نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 31 (بهار 1397)

مطالعه روان شناسی آثار ادبی، این امکان را به خواننده می دهد که از زاویه ای جدید به بررسی و بازبینی اثر ادبی بپردازد. شاهنامه مهم ترین و معتبرترین سند اسطوره ای، حماسی، تاریخی ایرانی است. این مقاله سعی دارد با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی یکی از شخصیت های این اثر بزرگ را از دیدگاه روان شناسی مورد ارزیابی قرار دهد. ضحاک یکی از پادشاهان بزرگ شاهنامه، فردی قدرت طلب، سنگ دل و بی رحم بود که تحت تاثیر تکانه های «نهاد» به برآوردن خواسته های خود می اندیشد. «فراخود» یا وجدان در او رشد چندانی نیافته بود، به این دلیل توانایی پیروی از هنجارهای اجتماعی را نداشت. قوانین حاکم بر جامعه را در نظر نمی گرفت. به حقوق دیگران احترام نمی گذاشت. به دیگران آسیب می رساند و در ارتباط با جامعه سلطه طلب بود. زندگی او سراسر خشونت، ظلم، تجاوز، قتل و غارت بود. در مورد ایمنی افراد جامعه بی پروا و غیرمسئولانه رفتار می کرد. رفتار او حاکی از "تکانش وری"، "تحریک پذیری" و "پرخاش گری" بود. با استناد به کتاب معتبر "DSM-5" می توان اثبات نمود او به اختلال روانی "شخصیت ضداجتماعی" دچار بود.

گونه شناسی روایت از مباحث ساختاری جدید روایت شناسی است که فراتر از شیوه های سنتی، به صناعت داستان توجه دارد و از راه تحلیل گونه های روایی، نوع راوی و نحوه انتقال معنا به مخاطب به تحلیل کارکرد روایت می پردازد. از آنجا که در بررسی گونه های روایی، مهم ترین بخش تحقیق، تعیین نوع راوی یا دیدگاه روایی است، بر این اساس در رمان "رویای تبت" به جهت گونه روایی خاص آن و کشف ویژگی های پنهان متن، قالب های روایی نوشته از دیدگاه نظریه پردازانی چون "ژپ لینت ولت"، "ژرار ژنت" و "ویلیام جیمز" مورد بررسی قرارگرفت. در فرآیند این جستجو، دریافت شد که این اثر داستانی مدرن به مشخصه های الگوی روایتی گاهی ناهم سان و گاهی هم سان نزدیک شده و از نظر زاویه دید، با کانونی شدگی بیرونی و صفر مطابقت دارد. همچنین گفتمان های موجود در متن نیز در قالب مختلط مشهود است و زمان ساعتی در این اثر روایی وجود ندارد. تطبیق مستندات موجود در متن با روش مطالعه موردی و تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است.

روایت شناسی، رویکردی نوین و ساختارگرا در مطالعه ادبیات است و باید ولادیمیر پراپ، مردم شناس روس را آغازگر این روایت شناسی نوین دانست. وی درشکل شناسیقصه هایپریان، کارکردها"خویش کاری ها"راعناصرثابت قصه ها می داند و بر اساس آن ها، فرم قصه ها را تعیین می کند. در سال های اخیر "ریخت شناسی" آثار ادب فارسی مورد توجه پژوهش گران قرار گرفته است؛ از جمله آثار شاخص ادبیات کهن فارسی که قابلیت ریخت شناسی را دارد، "الهی نامه عطار" نیشابوری است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، چرایی و چگونگی ساختار روایی در حکایات الهی نامه عطار نیشابوری (پانزده حکایت) ، براساس الگوی ولادیمیرپراپموردمطالعه، تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. مهم ترین داده های آماری، "خویش کاری"، صحنه آغازین، پایانی و شخصیت های حکایات است. نتایج این جستار، اثبات می کند که؛ صحنه آغازین در فضاسازی حکایات موثر است و خویش کاری های کمبود و مصیبت بیش از سایر عناصر، ایفای نقش می نمایند.

شعر فارسی در عهد صفوی با نام سبک هندی یا سبک اصفهانی شناخته می شود. شعری که در فاصله ی این صد و پنجاه سال در ایران و هند متداول بود با شعر فارسی دوره های قبل، چه از جهت فکر و چه از جهت زبان و شیوه ی بیان، تفاوت های آشکاری داشت. ویژگی های مهم شعر این دوره چنین اند؛ فکری: حرمان، جستجوی معنی بیگانه، تناقض، انعکاس اندیشه های عرفانی، مخالف خوانی. ادبی: اغراق، ابهام، حس آمیزی، تشخیص، تکرار (تکرار مضمون، مصراع، قافیه) ، استفاده زیاد از تشبیه مرکب، وفور تشبی هات نو، غلبه اسلوب معادله، رواج غزل تعلیمی (غزل سرد) ، ضعف در محور عمودی. زبانی: ورود واژگان جدید، افزایش بسامد بعضی واژگان، ساخت ترکیبات تازه، استفاده از لغات و اصطلاحات عامیانه.

نقد روان شناختی از جمله نقدهای بین رشته ای محسوب می شود که به وسیله آن می توان زوایای پنهانی، پریشان حالی ها و تعارض ها را در رفتار شخصیت ها، در یک اثر ادبی کشف کرد. این نقد راه را برای تحلیل بهتر متن مورد نظر باز می کند. جستار پیش رو به بررسی نقد روان کاوانه شخصیت «رودابه» در رمان "به هادس خوش آمدید" نوشته "بلقیس سلیمانی" بر اساس نظریه "آدلر" پرداخته است. "آدلر" بنیان گذار روان شناسی فردی است. وی اجتماعی را که فرد در آن زندگی می کند، در شکل گیری شخصیت موثر می داند و آن را امری جدا از وراثت محسوب می کند. "رودابه " شخصیت اصلی رمان درگیر عقده حقارت در کودکی است؛ با توجه به نظریه "آدلر" و مولفه های آن: عقده حقارت، عقده برتری (جبران عقده حقارت) ، غایت نگری خیالی (هدف های خیالی) ، ارتباط جمعی، سبک زندگی و علاقه اجتماعی در این شخصیت مورد بررسی قرار گرفته است.

ابراهیم گلشنی بردعی یکی از عارفان بزرگ طریقه خلوتیه است که شخصیت ادبی و عرفانی وی در نزد اهل تحقیق و ادب چندان شناخته نیست. گلشنی در عرفان صاحب طریقت خاص بود و مریدان زیادی داشت چنان که طریقه گلشنی در سرزمین های عثمانی و مصر، منسوب به اوست. او در سرودن انواع شعر به فارسی و ترکی دست داشت. نسخه خطی دیوان وی که در کتابخانه فاتح استانبول به شماره 3866 نگه داری می شود، مشتمل بر اشعاری در قالب قصیده و غزل می باشد. بررسی اشعار دیوان گلشنی نشان می دهد که تاثیر پذیری وی در سبک شعری و مضامین از مولوی تاثیر پذیرفته و از پیروان وی به شمار می آید. مسئله اصلی این پژوهش تعیین مختصات عمده سبکی در دیوان گلشنی بردعی است. نتایج پژوهش ثابت می کند که در شعر گلشنی بردعی استفاده از لغات کهن فارسی، ابداع ترکیبات نو، تاثیرپذیری گسترده از آیات و احادیث و مضامین عرفانی بسامد بالایی دارد. شعر گلشنی به دلیل وجود واژگان و ترکیبات کهن و تاثیرپذیری از زبان ترکی و عربی شعری دشوار بوده ولی از تعقید و پیچیدگی معنوی بدور است. کاربرد هنری ردیف را نیز می توان به عنوان یکی از ویژگی های بارز شعر وی دانست.

یکی از کسانی که فراتر از مرزهای ایران زمین و در آسیای صغیر تلاش نمود جفت خوشحالان راه مولانا شود، مصطفی افندی سروری (898-969ه. ق) است که با غور در دریای بی پایاب مثنوی یکی از کهن ترین و جامع ترین شروح آن روزگار را بر شش دفتر مثنوی نگاشت. مهمترین هدف از این جستار معرفی و نقدی بر این شرح کهن است؛ شرحی که با وجود عمر طولانی خود، چندان مورد اقبال مثنوی پژوهان قرار نگرفته است، راقمان این سطور برآنند که به روش کتابخآن های – اسنادی دفتر ششم این تفسیر مهم را به جامعه ادب بشناسانند و غث و سمین آن را بیان دارند. باشد که بتوانند چراغی فراروی مثنوی پژوهان روشن نمایند و در حد بضاعت خویش در اعتلای این فرهنگ پابرجا بکوشند.

هر روایتی باید آغاز و پایانی متناسب با گونه ادبی خود داشته باشد، زیرا چگونگی آغازبندی و پایان بندی هر روایت می تواند در گیرایی یا دل زدگی آن کارگر افتد. این مقاله به بررسی آغازبندی و پایان بندی رمان تاریخی عشق و سلطنت نوشته موسی نثری همدانی اختصاص دارد. هدف اصلی این مقاله بررسی انواع فن ها و کارکردها ی آغازبندی و پایان بندی رمان مذکور است. در این رمان نویسنده با به کارگیری روایت خطی توانسته است با آغازبندی آرام و توصیفی، وارد بحران داستان یعنی نبرد قهرمانان داستان برای رسیدن به پیروزی در جنگ و عشق شود و با گذر از میانه داستان، در پایان بندی نیز به تعادل ثانویه و پی رنگ بسته و قطعی بر سد. درنتیجه آغاز بندی متعادل، آرام و توصیفی و پایان بندی با روایتی مفهوم برای خواننده و رسیدن به فرجام مشخص و قطعی که از خصوصیات رمان های تاریخی و سنتی ایرانی است، در این رمان نیز به خوبی مشاهده می شود.

نماد (سمبل) در شعر و ادبیات معاصر از جمله شعر انقلاب و دوران موسوم به دوران دفاع مقدس حضوری چشم گیر دارد، با این حال سبک و شیوه استفاده شاعران انقلابی و جنگ نگار از این جادویی ترین ابزار خیال ادبی چندان دقیق و جامع به قلم تحقیق درنیامده است. از همین رو، نگارنده این نوشتار بر آن شد تا با تکیه بر چند شاعر نام آشنا، جلوه ای از هنرنمایی های شعر پایداری انقلاب را - از دریچه نمادها- در منظر تماشا و تامل قرار داده و بدین طریق میزان خلاقیت و نوآوری های شاعران آرمان گرای این دوره را ارزیابی نماید. پژوهش حاضر که نمادها را در دوره مورد مطالعه، از زاویه معنا و درون مایه، به تحلیل نشسته به این جمع بندی رسیده است که: برخی از سخنوران با تمرکز بر نمادهای ملی و اساطیری و تطبیق آن ها با الگوهای تاریخی-حماسی انقلاب و دفاع مقدس، برجسته تر از هم گنان ظاهر شده اند. شاعران دیگر با ورود به جنبه های احساسی تر انقلاب و جنگ، از نمادهای عرفانی، ادبی و سیاسی بهره می گیرند. عده ای هم نمادها را بیشتر، وسیله و دست مایه پرواز خیال قرارداده و بالاخره برخی نیز با استخدام نماد در کالبدطنز،سبکوسیاقی متفاوت از خویش به یادگار گذاشته اند.