نشریه مطالعات زبانی بلاغی
پیاپی 2 (پاییز و زمستان 1389)

زبان، بستری مناسب برای افکار و حادثه های ذهنی انسان است که با درجه های متفاوتی از وضوح و صراحت در لایه های ضمنی خود حامل معناست. درک و تجربه ی معناهای زبانی تا رسیدن به ذهن گویندگان آن ها، تنها از طریق تحلیل و تجزیه ی سطوح زبان و درک روساخت و ژرف ساخت آن امکان پذیر است.
از آن جا که شعر معاصر با تکیه بر بینش و نظریه ی ادبی نیما، دارای تنظیمات و انتظارات ساختاری و بافتاری مستقل است، مسیر معنادهی و معنایابی زبان نیز متفاوت است. واحدهای سه گانه ی زبانی واحد واژگانی، واحد جمله و واحد بند قلمروهای متفاوت زبان شعر معاصر هستند که تحلیل میزان باروری و تاویل پذیری آن ها نشان گر استقلال و هویت شعر معاصر به عنوان سبکی پذیرفتنی با قابلیت پیروی و تداوم است. مدلول گریزی، فاصله گذاری ها، استفاده از شبه جمله ها برای دفع نقش ارجاعی زبان و افتادگی های زبانی در سه سطح مذکور، فرایند کشف رمز و معنایابی را در تمام سطوح زبان کند می کند. از آن جا که شعر یک پدیده ی مصنوع است و به صورت خوداگاه و یا ناخوداگاه خلق می شود، تجزیه و تحلیل سطوح زبانی برای دست یابی به معنا، برخورد زبان شناسانه را با شعر تکلیف می کند.
تحلیل این مطلب که شعر چگونه معنا و راه معنادهی خود را در سطوح یا قلمروهای مختلف زبانی برای همگان نمایش می دهد سوال اصلی این مقاله است.

یکی از انواع لقب های آشنا ولی ناشناخته در زبان فارسی واژه هایی است که از یک پیشوند نسبت خانوادگی مثل «خاله»، «عمو»، «عمه»، «بابا» و مانند آن ها و یک صفت یا حالت ساخته می شود که دلالت بر شخص یا موجودی دارد که صاحب آن صفت است.
غور و استقصا در ساختار این القاب نشان می دهد که شباهت تام به کنیه های عربی دارد و از هر جهت استعداد ارائه ی یک فرایند ساخت واژی قیاسی، برای تولید واژه، با هدف پاسداری از زبان فارسی و گسترش توانایی آن را دارد. و به شکل قیاسی می توان آن را الگویی برای ساخت واژه های ترکیبی جدید با بار هنری و ادبی و حتی حکمی برای غنی سازی زبان فارسی قرار داد.

آغاز نثر فنی اگرچه مربوط به قرن ششم هجری است. اما بخش عمده ای از پیشینه ی آن به زمینه های موجود در سده های پیش تر بازمی گردد. حشر و نشر ایرانیان با زبان و فرهنگ عربی و اسلامی از طریق مدارس و مطالعات و اعمال و شعائر روزانه، و نیز ترجمه ی متون عربی به فارسی از همان نخستین سال های ورود اسلام به ایران، به طور تدریجی هم بر تغییر سبک خراسانی به عراقی در شعر، و هم بر فرایند شکل گیری نثر فنی از درون نثر مرسل تاثیر اساسی برجای گذاشت. آموزش علوم متداول عصر، فعالیت در مشاغل دیوانی به خصوص دبیری در دربارها و منشآت نویسی، تمرکز محفل های ادبی بر تفنن طلبی ها و صناعت گری های شعری نیز از عامل های تاثیر گذار بر نثر فنی بود که علاوه بر افزودن بر تخصص نویسندگان و توقعات مخاطبان، ملازمات حرفه ها را نیز با نثر فنی همراه ساخت. تاثیر گذر زمان بر تغییر علائق، خودسانسوری، ملاحظات سیاسی، تجربیات متفاوت فردی و افزایش گستر ه ی جهان بینی و اشراف بر فرهنگ ها را نیز نمی توان بر نثر فنی نادیده انگاشت.

رنگ به عنوان یک عنصر موثر در احساسات و روابط میان موجودات از دیرباز تاکنون مورد توجه بوده است. از نظر روان شناسان رنگ ها در حالات روحی روانی افراد موثر هستند و می توان از طریق گرایش افراد به رنگ ها تا حدودی به شخصیت درونی آن ها پی برد. شاعران نیز از گروه افرادی هستند که از عنصر «رنگ» در آفرینش واژه ها، تصاویر شاعرانه، بیان مفاهیم و هم چنین زیبا کردن اثر خود استفاده های زیادی می کنند. خاقانی یکی از شعرایی است که به کثرت از این پدیده استفاده کرده است. خاقانی علاوه بر تصویرسازی، درکاربرد واژه ها، اصطلاحات و انتقال مفاهیم از رنگ استفاده کرده است. در این مقاله سعی بر آن است تا رنگ، چگونگی استفاده از آن و هم چنین کاربردهای آن در هنر شاعری او بررسی شود.

رباعی به دلیل ویژگی هایی که نسبت به سایر قالب های شعری داشته، قرن ها مورد توجه ادیبان بوده است. یکی از این ویژگی ها دارا بودن وزن های متعدد و متنوع آن است؛ از طرفی دیگر، رباعی به عنوان قالبی که می تواند در برگیرنده ی موضوعات و مضامین گوناگون باشد، همواره مورد توجه اکثر شاعران قرار گرفته است. با توجه به این مطلب، در این نوشتار، رباعیات خاقانی از لحاظ تنوع عروضی و موضوعی مورد بررسی قرار می گیرد؛ بدین معنا که بیش ترین و رایج ترین وزن ها و موضوعاتی که در رباعیات خاقانی به کار رفته است همراه با اطلاعات آماری نشان داده می شود. در حاشیه ی این دو بحث، رباعیات خاقانی از لحاظ قافیه و ردیف نیز مورد بررسی قرار می گیرد.

در روند تبدیل کلام از سطح عادی به سطح ادبی و هنری، تصاویر شاعرانه یا صور خیال نقشی انکارناپذیر دارند. تصویر آفرینی های هر شاعر، ریشه در زندگی بیرونی و درونی و شخصیت آن شاعر دارد که آگاهانه یا ناآگاهانه در شعر او تجلی می یابد.
از برجسته ترین زمینه های استفاده از تصاویر، توصیف طبیعت است. در میان توصیفات متنوع و رنگارنگ از طبیعت در شعر فارسی، منظره ی طلوع و غروب، درخششی خاص دارد.
هدف کلی این پژوهش، بررسی تصاویر طلوع و غروب در دو اثر برجسته ادب فارسی، یعنی شاهنامه و خسرو و شیرین است. فردوسی و نظامی در توصیف دمیدن صبح و فرا رسیدن شب، تصاویر متنوع و رنگارنگی آفریده اند که تامل در آن ها خواننده را با گوشه ای از هنرنمایی این دو شاعر برجسته و ارزش بلاغی کار آن ها آشنا می کند. در این مقاله تصاویر از جنبه های گوناگونی مانند چگونگی کاربرد رنگ ها، عناصر اشرافی، سپاهی و عناصر برگرفته از طبیعت، بررسی شده است.

زبان کارکردهای گوناگونی دارد و کارکرد آن با توجه به شگرد و مقاصد گوینده متفاوت خواهد بود. زبان نوشتاری روزنامه با یک اثر علمی تخصصی دیگرگونه است. هم چنین زبان شاعرانه، بی شک با عناصری که در یک نوشته ی ارجاعی مستقیم به کار می رود، یکسان نخواهد بود؛ حتی، زبان شاعران یا نویسندگان در یک موضوع واحد نیز تفاوت هایی خواهد داشت. این تفاوت ها در استخدام واژگان و ترکیب و هم نشین سازی آن ها، خود را نشان می دهد. مولوی از جمله ی شاعرانی است که زبان شعر او ویژگی های خاص خود را دارد. یکی از آن ها داشتن کلمات مکرر در تمام مقوله های زبانی است و این مقوله ها افزون بر شمول تمام انواع، از جهت نحوی نیز قابل بررسی است. مطلبی که در دستور زبان ها بدان توجه نشده است و به نقش همگون آن ها اشاره نگردیده است. این مقاله می کوشد تا شگرد هنری مولوی را در پرورش تکرار و کاربرد آن ها در نقش های ناهمگون نشان دهد. ویژگی ای که از خصایص عمده ی زبان شعری مولوی به شمار می آید.