فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی
پیاپی 1 (پاییز 1389)

علیرغم آن که به تناسب و در مواضع و جایگاه های گوناگون، افراد بسیاری (از جوامع علمی، آموزشی، مدیریتی، حرفهای و اجرایی) از “شهر اسلامی” سخن میگویند، اما تعریف متفقالقولی از این موضوع و اثر بسیار مهم در دسترس نیست. به نظر میرسد که مناسبترین تعریف را میتوان و باید از متون اصیل اسلامی و به ویژه از قرآن کریم استنتاج کرد. به همین جهت، با تبیین ویژگی هایی که برای شناخت و تعریف هر پدیده لازم است (که در “مبانی” و “ارکان” و “الگو” و “صفات” و “اصول” خلاصه میشوند)، مقاله حاضر بر آن خواهد بود تا این ویژگی ها را برای شهر اسلامی از قرآن کریم استنتاج نماید. با توجه به این موضوعات، نهایتا نیز تعریفی عام از شهر اسلامی ارایه میشود، که بارزترین ویژگی آن، با عنایت به جامعیت و جاودانگی و جهانی بودن اسلام، در عدم معرفی الگوی فیزیکی و کالبدی واحد و لایتغیر برای دوران و سرزمینهای متفاوت میباشد. مباحث مختلف مقاله، در ذیل 6 عنوان اصلی: “مقدمه”، “مبانی شهر اسلامی”، “ارکان شهر (به طور عام) و شهر اسلامی (به طور خاص)”، “الگو (یا اسوه) شهر اسلامی”، “جلوه ها و تجلیات (چشم انداز شهر اسلامی) (اصول و راهبردهای طراحی و برنامهریزی و مدیریت شهر اسلامی)” و “نتیجهگیری” ارایه خواهد شد.

شهرها و مجتمع های زیستی از جمله بارزترین و ملموس ترین جلوه های فرهنگ بشری است که با ارائه فضاهایی عینی و قابل ادراک، بسیاری از مؤلفه های فکری و ذهنی متاثر و منتج از آن را بیان میکند. علاوه بر این نوع ارتباط، فضاهای شهری، محیطی فرهنگساز و تاثیرگذارند که میتوانند در شکلگیری نظام زیرساختی و ذهنی جامعه اثربخش باشند. شهرهای اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. آن چه این مقاله در پی آن است، تحلیل مبانی شکل گیری و اصول سازمانیابی شهرهای سنتی اسلامی است که در راستای دستیابی به آن، پیشینه تاریخی شهرهای اسلامی، خصوصیات کالبدی و عوامل مؤثر در شکل گیری آنها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. این تحلیل در تبیین مبانی انتظام و شکل گیری شهرهای اسلامی، با طرح بعد معناگرا و عرفانی فرهنگ و هنر اسلامی در بنیاد و حیات کالبد شهری، اصول وحدت گرای فرهنگ دینی در انتظام هماهنگ، شهر اسلامی را مورد تاکید قرار داده است.

وقف، سنتی اسلامی است که بر اساس آن افراد حقیقی یا حقوقی بخشی یا همه ملک خود را به سازمانی دولتی یا خصوصی میبخشند. این سنت حسنه در ایدئولوژی اسلامی ریشه دوانده و نقش بارزی در توسعه شهرهای اسلامی، به ویژه شهرهای مذهبی داشته است. در ایران نیز سابقه و نقش تاریخی وقف در توسعه فضاهای کالبدی شهرها مبرهن است. در این مقاله، نقش تاریخی وقف در شکلگیری و توسعه فضاهای کالبدی شهرهای ایرانی- اسلامی به ویژه اصفهان مورد بررسی و تبیین قرار میگیرد. روش تحقیق برگزیده در این مقاله، تلفیقی از روش های کتابخانه ای و میدانی بوده و هدف از تحریر آن نیز ارزیابی میزان تاثیرگذاری وقف در توسعه فضاهای کالبدی شهرهای ایران با تاکید بر شهر اصفهان میباشد. نتایج تحقیق نشان میدهد که اراضی وقفی در شهرهای اسلامی ایران، به ویژه شهر اصفهان، موجب گرایش آن به توسعه افقی بوده و این گرایش از محل زمینهای وقفی به سمت پیرامون شهر کمتر شده است. اراضی وقفی در توسعه فیزیکی شهر تاثیرگذار بوده و خود نیز در جریان توسعه فیزیکی شهر، از حالت اولیه خود خارج شده و به بافت شهری تبدیل گشتهاند. بنابراین میتوان تاثیرگذاری اراضی وقفی و توسعه فیزیکی شهر را امری دو طرفه دانست.

امنیت بستر تجلی همه نعمت های زندگی است. هر گاه امنیت از میان برود، سایر مسائل رفاهی و مواهب مادی و معنوی نیز به خطر خواهد افتاد، در یک محیط ناامن امکان زندگی توام با سربلندی و آسودگی فکر، تلاش و کوشش، برای پیشبرد هدف های اجتماعی وجود ندارد. دین اسلام به موضوع امنیت به عنوان یک اصل مهم در زندگی نگاه کرده و سایر مسائل را منوط به امنیت کرده است. در این راستا مهم ترین اصل شهرنشینی امنیت است. البته ظهور شهر امن در حذف ناامنی از شهر است.
مقابله با ناامنی در شهر بدون شناخت علل پیدایش آن، امکان پذیر نیست. تحولات و پیشرفتهای علمی در چند سده گذشته برای امنیت بخشی به زندگی شهروندان در شهرها موفقیت زیادی نداشته است. افزایش بلایای طبیعی و ناامنی های اجتماعی در دهه گذشته نشان دهنده ناتوانی انسان در برخورد با این ناامنی هاست. در این پژوهش نظریه جدیدی با استناد به مبانی متقن اسلام بیان گردیده که تغییرات اجتماعی زمینه ساز تغییرات طبیعی بوده و منشا همه ناامنی های طبیعی و غیر طبیعی در رفتارهای اجتماعی انسان قرار دارد، که برخی از این رفتارها با استناد به منابع دینی بیان گردیده است.

شهر تهران، به عنوان یک کلانشهر و هم به عنوان مرکز کشور، از عملکردهای گوناگونی برخوردار است. نوسازی و مداخله در بافت مرکزی این شهر، بسیار مخاطره آمیز، زمان بر، پیچیده و حساس است. این موضوع در دو دهه اخیر مورد توجه برنامهریزان و طراحان شهری قرار گرفته است. مداخله در بافت فرسوده شهر تهران، مسیر بهسازی و نوسازی آن را فراهم میسازد و با اجرای یک پروژه نوسازی یا بهسازی در گوشهای از این بافت، موجب سرایت امواج نوسازی و بهسازی به سایر قسمتهای بافت میشود.
هدف از تهیه این مقاله، ارائه» راهبردهای بهسازی و نوسازی در بافت فرسوده محله شهید خوببخت» بوده که با روش نوصیفی تحلیلی انجام گرفته است. در این تحقیق، اطلاعات مورد نظر به صورت، مشاهده، تصویربرداری، تهیه نقشه های ضروری، تکمیل پرسشنامه خانوار و کالبدی جمع آوری گردید و برای تحلیل آنها، از مدل SWOT استفاده شده است. یافته ها و نتایج بدست آمده، بیانگر این مطلب است که نقش عوامل بیرونی در بهسازی و نوسازی بافت فرسوده این محله، بیشتر و شدیدتر از نقش عوامل موجود در درون محله مذکور است.

توجه به بافتهای فرسوده و قدیمی و رفع ناپایداری آنها، به موضوعی جدی و محوری تبدیل شده، به گونهای که سازمان های ذیربط را به تکاپوی ساماندهی و بازآفرینی بافتهای مذکور سوق داده و لزوم مداخله در این بافتها را در دوره های مختلف زمانی مطرح نموده است. رویکردهای مرمت و بهسازی شهری در سیر تحول و تکامل خود از بازسازی، باززنده سازی، نوسازی و توسعه مجدد به بازآفرینی و نوزایی شهری تکامل یافته و در این مسیر، گذاری را از حوزه توجه صرف به کالبد به عرصه تاکید بر ملاحظات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری تجربه کردهاند. در این پژوهش، با استفاده از روش های توصیفی و تحلیلی در بستر تاریخی، فرضیه های ذیل مورد بررسی قرار میگیرند:- مرمت و بهسازی شهری دوره هایی از تحول و تکامل را پشت سر نهاده و امروز به مرتبهای از حضور خود رسیده که «بازآفرینی شهری» و رویکرد متاخر آن یعنی «نوزایی شهری» نام نهاده میشود.
- مرمت و به سازی شهری به صورت فعالیتی یکپارچه و همه جانبهنگر درآمده که جنبه های اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی و ایجاد شرایط مناسب جهت دستیابی به توسعه های همراه با پایداری و توسعه پایدار در آن لحاظ میگردد.
در این مقاله، دو مسیر اصلی دنبال میشود: اول، تبیین خط سیری که بهسازی و نوسازی شهری را به بازآفرینی و نوزایی شهری پیوند میزند و آن را به رویکرد مداخلهای همه جانبه نگر و در عین حال معاصرشونده تبدیل مینماید. دوم، به مفهوم شناسی رویکرد بازآفرینی شهری و تبیین اصول، راهبردها و فرایند آن پرداخته میشود.

بررسی های صورت گرفته طی چند دهه اخیر مشخص میسازد که رشد بیرویه شهر یزد موجب چالشهایی بین شهرسازی سنتی و مدرن شده است. مهمترین این چالشها، رشد و گسترش ناموزون و نامتعادل شهری و گسست سازمان فضایی شهر، زمینهای رهاشده در حریم شهر، عدمتناسب سرانه ها و تراکمهای نامناسب شهری، عدمانطباق و سازگاری با اوضاع جغرافیایی، کاهش امنیت و ایمنی درمحله های شهر، افزایش هزینه های حمل و نقل شهری و مقرون به صرفه نبودن تاسیسات و تجهیزات زیربنایی در بعضی از بخشهای شهری، از جمله مهمترین این مسائل است. هدف اصلی این پژوهش بررسی و تحلیل الگوی شهر سازی شهر یزد و نقش الگوهای سنتی در شهرسازی مدرن و بومیسازی الگوهای مدرن با فرهنگ ایرانی- اسلامی است. در این پژوهش از روش های تحقیق توصیفی- تحلیلی، کیفی- میدانی، پیمایشی و تاریخی به کمک مدل هلدرن و توزیع چارکی بهره گرفته شده است. نتایج حاصله از این پژوهش مشخص میسازد، شهرسازی سنتی و مدرن، برخلاف نظر بعضی از محققان نه تنها در تقابل و تضاد نیست، بلکه در روند دستیابی به بومی سازی و توسعه پایدار شهر مکمل یکدیگرند.