مجله سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
پیاپی 10 (زمستان 1389)

بحث تکرار صامتها و مصوتها در ادبیات غرب، ادبیات سنتی و ادبیات جدید ایران به صورتهای مختلف مطرح شده و مورد توجه بوده است. اما نکته قابل توجه در این زمینه آن است که آیا تکرار صامتها و مصوتها – آنطور که در کتابهای متعدد بیان شده – فقط کاربرد موسیقایی دارد یا کارکردهای معنایی آن نیز باید مورد توجه باشد؟
در این مقاله سعی شده تا با طرح یک مدل و تئوری به نام «دایره هم حروفی» روشی برای یافتن کارکردهای معنایی توالی صامتها و مصوتها و ارتباط آن با؟ فکری مؤلف ارائه گردد.

یکی از ساده ترین راه های بررسی متن به لحاظ سبک شناسی، بررسی یک اثر از سه دیدگاه: زبان، فکر و ادبیاتست. در همین راستا توجه به سه سطح آوایی، لغوی و نحوی در بررسی آن اثرادبی از نظر زبانی مهم بوده و مورد تاکید قرارگرفته است. با این دید در بررسی زبانی یک اثر هنری، به لغات و جملات آن اثر، از نظر محور همنشینی وجانشینی، استعمال لغات کهن «آرکائیسم»، سره نویسی، پس و پیش آوردن اجزا جمله، گزینش واژه و...که باعث عیوبی مانند تعقید و غرابت استعمال و... میگردد، پرداخته شده، دلایل این کاربردها، مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد. براین اساس دراین پژوهش، جملات وکلمات کتاب راحه الصدور از لحاظ فصاحت و عیوب آن درکلمه وکلام بعنوان یکی از شگردهای سبکی در شناخت بهتر و دقیق این اثر ادبی مورد بررسی قرار گرفته است. [4] به همین منظور پس از برشمردن عیوب فصاحت، چگونگی کاربرد آنها در این کتاب، استخراج، تبیین و توجیه میگردد.

با پیگیری مسیر شعر نو فارسی از فروغ به این سو، با طاهره صفارزاده مواجه میشویم که اگرچه نخستین اثرش را در آغاز دهه چهل منتشر کرد، اما عمدتا در دهه پنجاه به شکوفایی رسید. صفارزاده با انتشار مجموعه شعرهایی نظیر «طنین در دلتا-1349»، «سد و بازوان-1350»و «سفرپنجم-1356» خلاقیتهای ویژه ای از خود بروز داد و در کانون توجه قرار گرفت. در این مقاله تاکید اصلی را بر روی اندیشه قرار دادیم، از اینرو که عنصر غالب در شعر صفارزاده، عنصر اندیشه است. شاید توجه به این عنصر و تاکید بر آن و توجه به چگونگی قوام یافتن و هضم شدن آن در شعرهای او، بتواند لزوم توجه به گسترش اندیشه در کنار سایر عناصری که وجودشان در شعر لازمست را یاداور شود. در ادامه ضمن تقسیم بندی اندیشه های شاعر به دو دسته سیاسی و اجتماعی، هر کدام را بطور جداگانه مورد تحلیل و بررسی قرار میدهیم.
پژوهش حاضر به روش کتابخانه ای و به شیوه تحلیل محتوی انجام گرفته است. نتیجه بیانگر اینست که او شاعریست اندیشه گرا و اندیشه های سیاسی و اجتماعی در اشعار او نمود زیادی دارد.

این مقاله در پی آنست تا با نگاهی به سبک های شعر فارسی و ترسیم دو روند آن بعد از سبک عراقی (سبک اصفهانی و سبک هندی)، به بررسی سبک شعری بیدل دهلوی در کنار برجسته کردن ویژگی های سبک هندی بپردازد.
بررسی شگرد ها و فنون شاعری بیدل که تلقی خاصی از صناعات ادبی به همراه دارد و معرفی کردن ابهام، بعنوان برجسته ترین ویژگی سبکی بیدل، ازجمله مباحثی است که در این تحقیق مطرح شده است.

با وجود بررسی مختصات مشترک فکری، زبانی و ادبی هر دوره، هنوز راه درازی مانده است تا به رمز و رازهای شاعرانگی آثار ممتاز ادبی پی ببریم. برای دریافت چنین رازهایی، ناگزیر از بررسی تفاوتهای فردی این آثار هستیم، تفاوتهایی که در نتیجه خروج از هنجارهای زبان با آثار قبلی بوجود آمده و سبک فردی را رقم زده است. این ویژگی های سبک فردی در گلستان در حوزه های گوناگونی از جمله موسیقایی، زبانی و نحوی نهفته است. در این مقاله بخصوص حوزه نحوی گلستان، آن هم چگونگی استفاده از فعل مورد بررسی قرار گرفته است.

صبغه ادبی و هنر سبکی که بیهقی در نوشتن کتابش بکار برده، آنرا در تمام آثار تاریخی زبان فارسی ممتاز کرده است. سعی نگارنده در این مقاله برآن بوده تا هنر سبکی بیهقی وبلاغت او را از حیث لفظ و معنا در ارتباط با شاهکار داستانهای تاریخ بیهقی و تراژدیترین داستان این کتاب، یعنی داستان حسنک وزیر بررسی کند. بیهقی در این داستان آنگاه که از شخصیتهای مختلف سخن میگوید، نحوه بیانش سخت توام با احتیاط و محافظه کارانه است. بهره گیری از آیات، احادیث، تلمیحات، تمثیلات، و انواع مجازها نیز از شگردهای مختلف بیانی و سبکی بیهقی برای پرداخت شخصیتهاست که نمونه هایی از این دست در داستان «پرآب چشم» حسنک وزیر به چشم میخورد که ما دراین مقاله به آن اشارتی خواهیم کرد. سوال اصلی پژوهش حاضر اینست که بیهقی با انواع ابزارهای بلاغی، زبانی و سبکی کوشیده است، بیگناهی حسنک را به خواننده القا کند، نگارنده سعی کرده است این نکات و موارد سبکی را در این مورد خاص، با ذکر شواهد از داستان حسنک وزیر پیش روی پژوهندگان و علاقمندان قرار دهد.

در این مقاله صور خیال و تصویرپردازی در اشعار استاد شهریار مورد بررسی قرار خواهد گرفت و سعی خواهیم کرد ویژگی های سبکی خاص و نوآوری های وی را در این زمینه آشکار کنیم و با توجه به اینکه تصاویر و عالم خیال هر شاعری طرز تلقی او را از جهان و محیط اطراف با خود دارد از این طریق نگرش و دید خاص او را به طبیعت و جهان بیرون روشن سازیم. در همین راستا به بررسی صور خیال در اشعار او پرداختیم و صور خیالی را که از گذشته گرفته بود و تقلیدی و کلیشه ای بودند و صور خیالی را که حاصل دید خاص اوست، آوردیم و همچنین رنگ اقلیمی تصاویرش را در بعضی اشعارش ذکر کردیم و تصاویری را که حاصل تجارب شخصی او از زندگی روستایی در اشعارش بود، آورده و انعکاس پدیده های نو و معاصر و خصایص زندگی زمان و محیط خودش را در شعرش جستجو کردیم.

در این مقاله برآنیم تا گوشه ای از دو دیدگاه فکری را در حکایت رابعه و بکتاش بیان کنیم.
داستان مذکور، شرح عشق میان رابعه بنت کعب قزداری به غلام برادرش بکتاش است که همچون اکثر داستانهای عاشقانه به فراق منتهی میگردد و بنابر گمانه افکنی شاعرانه عاشق و معشوق در جهان باقی به وصل و پیوند یکدیگر میرسند.
این حکایت نخست در کتاب الهی نامه عطار به رشته نظم کشیده شده و سپس رضا قلیخان هدایت در کتاب گلستان ارم آنرا به تفصیل بیشتری بیان کرده است.
در مقدمه ابتدا به بیان معرفی و نگرش شاعران این دو منظومه میپردازیم و سپس شرح و بسط ماجرای این عشق پاک و آسمانی را پی میگیریم.
پس از آن در یک تقسیم بندی کلی، درونمایه های اندیشگی، جانمایه های عقیدتی، گرایش به امور متعارف شعری و برجستگی های فکری این دوگونه روایت را به اجمال ذکر میکنیم و در یک جمع بندی کوتاه سبک دو شاعر را بر اساس میزان و نحوه گرایش هر یک به موضوعات مذکور می یابیم.

تاثیر محیط و جغرافیا بر زبان و سبک نویسندگان،امری بدیهیست؛ اما تعیین میزان این اثرگذاری و اثرپذیری نیاز به مطالعه و بررسی دقیق دارد. احمد محمود بعنوان پیشاهنگ مکتب داستانی خطه جنوب ایران برای این پژوهش انتخاب شده است، چرا که آثار او در پنج دهه از ادب معاصر ایران خوانندگان و علاقمندان بسیاری داشته است و شمارگان چاپ رمانها و داستانهای کوتاهش دلیلی بر این مدعاست. شرایط اقلیمی و نوع زندگی محمود و بهره گیری از زبان روان آمیخته با صبغه بومی و گزینش موضوعات اجتماعی و تاثیر تفکرات و اندیشه های نویسنده بر زبانش، پدیدآورنده سبک خاص او است. در این مقاله پس از ذکر کلیاتی درباره میراث نویسندگی احمد محمود، بصورت گزینشی ویژگی های خاص آثار او که جنبه سبکی دارند، و میتوان بسبب کثرت کاربرد، آن را شاخصه سبکی وی دانست، استخراج و تحلیل شده است. از آنجا که حوزه کار سبک شناسی، حوزه تمایز صورتهاست، آثار محمود از نظرگاه فکری و محتوایی بررسی نشده است. در نهایت این مقاله بر آن است به این پرسشها پاسخ دهد: مهمترین وجوه سبک شناختی داستانهای احمد محمود کدامند؟ و آیا محمود در عرصه داستان نویسی، سبکی جریان ساز داشته است یا خیر؟.

علیرغم چاپهای متعدد و وجود سه تصحیح مشهور از دیوان خاقانی، همچنان اهل ادب از داشتن متنی پیراسته از این دیوان محرومند. این مقاله به تعیین و تحلیل دلایل این محرومیت میپردازد، و براساس تحلیل سبک شخصی خاقانی، معیارهایی نویافته و علمی برای تصحیح مجدد آن به دست میدهد. برای مستند ساختن سخن مواردی از ضبطهای اشتباه چاپ دکتر سجادی و دکتر کزازی تصحیح میشود.

یکی از ویژگی های فکری عطار که سبک عرفان او را از سبک شعری سایر شعرای عرفانی ممتاز میکند، کاربرد خاص عطار از مفهوم «درد» است. دراغلب متون نظم و نثر عرفانی، «درد» همان طلبست که اولین وادی سلوک محسوب میشود؛ درحالیکه عطار بخصوص در مثنوی مصیبت نامه، تشخص ویژه ای به این مفهوم داده است و آن را پیش از مقام طلب، نیرو محرکه سالک در سیر کمالی دانسته و درد را از آغاز تا پایان منظومه، بمثابه پیری درونی و هدایت کننده که به اصل مطلق متصلست، مورد تاکید قرار داده است. در این مقاله سعی می شود که کاربردهای خاص و متنوع عطار از مفهوم درد، بعنوان یکی از خصیصه های سبک شخصی شعر او مورد بررسی قرارگیرد و این مفهوم که عطار در حیطه آن نظریه پردازی کرده است، بعنوان عنصر غالب در سیر کمالی سالک مصیبت نامه تبیین شود.

با توجه به سابقه تاریخی شعر و ادب فارسی و علاقه مندی ایرانیان به ادبیات، لزوم ورود تحقیقات رایانه ای و علوم بین رشته ای در این زمینه اجتناب ناپذیرست. یکی از زمینه های شعر فارسی استفاده از ماده تاریخ در شعرست که تاکنون هیچ پژوهش رایانه ای در این زمینه انجام نشده است. البته کارهایی مانند پیدا کردن وزن عروضی یا موسیقی شعر انجام شده است. ماده تاریخ پدیده ایست که از قرن هفتم به بعد(البته به نظر برخی قرن پنجم) در ادبیات فارسی رواج یافته است که در آن تاریخهایی را در قطعه های کوتاه برای واقعه های گوناگون اعم از جلوس، فوت یا قتل پادشاهی و یا مرگ شاعر، حکیم و... ذکر میکنند. اصطلاحا تاریخ گویی به این نحو را ماده تاریخ سازی میگویند. این مسئله شباهت بسیاری به مسئله کوله پشتی دارد. در این مقاله سعی شده است تا با استفاده از مفاهیم رایانه ای مسئله ای مربوط به ادبیات حل شود که نتایج قابل قبولی بدست آمده است.

نیم فاصله، فاصله کوتاهیست میان اجزای یک کلمه مرکب که متمایز از فاصله کامل میان سایر کلمات از یکدیگرست. رعایت این نیم فاصله در نوشته های فارسی، فقط از طریق کامپیوتر(با فشردن همزمان دو دکمه (کنترل -) و یک دکمه برگشت به عقب) امکان پذیرست. اندازه نیم فاصله به همان اندازه فاصله میان لختی بین حروف منفصل مانند کلمه زرد است. با اینحال نیم فاصله ابزاریست که برای جداکردن اجزای کلمات مرکب قابل اتصال به یکدیگر بکار میرود. این مقاله با ارائه دلایلی نشان میدهد که نیم فاصله نمیتواند همواره برای حفظ استقلال کلمه و درست خوانی مفید باشد و مجوزی برای تعمیم جدانویسی در همه کلمات تلقی شود؛ چنانکه طرفداران گسسته نویسی مدعیند. وانگهی دستورالعمل رعایت نیم فاصله و به تبع آن جدانویسی کلمات مرکب برای دستخطها، (font)های نستعلیق، شکسته و ثلث اساسا کارآمد نیست و حتی کاربران کامپیوتر نیز در استفاده از آن با مشکل روبرو هستند. در پایان به دلایل زبانشناختی نشان داده شده است که شیوه سرهم نویسی کلمات مرکب- مگر به دلایل ملاحظات زیبایی شناختی- با ساختار نوشتاری زبان فارسی سازگارتر است.