابطه علت و معلول و علم حضوری دارد، فنای وجودی را به فنای معرفتی نزدیک می کند و عارف در فنای وجودی این اتحاد را شهود می کند نه آنکه واقعا حلول یا اتحاد بین دو موجود صورت بگیرد.

یکی از مسائل پیچیده در بررسی شعر و ادب فارسی و به تبع از آن، افکار و اندیشه های حافظ، موضوع اعتقادات مذهبی و کلامی است. بنیان های فکری اشاعره، در عالی ترین نمود خویش، مباحث ویژه ای در باب غایت جهان، رابطه عقل و نقل، امامت و زعامت مسلمانان و... مطرح کرده که تعارضات و مناقشات پردامنه ای را در گستره فکر اسلامی پدید آورده است. سخنوران پارسی نیز در جهت گیری این اندیشه های کلامی، دیدگاه های ویژه و منحصربه فردی را در شعر و اندیشه خود بروز داده اند؛ مهم ترین و پرتفصیل ترین این ظهور و بروز، بازتاب اندیشه های کلامی اشعری در سروده های حافظ شیرازی است، به طوری که در آرای حافظ پژوهان متقدم و معاصر نظرات گوناگون، و چه بسا متناقض از زهد و عبودیت محض حافظ تا بی قیدی او ابراز شده است. مقاله حاضر با درک این ویژگی، کوششی است در جهت تامل بیشتر در باب «جایگاه عقل و نقل در اندیشه حافظ»، و بررسی و تعمقی در نسبت حافظ با کلام اشعری. نتیجه تحقیق دو نکته مهم را در این پژوهش، شایسته تاکید و توجه می داند: نخست آنکه تصوف، به ویژه نحله های مبتنی بر بنیادهای اسلام سنی، در بسیاری از زمینه ها، با افکار و عقاید فقهای مذاهب اربعه، اهل حدیث و متکلمان اشعری، مناسبت یا همراهی دارد؛ و دوم آنکه نمی توان و نباید به طور قطع، جریان تصوف و شعر عرفانی، به ویژه عرفان سکری را در یک مذهب فقهی یا کلامی منحصر و محدود دانست.

امام خمینی بزرگ ترین هجرت را هجرت انفسی ذکر کرده اند. هجرت انفسی یعنی از خود هجرت‏ کردن و به خدا پیوستن.
در این مقاله آثار فردی هجرت انفسی واکاوی شده است. جامع آثار فردی هجرت انفسی در تحقق انسان طراز است. انسان طراز، انسان مهاجری است که از عیب‏های درونی و نفسانی، گناهان و اخلاق فاسد هجرت کند؛ لذا چنین انسانی خود را طراز قرآن و طراز اسلام ساخته است.
از منظر امام خمینی ادب حضور که در بعد تربیت بیرونی مورد بررسی است، مهم ترین رویکرد انسان طراز است. ادب حضور، یعنی خود را در محضر حق تعالی دیدن، لذا از آنچه با حضور مولا منافات دارد، دوری و هجرت می شود، که لازمه آن ابتدا درک حضور و پس از آن حفظ حضور است و درنهایت به ادب حضور منتج می شود.