فصلنامه برنامه ریزی منطقه ای
پیاپی 4 (زمستان 1390)

مشارکت به عنوان ابزاری کارآمد، نقش مهمی در جاری شدن قدرت به منظور افزایش توان اقتصادی روستائیان در کنترل منابع و امکانات در بخش کشاورزی بازی می کند. در واقع مشارکت با پوشش عرصه های مختلف اطلاعاتی، مالی، اعتمادسازی و مهارتی در بطن خود، فضای لازم جهت دسترسی به مکانیسم های اعمال قدرت، کنترل و فرصت تعریف؛ جایگاه مناسب اقتصادی را برای بهره برداران بوجود می آورد. هدف از تدوین مقاله حاضر تبیین ارتباط مکانیسم مکانی– فضایی مشارکت در توانمندسازی اقتصادی 14 سکونتگاه روستایی دهستان ایجرود بالا از توابع شهرستان ایجرود می باشد. جمع آوری داده ها از طریق پرسشنامه در حجم نمونه330 نفر و تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از آزمون های مناسب در نرم افزار SPSS انجام شده است. بر اساس آزمونt استیودنت، سطح مشارکت در اغلب سکونتگاه های روستایی دهستان پایین تر از حد مورد انتظار است. نتایج بدست آمده از آزمون همبستگی رتبه ای اسپیرمن تمامی ویژگی های مکانی- فضایی مشارکت با توانایی اعمال قدرت و کنترل بر منابع و امکانات اقتصادی بترتیب با ضرایب 287/0، 230/0، 247/0، 569/0 ارتباط مستقیمی داشتند. همچنین نتایج رگرسیون چند متغیره نشان داد که ویژگی مکانی– فضایی مهارت در تصمیم گیری با ضریب تبیین 324/0، بیشترین تاثیر را بر میزان توانمندسازی اقتصادی کشاورزان در بهره برداری از عوامل تولید در نواحی روستایی داشته است. در نهایت سطح توانمندسازی اقتصادی در بخش اقتصادی سکونتگاه های روستایی دهستان ایجرود بالا 81/1 محاسبه شد.

یکی از سیاست های اساسی دولت ایران در توسعه روستایی، تنوع بخشیدن به اقتصاد روستا، جلوگیری از مهاجرت بی رویه از مناطق روستایی به مناطق شهری، کاهش نابرابری های فضایی بین مناطق شهری و روستایی از طریق استقرار صنعت در روستا و در قالب ایجاد شهرک های صنعتی است. پژوهش حاضر با هدف شناخت و تحلیل اثرات مثبت و منفی شهرک صنعتی شباب از توابع شهرستان شیروان و چرداول، استان ایلام بر روستاهای اطراف آن طراحی شده است. این پژوهش به صورت پیمایشی انجام گرفته، جامعه ی آماری تحقیق را 13000 روستایی ساکن در روستاهای اطراف این شهرک تشکیل می دهند. حجم نمونه از طریق فرمول کوکران 364 نفر برآورد شده و نمونه ها به روش نمونه گیری چند مرحله ای و به صورت تصادفی با انتساب متناسب انتخاب گردیدند. ابزار تحقیق پرسشنامه بود که روایی محتوایی ابزار توسط کارشناسان مطالعات روستایی مورد تایید قرار گرفت. تعیین پایایی آن با انجام پیش آزمون و محاسبه ضریب آلفای کرونباخ مورد تایید قرار گرفت. نتایج تحلیل عاملی تاثیرات مثبت شهرک صنعتی شباب در منطقه نشان می دهد که اثرات اجتماعی (18/32 درصد)، کشاورزی (04/13 درصد)، کالبدی (18/4 درصد)، اقتصادی (28/18درصد) و زیست محیطی (92/5 درصد)، در مجموع60/73 درصد از کل واریانس متغیر وابسته را تبیین می کند. همان طور که از نتایج تحلیل عاملی پیداست، استقرار شهرک صنعتی مورد نظر از لحاظ اجتماعی و اقتصادی دارای اثرات مثبت بیشتری نسبت به اثرات منفی این دو عامل می باشد. بنابراین می توان ادعا نمود که شهرک صنعتی شباب در توسعه ی روستاهای پیرامونی خود موثر بوده است.

سواحل یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری هستند که امروزه تعداد بسیاری از گردشگران را به سوی خود جلب می‎کند، و از راه های مناسب برای بهره‎برداری تفریحی راحت‎تر و مطمئن‎تر از این جاذبه‎ی طبیعی، ایجاد مجتمع‎های گردشگری ساحلی می باشد که در کشور ما نیز مورد توجه قرار گرفته است. هدف از این پژوهش، ارزیابی عملکرد «مجتمع گردشگری ساحلی مروارید خزر» به منظور مشخص نمودن مزیت ها و نارسائی ها و ارائه پیشنهاد برای بهبود خدمات گردشگری در مجتمع فوق است. مجتمع گردشگری مروارید خزر در ساحل دهستان حاجی بکنده از توابع شهرستان رشت بوده و دارای امکانات اقامتی، پذیرایی، محل بازی کودکان و طرح شنا و برخی خدمت دیگر است. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی و تحلیلی بوده و اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعات میدانی (مشاهده، مصاحبه، تکمیل پرسش نامه) و مرور برخی اسناد، جمع آوری شده است. حجم نمونه با توجه به مشخص نبودن جامعه آماری، 400 نفر در نظر گرفته شده است. آزمون فرضیه با استفاده از نرم افزار spss و با آزمون t تک متغیره انجام شده است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که بیشترین میزان گردشگران ورودی به مجتمع، ساکنان شهرستان رشت و دیگر شهرستان های استان و بخصوص شهرستان های همجوار هستند. اکثر امکانات موجود از نظر کمی، کیفی و تنوع، پاسخگوی نیاز گردشگران نیست و همین موضوع یکی از دلایل مهم در کمتر بودن سهم گردشگران خارج از استان و کوتاهی مدت اقامت گردشگران در مجتمع است. مجتمع توان محیطی برای تجهیز بیشتر و بهتر را دارد و می توان با افزایش تنوع و کیفیت خدمات و همچنین جاذبه های جنبی، شرایط را برای جذب بیشتر گردشگر به خصوص از استان های دیگر فراهم کرد.

سرمایه اجتماعی یکی از انواع مهم سرمایه در دهه های اخیر شناخته شده است. بنحوی که برنامه ریزان اجتماعی و توسعه بخصوص توسعه روستایی در فرآیند توسعه ی جوامع نقش بسیار بالایی را برای سرمایه اجتماعی قائل می باشند، چرا که وجود مولفه-های سرمایه اجتماعی در جامعه ای از قبیل مشارکت، آگاهی، انسجام، اعتماد، شبکه اجتماعی، نه تنها توسعه را بدنبال خواهد داشت، بلکه وجود این مولفه ها خود عین توسعه است. لذا پرداختن به این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است. مقاله حاضر در پی بررسی میزان سرمایه اجتماعی در مناطق روستایی بخش دشمن زیاری از توابع شهرستان ممسنی می باشد. که در آن ضمن توضیح و تحلیل مبانی نظری پیرامون سرمایه اجتماعی، به رابطه آن با میزان اعتماد، مشارکت و همکاری و روابط در 20 روستای بالای 100 نفر جمعیت بخش مورد مطالعه پرداخته می شود. گردآوری مطالب مبتنی بر روش میدانی و کتابخانه ای بوده و داده های آن با استفاده از نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته شده است. حجم نمونه شامل220 خانوار روستایی می باشد که به روش نمونه گیری و با استفاده از فرمول کوکران انتخاب شده و پرسشنامه ها به صورت تصادفی بین جامعه نمونه توزیع شده است. یافته-های پژوهش نشان می دهد گرچه بین ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی در مناطق روستایی مورد مطالعه معناداری تایید شده است؛ اما نتایج رگرسیون چند متغیره موید رابطه معنادار در مولفه های سرمایه اجتماعی نمی باشد. همچنین نتایج بیان کننده ی این مطلب است که در بین مولفه های سرمایه اجتماعی درجه مشارکت روستائیان از حد سهیم شدن در اطلاعات فراتر نرفته است و نیز در تصمیم گیری در سطوح بالاتر محروم بوده اند و بیشتر مشارکت و فعالیت های دسته جمعی از نوع ابزاری می باشد.

در فرایند برنامه ریزی و توسعه ی ناحیه ای و درون استانی، شناخت و تعیین سطوح توسعه یافتگی شهرستان ها و آگاهی از نقاط ضعف و قوت آنها اهمیت زیادی دارد. در این پژوهش با استناد از 22 شاخص و متغیر در زمینه های اقتصادی، زیرساختی، آموزشی، بهداشتی و خدماتی و با بهره گیری از شاخص ترکیبی توسعه انسانی (HDI)، سطوح برخورداری شهرستانهای استان فارس تعیین و تحلیل شده است. نتایج نشان می دهد: تفاوتها و نابرابری های قابل توجهی در سطح توسعه یافتگی وجود دارد که این شرایط ضرورت تعدیل نابرابری ها را از طریق اجرای برنامه های هدفمند ضروری می سازد. بر این اساس می توان گفت: در استان فارس شهرستان توسعه یافته به لحاظ مجموع شاخص های مورد مطالعه وجود ندارد و شاخص های آموزشی و زیرساختی در شرایطی مطلوب تر از شاخص های دیگر قرار دارند. همچنین به لحاظ مکانی- فضایی اکثر شهرستان های شمالی و شرقی استان از شهرستان های جنوبی و غربی توسعه یافته تر هستند. این موضوع اولویت توسعه و ضرورت توجه بیشتر به نواحی جنوبی و غربی استان را در برنامه های آینده ی توسعه در راستای توسعه یکپارچه و پایدار این نواحی مشخص می سازد.

آموزش یکی از مهم ترین ابعاد توسعه و از زاویه ی دید متفاوتی خود یکی از ابزارهای اصلی در تحقق اهداف مختلف توسعه به ویژه توسعه پایدار به حساب می آید. دلیل عمده این قضیه اهمیتی است که منابع و سرمایه های انسانی به عنوان پایه های اصلی ثروت هر ملت در مدل های مختلف توسعه از آن برخوردارند. از منظر توسعه ی روستایی آموزش و یادگیری دو ابزار بسیار قدتمند برای مقابله با فقر روستایی و رسیدن به توسعه پایدار هستند. در استراتژی اقتصاد غیر زراعی روستایی نیز از آموزش و مهارت به عنوان یکی از عوامل اساسی در تحقق الگوهای پیشنهادی یاد شده است. در این پژوهش به بررسی رابطه بین برخورداری از آموزش و پرداختن به فعالیت غیر زراعی در بین خانوارهای روستایی شهرستان سمیرم پرداخته شده است. بررسی این رابطه از طریق انتخاب نمونه ای به حجم 423 نفر از خانوارهای ساکن در 25 روستای شهرستان سمیرم، صورت گرفت. روش اصلی این تحقیق پیمایش و ابزار گردآوری داده های بخش میدانی پرسشنامه محقق ساخته بوده است. تحلیل داده ها در محیط نرم افزار Spss و عمدتا از طریق بررسی معناداری اختلاف میانگینها در دو گروه دارنده و فاقد تنوع در فعالیت های اقتصادی انجام شده است. بررسی ها وجود اختلاف معنادار در میانگین میزان برخورداری از آموزش و نیز نمره دسترسی به خدمات ترویجی بین دو گروه مذکور را مورد تایید قرار داد. در نتیجه به نظر می رسد اهتمام ویژه به ارتقاء کمی و کیفی آموزش های عمومی، فنی و حرفه ای و ترویجی در مناطق روستایی می تواند بر گرایش روستائیان به سمت تنوع بخشی به فعالیت ها و به تبع آن منابع درآمدی شان به نحو مثبتی اثرگذار باشد.

بررسی جایگاه یک شهر در نظام فضایی شبکه شهری پیرامون خود نه تنها یاریگر متخصصین جهت درک فراز و نشیب های حیات شهر و محیط پیرامون آن است بلکه می تواند زمینه ای برای تنظیم روابط سلسله مراتبی سکونتگاه ها و برنامه ریزی جهت انتظام فضایی در شبکه شهری مورد مطالعه باشد. پژوهش حاضر با هدف بررسی میزان تعادل نظام سلسله مراتب فضایی سکونتگاه های شهری استان خوزستان و روند تحولات شهر مسجدسلیمان در نظام فضایی مذکور در یک دوره زمانی 30 ساله انجام شده است. پژوهش به شیوه کمی- تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و داده های آماری انجام شده و برای تجزیه و تحلیل داده های فوق از طبقه بندی های جمعیتی و مدل های ارزیابی کمی شامل شاخص نخست شهری، قاعده آنتروپی، مدل رتبه- اندازه، ضریب کشش پذیری و ضریب مکانی استفاده شده و سپس به تحلیل و ریشه یابی داده ها پرداخته است. نتایج نشان می دهد در طبقه شهرهای میانی و کوچک خوزستان تعادل نسبی حاکم است اما با افزایش پدیده نخست شهری تعادل در کل نظام فضایی شبکه شهری این استان تضعیف شده است. همچنین تعریف نشدن نقش مسجدسلیمان پس از اتمام منابع نفتی موجب تضعیف جایگاه آن در نظام سلسله-مراتب فضایی شبکه شهری خوزستان شده و در صورت ادامه این روند و مهاجرت های پیامد آن موجب دامن زدن به کاهش تعادل در این شبکه خواهد شد.

اگر چه عوامل اقلیمی متعددی بر رشد گیاه موثرند، لیکن درجه حرارت و میزان درجه- روز یکی از مهم ترین عوامل محسوب می-شود. بنابراین شناخت صحیح از تغییرات این مولفه های اقلیمی برای تغییرات اقلیمی آینده امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. در این تحقیق با استفاده از داده های 92 ایستگاه سینوپتیک و کلیماتولوژی، و 12 پارامتر اقلیمی، کشور ایران به 4 خوشه آب و هوایی تقسیم و تغییرات دو مولفه دما و درجه- روز برای دو مقیاس زمانی گذشته (2009- 1960) میلادی و آینده (2100، 2075، 2050، 2025) میلادی مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته شد. جهت شبیه سازی تغییرات دما در دهه های آینده از مدل گردش عمومیINMCM-30 و سناریوی p50 که متوسط سناریوهای انتشارSRES است استفاده شده است. جهت اجرای مدل GCM مورد نظر، از نرم افزارMAGICC SCENGEN نسخه 5.3 استفاده شده است. نتایج تحقیق گویای تاثیر پذیری بیشتر دمای حداقل کشور نسبت به دیگر مولفه های دما از تغییرات افزایشی دی اکسید کربن جو می باشد. به گونه ای که در هر دهه ی گذشته از سال 1960 تا اواخر دهه 2000، میزان افزایش حداقل دما در ایران بطور متوسط 0.22+ درجه افزایش داشته است. همچنین داده های شبیه سازی شده دما نشان می دهد که تا سال 2100 به مقدار 4.25 درجه سلسیوس به میانگین درازمدت 1960-1990 دمای کشور افزوده خواهد شد که به تبع آن میزان درجه- روز کشور نیز فزایش خواهد یافت. مقایسه بین مقادیر داده های مشاهداتی با داده های شبیه سازی شده، گویای افزایش درجه-روز در اکثر نواحی کشور بالاخص خوشه های دوم و اول است. بعلاوه بدلیل افزایش دی اکسید کربن و بدنبال آن گرمایش هوا و افزایش مقادیر درجه-روز در ماه های پاییز که حتی دیگر فصول سال نیز از آن مستثنی نیستد، به جای آغاز دوره کشت گندم پاییزه از اواسط و اوایل پاییز که این فرایند با کمی تغییرات در اکثر مناطق کشور دیده می شود، می توان مقداری این دوره را به جلو انداخت و آن را با در نظر گرفتن مناطق آب و هوایی مختلف به اواخر تابستان تغییر داد. اما این در زمانی کاربردی خواهد بودکه به همین نسبت بر تعداد و مقدار روزهای بارش دوره آغازین کاشت افزوده شود.