مجله زبان و ادبیات فارسی
سال سیزدهم شماره 2 (تابستان 1396)

از زمانهای دور، از زمان هبوط آدم بر روی زمین، آدمی که بهشت برین، آرمانشهر حقیقی را با تمام وجود دیده و احساس کرده بود، ساختن جهانی که عدالت کامل بر آن حاکم باشد، اندیشه اندیشمندان، شاعران، فیلسوفان و ابنای بشر را به خود مشغول داشته است. از افلاطون که نمونه جامعه آرمانی را در جمهورش از پادشاهی آرمانی ایرانی گرفت تا سرتوماس مور و فارابی، همه در جستجوی آرمانشهر یا اتوپیایی بودند که ایدهآلترین جامعه بشری به شمار میرود. در این میان سهم شاعران و عارفان ایرانی نیز از فردوسی، نظامی، سعدی، عطار و جامی گرفته تا شعرای معاصر غیرقابل انکار است و از نظر نگارنده سهم عطار در ساختن جامعه آرمانی در منطقالطیر از دیگران اگر بیشتر نباشد، کمتر نیست. عطار جامعه آرماناش را بر اساس ویژگی های خاص آرمانشهرها در قاف بنا میکند و پادشاه آرمانیاش کسی است که ویژگی های رهبر و فرماندار آرمانی را به تمامی داراست و او کسی جز ذات مقدس سیمرغ نیست.

عطار با طرح دو مبحث نعت و معراج در مقدمهی هر یک از مثنوی های خود، ترسیم سیمای عرفانی پیامبر)ص( را، بهعنوان مظهر انسان کامل در اندیشهی عرفانی مد نظر داشته و او را از این جهت مورد ستایش قرار داده است. به ویژه واقعهی معراج از نظر عطار بیان رمزی تجربهی عرفانی پیامبر)ص( بوده و بنابراین طرح این واقعه در مقدمهی آثاری که به گزارش تجربهی عرفانی اختصاص دارد منوط به آن که به مفهوم عرفانی آن توجه داشته باشیم باید اهمیت خاصی داشته باشد. با این همه محققان معاصر این مبحث پراهمیت را با این پیشفرض که معراج ادامهی بخش نعت و تکملهی ستایش پیامبر است، قابل اعتنا تشخیص ندادهاند. در این نوشته ابتدا و به تفصیل، مفهوم عرفانی واقعهی معراج را در در مقدمهی مثنوی های عطار مورد بازتامل قرار میدهیم و سپس بر پایهی مباحث بخش نخست به بررسی یکی از غزلهای معراجی مولانا میپردازیم. بررسی این غزل ضمن آن که همدلی و همسویی مولانا را در افق فرهنگی تاریخی مشترک، با اشارات عطار نشان میدهد، میتواند موید استنباطی باشد که در این جستار، از مفهوم عرفانی واقعهی معراج در آثار عطار ارائه شده است.

مشایخ و بزرگان طریقت درباره مبانی و اصول تصوف دیدگاه های متفاوتی دارند. اگر چه تمامی آنان برای رسیدن به کمال تلاش میکنند ولی بر راه رسیدن به » الطرق الی الله بعدد انفاس الخلائق « : مبنای سخن مشهور هدف و شیوه آنان در سیر و سلوک با یکدیگر تفاوت دارد. برای نمونه مقامات هفتگانه که هر سالک برای رسیدن به کمال باید طی کند در دیدگاه مشایخ متفاوت به نظر میرسد. عطارنیشابوری در قرن هفتم، مقامهای عرفانی را که به فراموشی سپرده شده بود، احیا و در قالبی نو ارائه کرد. بعد از عطار بسیاری از مشایخ و بزرگان تصوف از اندیشه های او تاثیر پذیرفتهاند. قاسم انوار، از عارفان و شاعران عصر صفوی، در سیر و سلوک خویش در مدتی کوتاه توانست مدارج عالیه سلوک و مقامات طریقت را طی کند و بعد از طی مراحل و درجات عرفانی اجازه ارشاد یابد و مریدان زیادی را پرورش دهد. در این مقاله تلاش شده که دیدگاه عرفانی قاسم انوار درباره مقامات عرفانی بیان شود همچنین مشخص شود که قاسم انوار در بیان اندیشه های عرفانی و سیر و سلوک صوفیانه خویش بیشتر تحت تاثیر اندیشه های کدام یک از بزرگان تصوف بوده است؟ برای رسیدن به این هدف در این پژوهش ابتدا اندیشه ها و نوآوری های عرفانی عطار پیرامون مقامات هفتگانه تبیین شده است. سپس دیدگاه قاسم انوار درباره هر کدام از این مقامات بهطور جداگانه همراه با شواهد شعری نقد و بررسی و با اندیشه های عطار مقایسه شده است.

همانگونه که در هر عصری شاعران شاهکارآفرین برای خود سنتهای ادبی اختصاصی دارند. عرفای بزرگ نیز، سنتهای عرفانی مخصوص به خود را دارا هستند. سنتهای آنان ممکن است نزدیک به هم باشند ولی همانند نیستند. تفاوت بنیادی نگاه عطار به درد در برابر عارفان دیگر این است که او نگرش آدمی به درد را یک مفهوم عادی نمیپندارد و به درستی آن را از بنیادیترین اصول اندیشهی انسانی میداند که فهم درست یا نادرست آن، سفید بختی و سیاه بختی او را رقم میزند. در این جستار مفهوم بزنگاهی درد در اندیشهی عطار به شیوهای تحلیلی ارایه میگردد نتیجهی حاصل از این پژوهش این است که نظریهی تقدس درد از دیدگاه عطار، یک مفهوم بزنگاهی است و در حقیقت بیان نوعی اندیشیدن است؛ زیرا احساسات- ریشه در تفکرات انسان دارد و او هرگونه بیندیشد احساسات و عواطف او بر همان اساس شکل میگیرد.

لامتیه، فرقهای از خراسان و به خصوص از مردم نیشابور بودند؛ ملامتی به دنبال این تفکر است که عبادت، پارسایی، زهد و علم و حال خود را پوشیده نگاه دارد، چه ایشان عبادات خود را سری بین خود و خدا میداند و لذا آگاهی دیگران بر اعمال خود را نمیپذیرند؛ از مبلغان و مروجان این فرقه میتوان حمدون قصار را نام برد؛ این جریان در واقع نهضتی بود علیه مقدسمآبی برخی از صوفیان که زهد را به آفت ریا و تزویر آلوده بودند. تعلیمات این مکتب ملامتیه یا فرقه افراطی آن، قلندریه در نهایت وارد شهرت یافتند؛ » قلندریات « ادبیات شد و اشعاری را پدید آورد که به قلندریات، به اشعاری گفته می شود که اساس آن تخریب ظاهر است و شاعر در آن از اموری سخن میگوید که میتواند مایه بدنامی شود، مانند: رفتن به میخانه، ادعای کفر، انجام محرمات، عشق به ترسا، رندی و لاابالیگری و...؛ غزلیات عطار و مولوی از مهمترین اشعار عارفانه و قلندرانهای هستند که سنایی بنیانگذار آن بود؛ این مقاله بر آن است که به تحلیل چگونگی پیدایش مکتب ملامتیه و عقاید آنان و نفوذ این افکار در ادبیات گذشته بپردازد و سپس، محورهای فکری این فرقه را در غزلیات عطار و مولانا دسته بندی و بررسی نماید.

دعا و نیایش در ادیان به ویژه جهان اسلام از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار است. بشر به اعتبار سرشت حقیقتجویی همیشه به دنبال تکیهگاهی بوده تا روح تشنه خود را سیراب کند. دعا صمیمیترین شیوه ارتباط بین بنده و خداوند است که هر کس به فراخور مرتبه وجودی خود به ساحت مقدس الهی تمسک میجوید. در این پژوهش ضمن بررسی مفهوم دعا و نیایش و ضرورت آن، اشعار » الهینامه، اسرارنامه، منطقالطیر، مصیبتنامه « نیایشی در مثنوی های عطار استخراج شده و به بررسی جهانبینی عطار و رابطهاش با خدا، نیز تقسیمبندی اشعار از نظر بنمایه های مفهومی نیایش و موارد مشابه آن در صحیفه سجادیه و...مورد بررسی قرار گرفته است. عطار شاعر عارفی است که نیایشهایش ویژگی عارفانه خاصی دارند و اسرار دعا و نیایش را با زبانی ساده و صمیمی و گاه با بیپروایی خاصی از زبان و یا شخصیت حکایتهایش بیان میکند.