مجله زبان و ادبیات فارسی
سال نهم شماره 4 (زمستان 1391)

حماسه چیست؟ عرفان چیست؟ هرکدام از این دو چه هدفی را دنبال می کنند؟ هرکدام از چه مسیری طرفداران خویش را به مقصد می رسانند؟ آیا این دو نوع ادبی با هم ارتباطی دارند؟ پاسخ سطحی به این سوالات این است که حماسه مجموعه ای از درگیری ها و نبردها است که اغلب بین دو ملت درمی گیرد و هرکدام سعی می کنند از حیثیت و استقلال وجودی خویش دفاع کنند اما عرفان، خودشناسی و راه رسیدن به خداشناسی و کمالات معنوی است؛ آیا با تامل در این قضیه می توان عمیق تر و دقیق تر به این سوال ها پاسخ داد؟
تعیین هدف حماسه و عرفان نقاط مشترک آن دو را آشکار می گرداند. نویسنده ی «آواها و ایماها» می نویسد: «اساس و هسته ی حماسه به تلاش انسان در یافتن راه درست زندگی برمی گردد.» (اسلامی ندوشن، 1370: 108) از این لحاظ حماسه را با عرفان پیوند و اشتراکی است که باید بررسی شود. اشتراک حماسه و عرفان بسیار گسترده است. ما در این فرصت برآن هستیم ریشه ی اشتراک آن دو را تا درحد امکان واکاوی نماییم.

مقاله ی حاضر نقدی است بر شیوه های نامگذاری مکتب های شعر فارسی و ارائه یک پیشنهاد در مورد نامگذاری سبک معروف به هندی یا اصفهانی. در این پژوهش سعی شده است ضمن بیان نظرات سبک شناسان فارسی و غربی درباره ی شیوه های نامگذاری سبک های شعر فارسی و تقسیم بندی های گوناگون آن، ایرادات این نظریات که اکثرا غیر علمی و مبتنی بر ذوق افراد است، توضیح داده شود.
در بخش دوم این مقاله، نویسنده بحث را به نامگذاری سبک هندی کشانده و نظریات سبک شناسان ایرانی و غربی را در این خصوص بیان نموده است و سپس ضمن نقد نظریات آنان پیشنهاد نموده است که اولا بایستی بین دو اصطلاح «سبک» و «مکتب» فرق بگذاریم و برای نامگذاری مکتب های شعری به جای برخورد ذوقی و غیرعلمی، بایستی با مطالعه دقیق علمی و استفاده از شیوه های آماری، نامی را که بیانگر ماهیت آثار است برای آنها برگزینیم. در نهایت، پیشنهاد شده است که به جای نام سبک هندی یا اصفهانی از عنوان «مکتب نازک خیالی» استفاده نماییم. مکتبی که دارای دو شاخه هندی و اصفهانی با ویژگی های خاص هرکدام است.

بر اساس روایت شاهنامه، ضحاک، اسطوره ی بدی مطلق است و داستان او که از شگفت انگیز ترین و پرمایه ترین داستان های شاهنامه است، شرح چیرگی و سلطه ی سیاهی و بیداد است، بر روشنایی و داد؛ که هزار سال طول کشید.
در داستان ضحاک، دقایقی وجود دارد که هم با دیدگاه های روان شناسان و معبرانی بزرگ چون فروید، یونگ، ابن سیرین و. .. مطابقت دارد و هم با جهان نمادین و اساطیری ایران. این داستان، جزو داستا ن هایی است که برخوردار از بن مایه های اساطیری در اوستاست.
نگارنده در این مقاله کوشیده است با مشخص کردن نمادها و سمبل ها در این داستان، آن ها را از دیدگاه اسطوره شناسی و روان کاوی مورد نقد و بررسی قرار دهد و ازآن جاکه این دو نوع نقد به گونه ای با هم پیوند دارند، به مفاهیمی چون توتم، تابو و ضمیر ناخودآگاه نیز توجه شده است.

دست یابی آسان و روشمند به منابع پژوهش و شناخت رمز و راز کاربرد کتاب شناسی ها، فهرست ها و منابع راهنمای الکترونیکی و مجازی، در مراحل آغازین هر تحقیق امری اجتناب ناپذیر است. کندوکاو در باب پیشینه موضوع مورد پژوهش و نیز گردآوری منابع و ارزیابی آن نیز از ضروریات ورود به عرصه ی تحقیق علمی است که بی تردید بدون استفاده از کتاب شناسی ها و منابع راهنما میسر نیست.
این امر از دو جهت حائز اهمیت است: نخست، آگاهی از تمامی منابع تحقیق و شناخت پیشینه و سابقه پژوهش های انجام شده در آن حوزه، که به یافتن جای خالی پژوهش های جدید و هم چنین دور ماندن از آفات انجام تحقیقات تکراری - که وقت و سرمایه و امکانات مالی محقق را تباه می سازد- کمک می کند. دیگر، ارزیابی توانایی ها و سنجش قابلیت های خود در انتخاب موضوعی مناسب و در خور که متناسب با نیازهای جامعه و هم چنین شرایط زمانی و مکانی انجام پژوهش باشد و پژوهشگر را با بن بست های تحقیقی مواجه نسازد.
نگارنده امیدوار است این مقاله کار دست یابی پژوهشگران را به منابع و مآخذ و پیشینه پژوهش از طریق آشنایی با کتاب شناسی ها و منابع راهنما، برای ارائه تحقیقی درست و انجام پژوهشی بسامان هموار سازد.

هرجا صحبت از رابطه ادبیات و جامعه مطرح می شود؛ الزام بررسی کارکردهای نقد جامعه شناختی آشکار می گردد. نقد جامعه شناختی ادبیات شیوه ای نوین در مطالعات ادبی است. نقد جامعه شناختی آثار ادبی روشی است که به بررسی درباره طبقات جامعه و تفاوت ها و تشابه های ساختارهای اجتماعی در دوره ی معینی از تاریخ می پردازد.
نقد اجتماعی قادر است از طریق کمک به خواننده و آگاهاندن او که چرا پاره ای خطاها از مشخصات آثار ادبی عصر معینی است، بر معلومات وی بیفزاید. حتی می تواند ماهیت چنین خطاهایی را تبیین کند (دیچر، 1389، 552).
محمود دولت آبادی در رمان جای خالی سلوچ، مساله ی رابطه جامعه با ادبیات را به نمایش گذاشته است. تصویری از جامعه ای رو به انحطاط که به نام اصلاحات ارضی در سیاستهای غلط رژیم، هضم و نابود می گردد. دولت آبادی در این رمان به رابطه میان آفرینش ادبی و اوضاع و تحول اجتماعی و تاریخی نویسنده می پردازد و شرایط اقلیمی خراسان را در دوره ی اصلاحات ارضی به نمایش می گذارد.

اسطوره (میتولوژی) متضمن سرگذشتی قدسی و مینوی و راوی واقعه ای است که در زمان آغازین رخ داده است. به بیان دیگر اسطوره می گوید که در سایه ی اعمال برجسته ی موجودات مافوق طبیعی، تمدنی جدید به وجود می آید. اسطوره در روند تکاملی خود به حماسه تبدیل می شود. آشیل (آخیلوس) و اسفندیار دو رویین تن باستانی در زنجیره ی تحول اسطوره به حماسه نقش کلیدی و نمادین دارند. این دو پهلوان به عنوان نماینده ی دو تمدن باستانی یونان و ایران خصوصیات پهلوانی، حماسی و اخلاقی مشترک و گاه متفاوت از هم دارند.

ساقی نامه به عنوان یکی از انواع ادبی در شعر فارسی با درون مایه ی عرفان و قالب های متفاوت از زمان پیدایش توانسته است، جایگاه خوبی را در ادبیات فارسی به دست بیاورد و مشهورترین ساقی نامه های فارسی، ساقی نامه ی آرتیمانی است که مفاهیم بلند عرفان و نقد اجتماع را در خود جای داده که قابل تامل و بررسی بسیار است. در این مختصر به معرفی اجمالی این اثر پرداخته می شود، امیدوارم مورد توجه قرارگیرد.

صائب تبریزی یکی از بزرگ ترین غزل سرایان در تاریخ زبان فارسی می باشد. اما این عامل باعث نمی گردد، از دیگر قالب های شعری او چشم بپوشم. با نگاهی که به قصاید او می اندازیم، متوجه می شویم که زبان قصاید او هرچند به پای غزلیات او نمی رسد، اما ویژگی های خاصی در قصاید او وجود دارد که دارای تازگی در میان قصاید آن دوره به حساب می آید. این شه سوار میدان خیال که لطایف و مختصات سبک هندی یا اصفهانی در شعر او بیشترین جلوه را دارد و زیبایی و غرابت شعر او ناشی از تازگی مضامین و طرفگی تجربیات و تصاویر شاعرانه ی اوست، تصاویر شاعرانه را در القای عواطف، احساسات و اندیشه های خویش قرار داده است. در قصاید خود نیز سعی کرده گوشه ای از این هنرنمایی های زبانی و ادبی خود را به تصویر بکشد. به خصوص که یکی از هنجار گریزی های او مربوط به حوزه ی تلمیح می باشد که در قصاید او دارای نمونه های خوبی است.
در این جستار ویژگی های سبکی قصاید صائب از نظر زبانی و ادبی بررسی شده است و دلیل پرداختن به این موضوع بی توجهی محققان به این بخش از حوزه ی تحقیق می باشد.

چرخه ی طبیعی کائنات از وجود، آغاز می شود و نخستین تبدیل وجودالهی به صورت نور، هویدا می گردد. این پرتوی نور، مبدل به روح می شود و در عرصه ی روح متجلی می گردد. در ادامه، این تجلی در عرصه ی عشق، هویدا می گردد. تا این مرحله، یکتایی وجود حق تعالی ثابت است؛ اما از این مرحله، عقل آشکار می گردد و تجلی عشق، همان عقل است که به کثرت می رسد و عشق را از یکتایی رها می کند. عقل در این پهنه به درجه ی پایین تری نزول می کند که همان نفس است. نفس اوج کثرت و پراکندگی وجود است که اگر بشر توانایی تفکیک نیروهای وجودی را دریابد، خود را به اوج صفات حق تعالی رسانده است، که آن بشر را انسان کامل می گویند. او جمیع اسماء و صفات الهی است که در مرتبه بعدی پس از تخلی محض از صفات بشری، به مرحله ی فنا راه می یابد و به بقای بالله می رسد که همان وجود حق تعالی است.