کاوش نامه ادبیات تطبیقی
پیاپی 25 (بهار 1396)

لقد احتلت الفکاهه حیزا من ادب العصر الوسیط حیث امتازت بها آثار الشعراء بانواعها المختلفه. والشعوب بمختلف سلائقها تستذوق الفکاهه وتتفاعل معها خاصه لو ساد علی ها الطابع التهکمی الساخر من الاوضاع الاجتماعیه والسیاسیه. یحاول هذا المقال واعتمادا علی مبادئ المدرسه الامیرکیه فی الادب المقارن، ان یقوم بدراسه مقارنه لعنصر الفکاهه فی العصرین المملوکی والمغولی عند الشاعر والکاتب المسرحی العربی ابن دانیال الموصلی (685 ه) والشاعر الفارسی عبید زاکانی (772 ه). وقد توصلت الدراسه إلی ان الشاعرین قد صورا مثالب مجتمعیهما فی صور فکاهیه موثره تشابهت لا لکون احدهما متاثرا بالآخر بل للشبه الشدید بین مآسی المجتمعین واستشراء حالات الفساد الاجتماعی فیهما. ومن المضامین التی تطرق إلی ها ادبهما النثری والشعری زوال العفه والشجاعه والعدل والاخلاق.

شیوه هایی که شاعر جهت نقل مفاهیم و تاثیرگذاری به جای تعبیر مستقیم و بی پرده به کار می برد، خواننده را از جنبه ظاهری و سطحی قصیده به مفاهیم و دلالت های پنهان در فراسوی متن سوق می دهد و بدین ترتیب به کامل کردن آنچه در توان بیان مستقیم واژگان نیست، می پردازد؛ از جمله این تکنیک ها و ابزارها به کارگیری نماد و رمز است که باعث غنای بیشتر متون شعری می گردد. حسین منزوی و صلاح عبد الصبور از شاعران بزرگ ایران و مصر، روش های جدید و موثری را در توجیه افکار و بیان دیدگاه ها و نیز غنای بیشتر متن به کار برده اند. قصاید این دو شاعر، از دلالت های نمادین شخصیت های تاریخی از جمله «رستم» ، «سهراب» ، «سندباد» و «حلاج» و پیامبران همچون حضرت عیسی (ع) و موسی (ع) بهره جسته است؛ افزون بر این، قدرت تاثیرگذاری شب به عنوان یک نماد طبیعی در غنا بخشیدن به عاطفه حزن و همچنین، نقشی که رنگ ها در این زمینه ایفا می کنند، از نظر دو شاعر پنهان نمانده است. این مقاله به بررسی تطبیقی ابزارهای غنی سازی حزن با استناد به دیوان های متعدد دو شاعر می پردازد. از جمله نتایج آشکاری که در این پژوهش بدان دست یافته ایم؛ این است که عاطفه حزن و اندوه در شعر هر دو شاعر، نمودی بارز و آشکار دارد؛ با این تفاوت که حزن و اندوه منزوی بیشتر شخصی و درونی است، حال آنکه اندوه عبد الصبور برگرفته از عوامل سیاسی – اجتماعی است؛ همچنین، منزوی، شخصیتی بدبین از خود به نمایش گذاشته در حالی که عبد الصبور، شاعری خوش بین به نظر می رسد.

إن ادونیس وشفیعی کدکنی یعتبران من الشعراء النقاد الذین استطاعوا تاسیس نظره جدیده ممزوجه من النقد والشعر بعد استیعابهم افانین الشعر العربی والفارسی. والمعروف انهما ذوا نزعات وآراء تبدو متشابهه حینا بل متضاربه احایین اخری. والناقدان اهتما بالشعر الحدیث والعکوف علی کشف ملابساته المنطویه علی ماوراء اللغه الضاربه جذورها احیانا فی اللامعنی الملتبس علی الکثیر وتحلیل مکوناته وزنا وقافیه إلی الموسیقی والصور. کما انهما اقبلا علی دراسه الادب الصوفی لاحتوائه علی الکم الحافل بسمه التغییر، الإبداع والثوره النابعه من صمیمها وجعلاها نصب اعینهما حیث جعلت یختلف احدهما عن الآخر. اما المفارقه بینهما ظاهریا فتعود إلی إنتمائهما إلی مذهب ادبی یختلف عن الآخر. فشفیعی یلتزم بالشکلیه الروسیه وادونیس یحذو حذو الحداثانیین. فهذا البحث یحاول دراسه آراء کل من الناقدین معتمدا علی المنهج الوصفی - التحلیلی وفق المعاییر الثلاثه (دراسه الشعر الحدیث والصوفیه والمذهب الادبی) وذلک بإتباع معاییر الادب المقارن. اما من اهم حصاد البحث فإن شفیعی یکون ملتزما بالصوفیه الإسلامیه مومنا بضروره حضور الولایه فی التجربه الصوفیه، إلا ان ادونیس یبتعد عنها ویقترب من التی تشم منها رائحه السریالیه الوثنیه، علما بان الاخیر یومن بالإمامه لإستمرار النبوه. کما ان الناقدین توصلا إلی العلاقه القائمه بین الشعر الحدیث وبین الفلسفه والمیتافیزیقیا، إلا ان ادونیس یری ان الاهتمام بالوزن خارجی سطحی، اما شفیعی فیری فیه تقنیه لتنظیم مدی الحرکات فی الشعر والتبئیر والتضخیم لبعض المعانی. مع ان الناقدین یبدوان مختلفین فی انحیازهما الی المدرسه الادبیه إلا انهما مندفعان وراء غایه واحده وهی التغییر والإبداع فی الشعر وتغییر فکر الإنسان العربی والفارسی.

یعتبر التراث الدینی، والتاریخی، والادبی، والاسطوری لدی المجتمعات البشریه ذخرا لشعراءها وادباءها مغذین به فکرهم وفنهم حیث یحیون بهذا التراث ثقافتهم. حمید السبزواری واحمد دحبور کلاهما من الشعراء ذوی الصیت فی الادب الحدیث فی إیران وفلسطین الذین استدعیا التراث فی مواضع کثیره من إنشاداتهما لیعبرا عن افکارهما وآرائهما الشعریه برموز ودلالات متخذه من التراث. یعد اشتراک الشاعرین فی اعتناق الإسلام کدین لهما وان یتمتعا بخلفیه تاریخیه وادبیه عریقه، ارضیه مناسبه للاقتباس من التراث بصوره المختلفه فی شعرهما. للاحداث السیاسیه والاجتماعیه نصیب بارز فی استدعاء التراث لدی الشاعرین. فاخذ کلاهما من القرآن تلک التعابیر والصور التی تلائم تجربتهما الشعریه. قد وظف السبزواری ودحبور نماذج من التراث التاریخی کتلک الاحداث التی حدثت فی تاریخ الإسلام، مثل واقعه کربلاء، وحرب القادسیه کما استخدما التراث الاسطوری الذی له دور کثیر فی شعر السبزواری بالنسبه إلی شعر دحبور. وفیما یتعلق بتوظیف التراث الادبی یسعی به السبزواری إلی توثیق العلاقه بین الشعب الإیرانی وقائده فی مواجهه الاحداث بینما یهدف دحبور إلی تشجیع الشعب الفلسطینی علی الصمود والکفاح ضد الصهاینه. یرمی هذا البحث إلی دراسه استدعاء هذه النماذج من التراث فی شعر الشاعرین وذلک علی المنهج المقارن فی النقد.

هذه الورقه تتوخی وعلی ضوء المدرسه الامیرکیه فی الادب المقارن، إنجاز مقارنه بین ملامح المدینه والمجتمع الإنسانی کاهم المضامین الشعریه المشترکه عند شاعر عراقی کبیر کالبیاتی ونظیره الإیرانی احمد شاملو عبر منهج وصفی - تحلیلی وتحاول تحلیل منهجیه توظیف المضمونین فی شعرهما وبیان جوانب اللقاء والخلاف فی طریقه استخدامهما لدی الشاعرین. وذلک بهدف إعطاء کل ذی حق حقه، ولوضع کل شاعر مکانه الخاص به فی ادبه، وفی ضوء استخدام النظره العلمیه والمقاییس الموضوعیه فی هذا التراث العلمی لیتمکن طلاب العلم والادب من الانتفاع به الاستفاده منه. فاهم النتائج العلمیه التی افادتها هذه الدراسه، تاتی فی جانبین اساسیین: 1. الفنی والبنیوی؛ حیث ینشدان فی الشعر الحر إلا ان البیاتی یعد رائدا لهذا النوع من الشعر فی الادب العربی بینما شاملو یعتبر رائد القصیده النثریه فی الادب الفارسی. 2. الموضوعی وهو یشمل: ا: إن ملامح المدینه والمجتمع الإنسانی متواجده وعلی شکل ملحوظ عند کلا الشاعرین غیر ان شاملو له نصیب اوفر فی توظیف المضمونین خاصه عند الحدیث عن المدینه الفاضله. ب: تمثل المدینه دلالات متعدده فی شعرهما لکنه لم تحقق آمالهما لبناء مدینه فاضله مطلوبه فی عالم الواقع. ج: فی معظم الاحیان تاتی صوره المجتمع الإنسانی إیجابیه لدی شاملو وسلبیه عند البیاتی.

تعد الروایه الاجتماعیه إحدی الانواع الادبیه التی تتمیز بالموضوعیه والنقد الاجتماعی او الالتزام الایدئولوجی، والتی تهدف إلی الدفاع عن فکره سیاسیه معینه او تعنی بقضایا اجتماعیه مثل الفقر والغنی والعداله الاجتماعیه وما إلی ها من المواضیع. یمثل عبد الرحمن منیف ومحمود دولت آبادی روائیین واقعیین یعالجان قضایا المجتمع وما فیه من الاحداث والمشاکل. من اهم روایاتهما التی تدور احداثها وفکرتها حول مسائل المجتمع یمکن الإشاره إلی روایه النهایات وفراغ سلوتش. تسعی هذه الدراسه إلی معالجه القضایا السیاسیه والاجتماعیه التی ترتبط بمجتمع الروائیین فی الروایتین کاهم الروایات الاجتماعیه فی الادبین الفارسی والعربی. اعتمد البحث علی الطریقه التوصیفیه - التحلیلیه فی مقارنه الروایتین ودراسه عناصرهما. تدل نتائج الدراسه علی ان هناک مشابهات عدیده بین الروایتین من حیث الثیمه والموضوع والشخصیات والمکان والتقنیات السردیه کما ان ثمه بعض الفروق بینهما مثل الفروق فی واقعیه المکان ونوع البطل.

یعتبر موضوع الشهید والشهاده من اقدم الموضوعات فی ادب المقاومه والذی تطرق إلیه معظم الشعراء الملتزمین منذ غابر الازمان إلی یومنا الراهن، وفی ایامنا الراهنه طرق إلی هذا الموضوع شعراء کل من فلسطین المحتله وإیران الابیه نظرا لتقاربهما الثقافی والسیاسی وخلقوا لوحات جمیله حول ادب المقاومه. «احمد دحبور» الشاعر البارز الفلسیطینی و «سلمان هراتی» الشاعر الکبیر الإیرانی من هولاء الشعراء الملتزمین الذین استطاعوا من خلق اجمل اللوحات فی هذا المیدان. والسوال الذی یطرح هنا ما هی القواسم المشترکه وما هی الفوارق الکامنه بین مضامین هذین الشاعرین الکبیرین فی وصف الشهید والشهاده؟ تم الإجابه علی هذا التساول الهام علی اساس المنهج التوصیفی – التحلیلی ونظرا إلی اشعار الشاعرین وتم التوصل إلی هذه النتیجه بان «احمد دحبور» یری مصرع الشهید فی میادین القتال غما لا یوصف والما لا یوازیه الم، ومن ثم یقیم له مراسم الحداد، غیر ان «سلمان هراتی» لا یحب بل لا یجوز الحداد علی الشهید. ثم إن للشاعرین رایا واحدا فی خلود الشهید وکونه حیا ولکنه نظرا لاوضاع الحرب ونوعیه النضال فی کل من البلدین یختلف نوعیه التعبیر عن امل الشهاده لدی الشاعرین.

تاثر الادباء والشعراء العرب بعمر الخیام النیسابوری عن طریق ترجمه الرباعیات، والتاثیر الذی ترکته ترجمه هذه الرباعیات علیهم اکثر من تاثیر مولفات الخیام الاخری، لذا انشدوا اشعارهم علی وتیره الرباعیات، وادخلوا افکار الخیام فی اشعارهم والتی حرضت بعضهم إلی ردود الفعل حول الرباعیات الخیامیه. تاثر عدد کبیر من الادباء والشعراء العرب بافکار الخیام منهم: الادیب والشاعر الاردنی مصطفی وهبی التل المعروف بعرار (1889-1949) ، الشاعر اللبنانی، إیلیا ابو ماضی (1889-1957) الکاتب والشاعر المصری، محمود عباس العقاد (1889-1964) الکاتب والشاعر الاردنی، تیسیر سبول (1939-1973) والکاتب والشاعر العراقی جمیل صدقی الزهاوی (1280ه/ 1863 م) وإلخ؛ ولکن یبدو اثر عمر الخیام فی مصطفی وهبی التل اکثر وضوحا بالنسبه للآخرین. قد حاولنا جاهدا فی هذه الدراسه ان نقدم صوره واضحه لهذا التاثیر والتاثر. ارتاینا للإجابه علی هذه الإشکالیه، ان نبحث فی المکتبات العربیه والإیرانیه عن المصادر والمراجع المطلوبه. کما قمنا بتحلیل اشعار عرار ومقارنه بین کل ابیات من دیوانه ورباعیات الخیام، من اجل إثبات تاثره بالخیام، وذلک مستعینا بالمنهج التحلیلی. تشیر النتائج إلی ان تاثیر عمر الخیام فی مصطفی وهبی التل اکثر وضوحا بالنسبه للمتاثرین العرب الآخرین. وتاثیر الخیام، فیه واضح فی جمیع نواحی حیاته، حتی کان یرسل شعره علی کتفیه اسوه بعمر الخیام خصوصا نهج إقبال عرار فی انشودته علی شرب الخمر، منهج الخیام بصوره واضحه جدا کذلک یوصی عمر الخیام ان یغسل حین وفاته بالخمره، وان یرفع فی نعش مصنوع من اغصان الکروم کذلک عرار فی اشعاره تحت عنوان «اغسلونی بخمر» یتاثر بالخیام فکرا ولفظا وهذا یدل علی اوج اهتمام عرار بالخمر لا یرید ان یفارقه حتی فی القبر.

إن اسطوره طائر العنقاء او ققنوس من اهم الاساطیر التی استخدمها الشعراء المعاصرین فی اشعارهم. ومن اولئک الشعراء؛ نیما یوشیج رائد الشعر الحر فی الادب الفارسی الحدیث، وخلیل حاوی. ونحن نحاول فی هذا المقال ان نجیب علی هذا السوال: هل الشاعران نجحا فی توظیف هذه الاسطوره فی قصیده ققنوس وعصر الجلید وبعد الجلید؟ وبعد دراسه الاسطوره فی القصیدتین المذکورتین سنری ان الشاعرین وظفا هذه الاسطوره لکی یصورا اجواء بیئتهما الاجتماعیه. کما استخدما کیفیه مماته وحیاته من جدید تعبیرا لاملهما واهدافهما السامیه. وقد تناولت فکرتهما العناصر الموجوده فی الاسطوره باحسن صوره. اما المنهج الذی انتهجه هذا البحث هو المنهج المقارن الذی یرکز علی وجوه الشبه والخلاف فی استخدام اسطوره العنقاء (ققنوس).

تراسل الحواس نوع من انواع تنمیه الصوره الشعریه عن نقل مدرکات حاسه من الحواس إلی حاسه اخری؛ یقوم به الشاعر للتوسع فی الخیال وخلق صوره ممیزه لإثاره الدهشه فی المتلقی. ولظاهره تراسل الحواس فی الادبین العربی والفارسی اهمیتها فی إثاره انتباه المتلقی، وانتقال الاثر النفسی بصوره دقیقه للسامع وإشراکه فی تجربه الشاعر النفسیه. وهذا البحث و باعتماد المنهج الوصفی - التحلیلی، یقوم بدراسه هذه الظاهره وتحلیلها من خلال إیراد نماذج تطبیقیه من الادبین العربی والفارسی الحدیثین. ففی الادبین العربی والفارسی - کما نری فی سائر الآداب - تم امتزاج الحواس وتعبیر إحداها عن الاخری، مما ادی إلی کسر الحواجز الموجوده بین الحواس وتجاوز حدود المعانی لخلق متلق ذی نفس منفعله بتجربه الشاعر اثناء خلق العمل الادبی المقروء. فلاحظنا ان الشعراء فی الادبین العربی والفارسی استخدموا هذه التقنیه التصویریه لتوسیع حدود خیال المتلقی وإثارته عند تلقی الصوره کما البسوا الصور الشعریه لباسا جدیدا ومثیرا؛ کما لاحظنا ان تقنیه تراسل الحواس وظفت اکثر عند شعراء الرمزیه والرومانسیه فی الادبین.