فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 2 (پاییز 1390)

این نوشتار، اعتقاد به غیبت امام منجی به عنوان اعتقادی محوری در آیین مهدویت که نتیجه مستقیم اعتقاد به امام دوازدهم است را مطرح نموده و ضرورت حیات او، که بقای انسان به وجود مقدسش به عنوان حجت الهی بستگی دارد را مورد حمایت قرار می دهد و جاذبه آشکار انتظار نجات بخش حضرتش که شرایط ناگوار تاریخی حاضر را به نفع محرومان و مستضعفان سامان می بخشد را ارائه می نماید. آن گاه به بررسی دیدگاه های محدثان در این باره می پردازد و دو نوع غیبت آن امام را مورد تحقیق قرار می دهد. همچنین نقش نواب اربعه آن حضرت را در دوره غیبت اول (صغرا) برمی رسد و به آن دوره اشاراتی دارد. آن گاه با بررسی و توجیه غیبت کبرا، دلایل غیبت را تفسیر و تبیین می کند و به تاثیرات این دوره در اقتدار فقهای امامیه در امر رهبری جامعه شیعی می پردازد.

در این نوشتار می کوشیم تحلیلی نو از آیات مهدوی در سایه روایات تفسیری امامان ارائه دهیم. با این تلاش، روایات تفسیری ما را به مفاد بلند آیات مهدوی رهنمایی می کنند و آیات مهدوی قرآن را با دلالت و راهنمایی واقعی و مفسران حقیقی قرآن لمس می کنیم. شاید این کار با این عمق و اوج تا کنون انجام نشده باشد.
در این نوشتار، به یکی از آیات مهدوی و روایات تفسیری آن پرداخته شده است. در مقالات بعدی، شرح و تفسیر دیگر آیات مهدوی و روایات تفسیری آن ها ادامه خواهد یافت.

کتاب اصول مذهب الشیعه الامامیه؛ عرض و نقد، نوشته دکتر ناصر القفاری از کتاب های تفصیلی در نقد اعتقادات شیعه است که در سال های اخیر نوشته شده است. نویسنده این کتاب کوشیده است همه باورهای شیعه و از جمله اندیشه مهدویت را به نقد بکشد. مقاله پیش رو تلاشی است برای پاسخ گویی به شبهاتی که نویسنده یادشده درباره عمر طولانی امام مهدی مطرح کرده است. وی با استناد به روایاتی از پیامبر گرامی اسلام، مدعی شده است که در میان امت اسلام کسی نمی تواند عمری طولانی داشته باشد. او همچنین وجود نمونه های مشابه درازعمران در گذشته تاریخ را برای اثبات امکان طول عمر امام مهدی ناکافی می داند؛ زیرا از یک سو آنان از امت اسلام نبوده اند، و از سوی دیگر موارد مشابه یا قرآنی هستند و یا در تاریخ از آنان نام برده شده است. نمونه های قرآنی، از این جهت برای شیعه قابل استناد نیستند که از طولانی بودن عمر امام مهدی ذکری در قرآن به میان نیامده است و اشکال نمونه های تاریخی این است که عمر این افراد کم تر از عمر فعلی امام مهدی است و از دیگر سو نمونه های موردنظر یا رسالتی برعهده نداشته اند و یا پس از انجام ماموریت خود غایب شده اند، در حالی که امام مهدی شیعیان پیش از انجام ماموریت خود غایب شده است.

اندیشه مهدویت و نظریه سکولاریسم با عقبه تاریخی، از دیرباز در عرصه فکری و ایدئولوژی بشر مطرح بوده اند. این دو مقوله دارای شاخصه هایی هستند که به واسطه آن ها از یکدیگر متمایز می گردند. تمایزات این دو را می توان در قالب کارکردشناسی مهدویت و سکولاریسم، رویکردشناسی مهدویت و سکولاریسم، و خاستگاه شناسی مهدویت و سکولاریسم جست وجو کرد. با این نگرش، یکی خاستگاه آسمانی دارد، دیگری خاستگاه زمینی؛ یکی رویکرد الهی دارد و دیگری رویکرد بشری؛ یکی ورود دین را در عرصه اجتماعی بشر جایز می شمارد، دیگری ممنوعیت آن را اعلان می دارد. با توجه به این تمایزات می پرسیم: اولا اندیشه مهدویت و نظریه سکولاریسم از نظر خاستگاه و ماهیت، چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟ ثانیا، تعامل و رابطه این دو، چه نوع رابطه و تعاملی است؟ ثالثا، نقش و کارکرد این دو در زندگی مردم چگونه است؟
این نوشتار ضمن بیان مفهوم شناسی و شناسه های تاریخی سکولاریسم و مقایسه اندیشه مهدویت و تئوری سکولاریسم، به عوامل دینی پدیدآورنده سکولاریسم اشاره دارد و با ارائه دلیل و برهان، همه آن موارد را از ساحت مهدویت نفی می کند. همچنین به بیان عوامل اجتماعی پدیدآورنده سکولاریسم و مبرا بودن ساحت مهدویت از آن ها می پردازد و در فرآیند بحث، عوامل نظری و معرفتی پدیدآورنده سکولاریسم را بیان می دارد و اثبات می کند که هیچ یک از آن عوامل با اندیشه مهدویت سازگاری ندارند.

کلام جدید از جمله دانش هایی است که امروزه از جایگاه خاصی میان دانشوران دینی برخوردار است. البته در این که آیا کلام به دو قسم جدید و قدیم، تقسیم شدنی است یا خیر، میان اندیشمندان حوزه کلام اختلافات اساسی وجود دارد. نگارنده در این نوشتار، ضمن بیان دیدگاه های مختلف درباره کلام جدید بر آن است که می توان از کلام جدید سخن گفت.
در ادامه مسئله مهدویت را که به عنوان یکی از مسائل کلام کلاسیک در ذیل مبحث امامت مطرح می شود به عنوان جدی ترین موضوع در کلام جدید طرح می کنیم و به عنوان نمونه، مباحثی را از حوزه کلام جدید و مهدویت به صورت تطبیقی بررسی می نماییم.

عصمت و صیانت انبیا و ائمه از خطا و اشتباه، از مهم ترین موضوعات کلامی است که متکلمین اسلامی نظریات مختلفی را درباره آن ابراز نموده اند.
این نوشتار، ضمن معرفی چیستی «عصمت» و «اختیار»، به بیان دیدگاه ها پیرامون ماهیت عصمت و مولفه های آن پرداخته، سپس رابطه عصمت و اختیار و نظریات ارائه شده در تحلیل سازگاری عصمت و اختیار، تبیین گردیده، آن گاه مبانی نظری سازگاری عصمت و اختیار و برخی شبهات مربوط به این موضوع، بررسی شده است.

درباره ختم ولایت مطلقه و مقیده، میان بزرگان و محققان عارف، اختلاف نظرهایی وجود دارد، به گونه ای که بعضی حضرت علی، برخی حضرت مهدی یا حضرت عیسی یا حتی ابن عربی را خاتم ولایت می دانند. با استدلال دلایل عقلی و نقلی می توان گفت: صاحب ولایت مطلقه، حضرت علی و خاتم آن، حضرت مهدی است و امامان معصوم همگی در ذات و صفات یک نور و یک حقیقت هستند و تفاوت آنان در ظهورها و شئونی است که براساس حکمت بالغه الهی در زمان های مختلف ظهور کرده اند. هر یک از اولیای خدا در عصر خود می تواند در اثر سیر و سلوک و طی مقامات، مظهر یکی از اسمای الهی شود. به بیان دیگر، ولایت مطلقه هم به حضرت علی و هم به حضرت مهدی ختم خواهد شد و ولایت خاصه، ختم ندارد؛ بلکه همیشه استمرار دارد و در هر زمان، شخصی از اولیای الهی که جزو ابدال و اوتاد به شمار می آید صاحب آن ولایت است.