فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 28 (بهار 1398)

علماء، متخصص و پاسبانان معارف دینی می باشند. لذا اهل بیت؟عهم؟ مردم را در امور دینی به آنها ارجاع می دادند. این امر، در دوران غیبت، ضرورتی دو چندان یافته است. از این رو، مخالفان و مدعیان مهدوی، وجود فقهاء را برای خود مانعی بزرگ می بینند و در جهت تخریب چهره و جایگاه آنان با استفاده از ترفندهای گوناگون می کوشند. شناسایی این ترفندها به شناخت، نحوه برخورد و ایجاد مصونیت در برابر آنان، کمک شایانی می کند. </p><p>این نوشتار، با رویکرد حدیث پژوهانه، به بررسی روایات مورد استناد مدعیان می پردازد. هم چنین از لحاظ تاریخی و روان شناسی در پی چرایی عالم گریزی در ایران معاصر از سوی مدعیان می باشد. این شگردها را می توان به عناوین تقلیل جایگاه علماء با حدیث سازی در قالب جعل و سوء برداشت از آیات و روایات، نفی تقلید و جایگاه علم دینی، عالم نمایی و مشروعیت بخشی کاذب به مدعی، برجسته سازی نقاط ضعف برخی علماء و اطرافیان و ترور شخصیتی آنان، تفکیک کرد.

آموزه موعودباوری از مفاهیم جذاب و مورد اتفاق تمام فرق اسلامی بوده و شیعیان با توجه به مقوله انتظار، مشتاقانه به دنبال ظهور موعود پایانی هستند. به همین جهت جریان های انحرافی از این اشتیاق سوءاستفاده کرده و در میان شیعیان دام آموزه های انحرافی خود را گسترده و با بهره گیری از منابع قدما و معاصرین ادعای خود را مستند به تعدادی از روایت های مهدوی نموده اند. مهم ترین شگرد مدعیان در انتقال پیام شان بهره گیری از «تحریف» در روایات می باشد و متاسفانه از این رهگذر تعدادی از مشتاقان به مهدویت و حتی برخی از طلاب حوزه علمیه قم و نجف را با خود همراه نموده اند. در این نوشتار بر آنیم تا با روش توصیفی _ تحلیلی به مقوله تحریف پرداخته وپس از بررسی مفاهیم کلیدی، به عوامل بسترساز و شیوه ای ایجاد تحریف اشاره نمائیم. نتایج حاصله از این مطالعه این است که مدعیان دروغین با افزودن یا حذف کلمه و جمله ای در روایت، تغییر در تقدیم و تاخیر کلمات، ترجمه غلط، مصداق گیری بی مورد و راه های دیگر انحراف خود را مستند به روایات نموده و از عوامل بسترسازی همانند جهل در میان عوام و خواص، دوری از فقها و ترویج فراحس گرایی استفاده نموده اند.

از مهم ترین و اساسی ترین وظائف دوران غیبت امام زمان (عج) رجوع به عالمان دین و پیروی از ایشان است زیرا اینان در غیبت امام، جانشینان او در میان امت هستند که امام خود به تقلید و فرمان پذیری ایشان دستور داده است و علما را مرجع دینی مردم، قرار داده است.از آسیب های دوره غیبت، فاصله بین عالمان و مردم است؛ به این معنا که مردم در امر دین و فراگیری معارف دینی به عالم ربانی رجوع نکنند که موجب فساد و تباهی در دین و دنیای آنها می گردد. وحدت و انسجام ایشان را به تفرق و تشتت می کشاند و راه را برای نفوذ و سلطه بیگانگان باز می گذارد و فرهنگ و اخلاق و عقاید مردم و به ویژه جوانان در خطر قرار می گیرد.هم عالمان و هم نهادهای اجتماعی فرهنگی و هم خود مردم وظیفه دارند از فاصله افتادن بین مردم و علمای ربانی جلوگیری کنند و فاصله ی ایجادشده را برطرف کنند.

این پژوهه به بررسی فرقه های امامیه بعد از شهادت امام حسن عسکری(ع) تا آغاز غیبت کبری می پردازد. موقعیت سیاسی و سخت گیری های خلفای عباسی برای امامان شیعه به ویژه در فاصله رحلت یک امام و جانشینی امام بعدی مشکلاتی را برای جامعه شیعی ایجاد می کرد. عده ای از شیعیان به دلیل این که در شناخت امام بعدی دچار تردید می شدند، تا مدتی سرگردان بودند و چه بسا به سمت مدعیان غیر واقی متمایل می شدند. گاهی این گروه ها به اندازه ای از بدنه اندیشه شیعی فاصله می گرفتند که به شکل فرقه یا انشعابی جدا می شدند. این مشکل بعد از امام عسکری(ع) به دلیل پنهانی بودن تولد فرزند ایشان بیشتر نمود یافت. علاوه بر این که دوران غیبت نیز آغاز شد. در کتب فرق و مذاهب از فرقه هایی در این دوران یاد شده است. به نظر می رسد نتوان به بسیاری از آنان نام فرقه نهاد. زیرا علاوه بر این که این افراد دارای پیروان زیادی نبودند، در تحولات تاریخی هم از آنان یادی نشده است. تا جایی می توان گفت آنان وجود خارجی نداشتند و یا اگر داشتند در مدت کوتاهی از بین رفتند و تنها در کتب فرق و مذاهب نام آنان آمده است.

مهدویت، به عنوان عقیده و آرمان بسیاری از مسلمانان، قرن ها است که توسط بزرگان و عالمان، تبلیغ و هدایت شده است. رویکرد جدی این اندیشه، زمینه سازی جهت تحقق جامعه عبودیت محور به رهبری انسانی معصوم است که مدیریت آینده جهان و انسان را با توجه به احاطه نسبت به جهان و هستی در دست گیرد. طولانی شدن غیبت و تنوع در برداشت از آن، محل چالش ها، آراء و نظرات گوناگون و گاه متعارض با یکدیگر شده و با گذشت زمانی نزدیک به دوازده قرن، در سطوح مختلف جامعه بر ابهام بیشتر این آموزه افزوده شود. این گستره زمانی و فهم متنوع موضوعی، نه تنها باعث درک متفاوتی نسبت به این آموزه را پدید آورده، بلکه موجب تنش در لایه های مختلف فرهنگی جامعه اسلامی_ که مدعی جهانی بودن آموزه های اسلامی است_ نیز شده است. این مقاله با نگاه کل نگر و روش تحلیلی به کمک استقراء و استناد به دادهای فرهنگی_ اجتماعی تلاش دارد تا با توجه به بعد اجتماعی فرهنگ به این سوال پاسخ دهد که چه چالش هایی جهت تحقق فرهنگ مهدوی در سطوح مختلف اجتماعی وجود دارد. نبود مرامنامه، ضعف در ظرفیت سنجی، تجمیع نشدن توانمندی ها، ضعف در کارآمدی و بحران در هم گرایی و هم افزایی اجتماعی مهم ترین عوامل رکود و افول در حوزه فرهنگ مهدویت هستند که زمینه را برای نا امیدی اجتماعی در نجات بخشی این آموزه فراهم کرده اند.

باورداشت مهدویت از جمله باورهای مهم و اصیل اسلامی بوده و مورد قبول همه گروه های اسلامی به طور عام و مورد اذعان قاطبه علماء و اندیشمندان اسلامی به طور خاص می باشد. در کنار اعتقادورزی فراگیر مسلمانان و علمای اسلامی نسبت به اندیشه مهدویت، معدود افرادی با وصف اندیشمندی در اهل سنت به انکار ، استبعاد و تردید این اندیشه با رویکردهای مختلفی پرداخته و اصیل بودن و اسلامی بودن آن را زیر سوال برده اند. نظیر؛ حدیث شناختی، دین شناختی، مذهب شناختی، نمادشناختی، کارکردشناختی، جامعه شناختی، روان شناختی که با رویکرد نمادگرایی، مهدویت و آموزه های مهم آن را نمادین و سمبلیک جلوه داده و اتهام غیرشناختاری و غیرحقیقی بودن را متوجه آن نموده اند. در پاسخ به اتهامات مرددین، منکرین و مخالفین مهدویت در اهل سنت، قاطبه علمای اهل سنت حرکت و تلاش مضاعفی به خرج داده و با ارائه دلایل و براهین عقلی و نقلی به وحیانی بودن اندیشه مهدویت نظر داده اند و با استناد به احادیث نبوی که توسط صحابه و تابعین در منابع دست اول حدیثی نظیر صحاح، مسانید، سنن، جوامع و اطراف آمده به توجیه اسلامی بودن آن همت گماشته اند. بی شک در کنار همه این مکتوبات و منقولات معتبر، اذعان علما و اندیشمندان اسلامی به صحیح بودن، متواتر بودن و مستفیض بودن روایات مهدویت از یک طرف و اجماعی، اعتقادی و ایمانی بودن باورداشت مهدویت از طرف دیگر دلیل قوی و مستند محکمی است که اتهامات و ایرادات مخالفین مهدویت بی پایه و بی اعتبار است.

یکی از وظایف منتظران در عصر غیبت تشکیل حکومت اسلامی است. این باورداشت با تکیه بر دیدگاه زمینه سازی ظهور شکل گرفته است، از مولفه های قدرت و بازوان اجرایی نظام اسلامی، داشتن نیروی خلاق و جوان است. کنترل جمعیت، یکی از چالش های کنونی ایران اسلامی است، این چالش، جامعه را با مشکلاتی روبرو کرده است و پیامدهای را به همراه خواهد داشت. در این نگاشته با روش تحلیلی توصیفی به آسیب هایی کنترل جمعیت در جامعه ای که با باورداشت مهدویت شکل گرفته، پرداخته شده است. دیدگاه زمینه ساز برای ظهور، از تمامی نمودهای قدرت نرم و سخت در مواجهه استکبار، بایستی بهره داشته باشد و بی تفاوت بودن نسبت به تغییر جمعیتی ایران اسلامی، آسیب های جدی را به همراه خواهد داشت که در این نگاشته مورد بررسی قرار گرفته است و به این نتیجه رسیده که جامعه منتظر برای مقابله با این چالش وظیفه ای سنگین دارد.

یکی از دوره های پرآشوب در تاریخ ایران دوره ی حکمرانی تیموریان است که ویرانی ها و جنگ های بی شمار مردم خسته را به فکر ظهور منجی افکند و مدعیان سودجو از فرصت استفاده کرده ادعای مهدویت کردند. مدعیان مهدویت در این دوره بیشتر از حروف در تعالیم خود بهره می جستند و بر اساس تقدس حروف در قرآن و تحلیل رمز نگارانه از حروف، به ادعای مهدویت می پرداختند. از جمله این فرق می توان به حروفیه و نقطویه و اندیشه مهدویت رهبرانشان چون: فضل الله نعیمی و سیدمحمد نوربخش اشاره کرد. این مقاله درصدد است به روش توصیفی_ تحلیلی به بررسی مسئله مهدویت در دوره تیموریان، معرفی مدعیان دروغین مهدویت با اتکا بر فرقه حروفیه در این دوره و در نهایت به واکاوی شکست ادعای این مدعیان دورغین مهدویت در دوره تیموریان بپردازد.

باور به امام عصر(عج) و غیبت ایشان یکی از مهم ترین اعتقادات امامیه است. در رابطه با غیبت امام زمان(عج) در روایات اهل بیت؟عهم؟ دو رویکرد تشویقی و تحذیری بیان شده است؛ در رویکرد تشویقی به آثار انتظار و فضیلت والای دنیوی و اخروی آن اشاره شده است؛ هم چنان که در رویکرد تحذیری چالش ها و فتنه های عصر غیبت بیان گردیده و منتظران را به این چالش ها و فتنه ها هشدار داده اند. خطر این چالش ها تا آن جا بوده که بر اساس برخی از روایات معتبر، برخی از کسانی که باور به امام عصر؟عج؟ دارند، در این اعتقاد دچار شک و تردید می شوند و برخی وجود آن حضرت را انکار می نمایند. با توجه به اهمیت این مطلب، پرداختن به راهکارهای اساسی در مقابله با این چالش ها حائز اهمیت است. بر همین اساس پژوهش فرا رو با روش توصیفی _ تحلیلی با تکیه بر مباحث دینی، با نگاهی عصری چالش های عصر حاضر در این باره را مورد تحلیل و بررسی قرار داده و در این باره به راهکارهای مقابله با این چالش ها در ابعاد: معرفتی و فرهنگی _ اجتماعی اشاره نموده است. نتیجه آن که توجه به این راهکارها ضمن مقابله با چالش ها و فتنه های عصر غیبت، به تقویت فرهنگ مهدویت در جامعه کمک می نماید که غایت این مهم، افزایش معرفت نسبت به امام عصر؟عج؟ و تلاش در جهت زمینه سازی ظهور ایشان خواهد بود.

از مهم ترین چالش های اعتقادی که سبب تاخیر در تحقق صلح جهانی موعود شده است، غفلت بشریت از اصول مبنایی صلح جهانی است. از این رو از مهم ترین راهکارهای تحقق صلح جهانی، بیداری انسان ها از غفلت، آگاهی و توجه و نیز پایبندی آن ها نسبت به این اصول و مبانی است. این نوشتار با تحلیل اسنادی، در مرحله نخست به تبیین مبانی صلح جهانی نظیر آموزه توحید، توحید در تدبیر و ربوبیت و نیز هدف مند بودن جهان (مبانی هستی شناختی)، فطرت، و اشتراک خانوادگی انسان ها به حضرت آدم و حوا (مبانی انسان شناختی)، عدالت، و اعتقاد اجتماعی انسانی به ظهور امام موعود (مبانی جامعه شناختی) پرداخته است و سپس به دنبال برخی از آن مبانی، سرچشمه های غفلت انسان نسبت به مبانی بیان شده، در ادامه راهکارهای نظری متناسب با آن مبانی را در جهت رسیدن جهانیان به صلح مهدوی بیان کرده است. البته به طور مختصر به راهکارهای عملی رهایی جامعه انسانی از غفلت نسبت به آن مبانی نیز اشاره شده است.

یکی از مباحث مهم فرهنگی و جامعه شناختی، امکان و عدم امکان یکسان سازی فرهنگی در جوامع بشری است. اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان نظریات متفاوتی در این زمینه ارائه داده اند. لوی استروس (اشتروس) از مشهورترین جامعه شناسانی است که با توجه به متباین بودن جوامع بشری، به طور کلی امکان پیاده سازی فرهنگ و قوانین یکسان را در جوامع مختلف منتفی می داند. این نظریه اشکالی جدی به مسئله حاکم شدن دین و فرهنگی واحد در حکومت جهانی حضرت مهدی؟عج؟، دانسته شده است. در این نوشتار پس از تبیین کامل دیدگاه و ادله مورد استناد لوی استروس، با استناد به این که مهم ترین جزء فرهنگ، ارزش های هر جامعه است که ریشه در عقل یا وحی دارند، به نقد دیدگاه وی پرداخته شده است. ارزش هایی که ریشه در ذوق و سلیقه دارند با توجه به زمان مند و مکان مند بودن و تغییر دائمیشان نمی توانند مایه قوام فرهنگ و جامعه باشند و از این رو وقتی در حکومت امام زمان(عج) ارزش های عقلی و وحیانی یکسانی در جهان حاکم شوند امکان پیاده سازی فرهنگ و قوانین یکسان نیز مهیا خواهد شد.

انسان ها در درون، از هدایت عقل و در عالم بیرون، از راهنمایی های پیامبران برخوردارند، اما بسیاری از آن ها، عقل را از منزلت خود تنزل داده، هوای نفس را جانشین آن نموده اند. این جایگزینی، که به منزله «اله» قرار دادن هوای نفس و تبعیت از آن است، سبب شد تا هواپرستان، دعوت پیامبران را اجابت نکرده، متکبرانه به تکذیب و قتل آنان مبادرت بورزند. پژوهش حاضر با بهره گیری از آیات قرآن، و یکی دانستن اهداف امام زمان(عج) با اهداف پیامبران، بر این باور است که برخی از منتظران حضرت مهدی؟عج؟ نیز به دلیل تبعیت از خواسته های نفسانی، عقل خود را اسیر نموده، چالش هایی که هواپرستان در برابر پیامبران عصر خود به وجود آورده اند، در برابر امام زمان؟عج؟ نیز ایجاد می کنند. آنان در ادعای خود، مبنی بر انتظار و اجابت دعوت حضرت حجت؟عج؟ صادق نبوده، با تکذیب حضرتش، درصدد شهادت او هستند. مهم ترین راه برون رفت آنان از این چالش ها، نجات عقل از اسارت هوای نفس است تا متواضعانه دعوت امام زمان؟عج؟ را تصدیق و اجابت نموده، برای تحقق اهداف آن حضرت، حاضر به بذل مال و جان شوند.