فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 20 (بهار 1396)

نوشتار حاضر به بحث دعای فرج و نقش تاثیرگذار آن در تعجیل بخشی ظهور پرداخته و جهت توجیه آن به طرح دلایل و مستندات قرآنی و روائی مبادرت می نماید. در منابع و مآخذ شیعه از حضرات معصومین (ع) دعا برای رخداد ظهور یعنی دعای فرج، فراوان نقل شده و فراوان به شیعیان توصیه شده تا در این خصوص مداومت داشته باشند. به طور کلی حضرات معصومین(ع) دعای فرج را در قالب مقولات سه گانه «ادعیه»، «زیارات» و «احادیث» ارائه نموده اند. یعنی برخی از دعاهای فرج در ادعیه ماثوره نقل شده و برخی در متون زیارت ائمه(ع) و برخی دیگر در احادیث و روایات آمده است. تاثیرگذاری دعای فرج در تقدم بخشی ظهور دارای مبانی و دلایلی است نظیر «بداء پذیر بودن زمان رخداد حوادث اجتماعی» و «تغییرپذیر بودن زمان رخداد حوادث اجتماعی با دعا» و «اجابت پذیری به عنوان اصلی ترین هدف دعا» که در واقع با این دلایل و مستندات می توان به استدلال و توجیه پذیری نقش دعای فرج در تقدم بخشی ظهور پی برد.

در کتاب «اختصاص» شیخ مفید(م.413 ق) روایتی دو بخشی آمده است که بخش اول آن به سختی ها و غم های مردم قم از زبان جبرئیل و بخش دوم آن از قول امام هادی(ع) به زمان رفع سختی ها را و آشکار شدن آب در سطح زمین در مقام یک نشانه است. در پژوهش پیش رو این حدیث از بعد سندی و متنی و نظرات مختلف حدیث پژوهان، بررسی و حیطه مفهومی و مصداقی آب در این روایت مورد ارزیابی و ارتباط آن با امر فرج حضرت قائم (عج) تحلیل و نظرات مختلف دانشمندان اسلامی در این زمینه مورد نقد قرار گرفته و در انتها در قالب نتایج سه فرضیه درباره «ظهور الماء» با نگاه و دیدگاه غیر مادی و معنوی ارائه شده است. فرضیه اول دلالت ظهور الماء را بر تاسیس مرکز حدیثی شیعه توسط اشعریان در قرن سوم و چهارم بیان می کند. فرضیه دوم مفهوم و مصداق آشکار شدن آب در قم را تاسیس حوزه علمیه فقهیه در قرن چهاردهم می داند و فرضیه آخر دلالت مذکور را با توجه به تفاسیر و روایات همان ظهور حضرت قائم (عج) بر می شمرد.

اندیشه «مهدویت» یکی از افکار مهم در دین اسلام و به ویژه تشیع محسوب می شود و به همین سبب شیعیان در زمان های گوناگون همواره انتظارظهور مهدی (عج) را داشته اند. این انتظار سبب گردیده رسم هایی خاص در میان شیعیان پدید آمده و در قالب اعمال و مکان های نمادین جلوه گر شود. از آنجایی که این رسوم به گونه ای جمعی انجام می‏پذیرد و نشانگر تسری اعتقاد «مهدی باوری» از حیطه بینش فردی شیعیان به حیطه‏ رفتار اجتماعی آنان است، در حیطه تاریخ اجتماعی شیعیان قرار می گیرند. پژوهش حاضر درصدد است با استفاده از روش توصیفی _ تحلیلی و کاربرد مطالعات کتابخانه ای، رسم های انتظار ظهور مهدی(عج) را از قرن چهارم تا اواخر قرن یازدهم هجری در نقاط گوناگون جهان اسلام بررسی نموده و آنها را در چارچوب نمادگرایی و یا نمادشناسی جوامع مختلف شیعی تفسیر و تحلیل نماید.

یکی از مباحث مهم کلام اسلامی بحث مهدویت و موعود آخرالزمان است.مسئله مهدی موعود، تقریبا بین فرق کلامی اعم از شیعه و سنی مورد قبول است ولی با این حال عده اندکی بر اساس پاره ای از تحلیل ها منکر این مقوله شده و آن را جعلی می دانند. ابن خلدون یکی از این اشخاص است که عقیده دارد روایات پیرامون مهدویت ضعیف است لذا براساس قاعده ای که آن را «تقدم جرح بر تعدیل» می نامد این نوع روایات را مثبت امر مهدویت نمی داند و عقیده دارد تعصب عربی و قوم گرایی قریش باعث شده این نوع روایت ها ساخته شود. با بررسی اندیشه های ابن خلدون در کتاب العبر در می بابیم وی در فهم صحیح قاعده یاد شده دچار اشتباه شده و نیز با استدلالاتی که پایه های محکمی ندارد به گمان خود، خواسته است اعتقاد به مهدویت و منجی را بی اساس نشان دهد، در حالی که روایات پیرامون مهدویت در کتب روایی اهل سنت بسیار زیاد است و در این بین تعداد احادیث ضعیف و غیر معتبر اندک می باشد. لذا علمای اسلامی فریقین مقوله مهدویت را امری مهم و معتبر در کلام اسلامی تلقی کرده اند.

اعتقاد به وجود منجی جهان و انتظار برای ظهور، اندیشه و تفکر مشترک بین ادیان توحیدی و حتی ادیان غیر توحیدی است. یهودیت نیز به عنوان یکی از سه ادیان بزرگ ابراهیمی از این مقوله مستثنی نیست. یهودیت برای مبحث منجی جهان (ماشیح) و نجات نهایی (گئولا)، آن چنان اهمیت و ارزش شایان توجهی قائل است که ایمان به منجی جهان و ظهور ایشان، یکی از سیزده اصول اعتقادی یهودیت را تشکیل می دهد. منابع دینی یهود سرشار از مباحثه هایی است که به نقش بنیادین ماشیح و گئولا می پردازد. در طول قرن ها، حجم عظیمی از تاویل و تفسیر کتاب مقدس، به موضوع ناجی موعود و مباحث مرتبط با آن، همچون رخدادهای پیش و پس از گئولا اختصاص یافته است.
هدف این نوشتار، بررسی منجی جهان و عصر ظهور از دیدگاه آیین یهود است. جایگاه گئولا در دیدگاه یهود، شرایط و ویژگی های تسریع بخش در وقوع گئولا و همچنین رخدادهای پیش و پس از عصر ظهور، بخش های مختلف این پژوهش را تشکیل می دهند.

طبق روایات فتنه هایی در عصر نزدیک به ظهور و در آستانه ظهور وجود دارد که یا از مدتی قبل شکل گرفته اند و تا زمان ظهور امتداد دارند یا آغاز شکل گیری آنها در آستانه ظهور است. مهم ترین این فتنه ها، فتنه اعتقادی، فتنه دجال، فتنه اختلاف در شیعه، فتنه سفیانی و فتنه صیحه شیطانی است. دانستن این فتنه ها کمک می نماید تا با آگاهی از آنها بتوان از گزند آنها کمتر آسیب دید. در این مقاله با استفاده از روایات به این فتنه ها و ویژگی های هر یک پرداخته می شود.

بی تردید انقلاب اسلامی ایران مهم ترین و باشکوه ترین رخداد دوره معاصر در احیاء و بازسازی تفکر و تمدن اسلامی و جاری ساختن آموزه های اصیل اسلامی در حوزه سیاسی و زیست اجتماعی مردم بود. این انقلاب با ابتناء بر مبانی دینی و شیعی نگرشی نو و ابتکارگونه به بسیاری از مقولات دینی ارائه کرد که در گذشته ی تفکر و اندیشه اسلامی مغفول واقع شده بود و یا لااقل برجستگی کنونی را نداشت. یکی از نمودهای این نگرش بدیع به حوزه مهدویت و مشخصا بحث انتظار و ضرورت فراهم ساختن مقدمات ظهور امام مهدی (عج) مرتبط می شود.
این مقاله درصدد پاسخ به دو سوال اساسی است. اول این که در نسبت سنجی میان انقلاب اسلامی و حکومت مهدوی(عج) چه نسبتی میان آن دو وجود دارد؟ دوم این که انقلاب اسلامی سال 57 چه رسالتی برای خود در حوزه آماده سازی فرد و اجتماع برای نزدیک ساختن عصر ظهور منجی تعریف کرده است و مولفه ها و عناصر این آماده سازی چیست؟ در ابتدا با تاکید بر فرمایشات رهبر و بنیان گذار فقید انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری به تبیین وظیفه و رسالت انقلاب اسلامی در حوزه آماده سازی و تمهید مقدمات ظهور مهدوی پرداخته می شود و سپس به وجود دو رویکرد موجود در مورد نسبت میان انقلاب اسلامی و حکومت مهدوی و تحلیل آن اشاره می گردد و در نهایت با توجه به آثار و پیامدهای تاریخی به تایید یکی از این دو نگاه پرداخته می شود.