فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 16 (بهار 1395)

یکی از آسیب های جدی جامعه مهدی باور، وقت گذاری (توقیت) برای ظهور امام مهدی (عج) است. در منابع مهدوی، روایات متعددی در نکوهش تعیین وقت برای زمان ظهور امام مهدی(عج) وجود دارد. با این حال، شماری درخور توجه از وقت گذاری ، در منابع مکتوب یافت می شود و جریان توقیت گر، گاه دست به توقیت می زند. به جز روایات، آثاری دیگر در رویارویی با جریان تعیین وقت ظهور امام مهدی وجود دارد که توسط دانشمندان اسلام با رویکردهای حدیثی، فقهی، کلامی و... به نگارش درآمده است. این آثار بیشتر به صورت ماده کتابخانه ای نسخه خطی، در کتابخانه های دارای نسخ خطی یافت می شود. علامه محمدباقر بهاری همدانی (م1333ق) سه اثر در مواجهه با جریان توقیت گرا تالیف کرده است. یکی از آثار وی در موضوع محال بودن توقیت است که تا کنون مفقود مانده و دست نویسی از آن کشف نگردیده. دیگری در موضوع تبیین حکمت عدم تعیین ظهور است و سومین اثر وی با نام قامعه اللجاج در رد توقیت به شیوه کلامی و عقلی تالیف شده که نویسنده در نوشتار پیش رو، اصناف توقیت کنندگان، علم امامان(ع) به زمان ظهور، عدم توانایی شناخت و تعیین زمان ظهور توسط انسان (غیر از نبی و امام)، شناخت و تعیین زمان ظهور از طریق عموم روایات «علایم ظهور»، شناخت و تعیین زمان ظهور از طریق روایات «پر شدن جهان از ظلم» و سرانجام، شناخت و تعیین زمان ظهور از طریق روایات «مشتمل بر حسابات جفری» را از دیدگاه علامه بهاری بر اساس قامعه اللجاج بررسی می شود.

این پژوهش با هدف تحلیل چالش های ترویج فرهنگ زمینه ساز ظهور در عصر حاضر به منظور ارائه راهکارهای پیشنهادی، به روش توصیفی _ تحلیلی انجام شده است. به منظور گردآوری داده های لازم، منابع موجود و مرتبط با استفاده از فرم های فیش برداری از منابع، جمع آوری شده و با شیوه های کیفی، مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. نتایج پژوهش بیان گر آن است که احساس عدم نیاز از سوی مخاطبان، عرضه نامناسب، پندارهای نادرست، پرسش هایی بی پاسخ، پی جویی نیازهای خود در اندیشه های دیگران و کید و مکر شیطان از جمله چالش های موجود در راه فرهنگ زمینه سازی ظهور است. با توجه به چالش های موجود، راهکارهایی چون تبدیل تهدیدها به فرصت ها، ایجاد پیوند درونی میان دو وجهه بیرونی و درونی حقایق مهدوی، ایجاد پیوند میان این بیرون و درون در مردم، استفاده از نکات زیارت جامعه کبیره، نمایاندن فقر و نیاز انسان به امام عصر، نمایاندن ضرورت رجوع به حجت حی الهی، نمایاندن عدالت محوری در اندیشه مهدویت، انتظار مداوم و پیوسته، پیرایش حقایق مهدوی از کژفهمی ها، تخلق به اخلاق مهدوی، کیفیت محوری، عرضه مناسب، توسعه تدریجی برنامه ها از جمله پیشنهادهایی برای مقابل با چالش های ترویج فرهنگ زمینه سازی ظهور است.

بحث درباره کرامات و خوارق عادات، ابعادی گوناگون دارد؛ از جمله، ارزش و اهمیت آن نسبت به شخصی که ادعای کرامت دارد و برای دیگران که با این ادعا مواجه هستند. این نوشتار، از نگاه عارفان مسلمان به منظور پاسخ به این پرسش و همچنین برای جلوگیری از آسیب هایی مانند مفتون شدن در اثر مشاهده خرق عادت _ که از این راه ممکن است دامن گیر انسان شود _ سامان یافته است. وجود مدعیان ولایت و به طور خاص، مدعیان مهدویت و ایجاد حلقه های گوناگون انحرافی، ضرورت این بحث را موجه می سازد. از جمله یافته های پژوهش این است که کرامت حقیقی، معرفت به خدا و تخلق به اخلاق الله است، نه صرف تصرفات ظاهری در طبیعت. اولیای حقیقی خداوند به خرق عادات توجه نکرده اند و حتی آن را کتمان می کنند و تصرف در عالم در محضر خداوند را خلاف ادب می دانند. مشغول شدن به خرق عادت و غافل گردیدن از معرفت حق، می تواند مکر و استدراج در حق متصرف باشد. از جمله آسیب هایی که این چنین به جامعه وارد می شود و دوستداران این طریق را در گرداب خود فرو می برد، پیروی بی چون و چرا از مدعیانی است که برای اثبات ادعای خود دست به خرق عادت و کرامت می زنند. نوشتار پیش رو ما را به این نتیجه رهنمون می سازد که هر کار خارق العاده ای کرامت نیست و انسانی صالح که کرامت دارد، کرامت خود را وسیله جلب توجه دیگران و جمع آوری مریدان نمی کند.

یافته های مربوط به نشانه های ظهور، علائم قیامت یا به طور کلی اتفاقات مربوط به آینده، در برخی موارد غیرعادی و عجیب به نظر می رسد و حتی گاهی چنان انسان را در شگفتی فرو می برد که گمان می رود چنین واقعه ای تحقق نایافتنی است و به فعلیت نخواهد رسید. از این رو در بحث علائم ظهور، این فرضیه مطرح است که چه بسا زبان بیان این گونه موارد، نمادین و غیرواقعی باشد. دجال و مطالب در ارتباط با آن را می توان از این قسم برشمرد.
نوشتار پیش رو با روش تحلیل منابع حدیثی، این امر را بررسی می کند و در پی پاسخ گویی به این پرسش هاست که آیا طلوع خورشید از مغرب به عنوان یکی از علائم ظهور یا نشانه های قیامت، جریانی واقعی است یا نمادین؟ آیا چنین حادثه ای رخ خواهد داد یا دارای معنایی ورای این ظاهر است و به امری دیگر همچون ظهور امام مهدی یا نظایر آن اشاره دارد؟ آن گاه پس از ارائه مستندات دو طرف، به این نتیجه خواهد رسید که این واقعه، امری واقعی است؛ اگر چه نمادین بودن آن نیز خالی از عنایت و اهتمام نیست.

ابن عربی _ از جمله عالمان و عرفای بنام اهل سنت _ در باب 366 از ابواب کتاب معروف خود _ الفتوحات المکیه _ از امام مهدی(عج) و وزرای ایشان سخن گفته است. وی ابتدا به ضرورت وجود وزیر برای حضرت اشاره می کند و در ادامه، به بحث درباره تعداد و ویژگی های آن ها می پردازد. او در پایان مباحث خود، تاکید می کند وزرای امام مهدی(عج) نه نفر هستند که ناگزیر باید نه ویژگی داشته باشند. اینها خلاصه مجموعه ادعاهای ابن عربی در باب وزرای امام مهدی(عج) است که گاه مستند به احادیث ضعیف و گاه مستند به کشف و شهود اوست.
در این نوشتار سعی شده با روش توصیفی _ تحلیلی، افزون بر طرح آرای ابن عربی در مسئله وزیران امام مهدی (عج) به نقد آرای وی در این باب بپردازیم و روایاتی از شیعه و اهل سنت در این باره را بازگو نماییم.

جامعه منتظر در کنار سایر جوامع بشری، آسیب های ویژه خود را دارد. شناسایی این آسیب ها سبب آشنایی منتظران با نقاط ضعف خود می شود که در هنگام ابتلا، از آن سربلند بیرون آیند. چگونگی رویارو شدن با موعودی انکارناپذیر، یکی از این ابتلاهاست. این رویارویی می تواند آسیب هایی جبران ناپذیر برای جامعه منتظران به بار آورد. در این نوشتار، تلاش می شود علل عدم پذیرش موعود منتظر _ آن هم موعودی که آن را کاملا پذیرفته اند _ بررسی می شود.
در این پژوهش، یک جامعه در دو موقعیت مشابه از نظر موضوع، ولی متفاوت از نظر زمانی و مکانی مورد مطالعه قرار می گیرد. یهودیان از جوامعی هستند که پیامبران بسیاری برای آن ها ارسال شده است. در این میان، دو مورد از پیامبران یهودیان، حضرت مسیح(ع) و حضرت محمد(ص) بسیار دارای اهمیت اند؛ چرا که همواره وعده آمدن آن دو پیامبر در آموزه های یهود وجود داشته و یهودیان، منتظر ظهورشان بوده اند. در این نوشتار، چگونگی رویارو شدن یهودیان با این دو پیامبر (ع) که نشانه هایشان را داشتند، انتظارشان را می کشیدند و هنگام ظهور نیز آنان را به خوبی شناختند _ بررسی می شود.

مهدویت، از جمله موضوعات مهم قرآنی، روایی، کلامی و سیاسی است که از ارکان پویای تاریخ اسلام به شمار می رود. اندیشه مهدویت و موعودگرایی، در محیط های گوناگون فرهنگی و اعتقادی، نقشی مهم ایفا کرده و در جنبش های اصلاح طلبانه حوزه های علمی و فلسفی، عاملی بنیادی به شمار رفته است. شمال آفریقا و مغرب الاقصی با ویژگی های خاص خود، حوزه هایی هستند که اندیشه مهدویت در آن جا رشدی درخور توجه داشته است. از این رو مدعیان مهدویت بسیاری نیز در آن جا سر برآورده اند. یکی از جریان های مدعی مهدویت در مغرب اسلامی را ابن تومرت ایجاد کرد. وی موفق به ایجاد دولتی به نام موحدون نیز شد. مبانی و اصول اندیشه مهدویت ابن تومرت از جمله مهم ترین مسائلی است که در این نوشتار تلاش است به آن پرداخته شود. همچنین شناخت و تحلیل ریشه ها و زمینه های اندیشه مهدویت در مغرب دور، مسئله ای مهم به شمار می آید که در نوشته های مربوط به مهدویت مغرب، کمتر به آن اشاره شده است. بر این اساس، مبانی مهدویت ابن تومرت و ارزیابی ریشه های مهدویت از زوایای مختلف در مغرب اسلامی، می تواند در تاریخ فکر و جریان مهدویت مغرب، عرصه هایی جدید بگشاید.