فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 9 (تابستان 1393)

بی گمان پدیده غیبت صغرا به عنوان بخشی از تاریخ امامیه و به سبب اثرگذاری گوناگونی که بر شئون مختلف شیعه امامیه گذاشته است بسیار مهم است؛ به طوری که آثار عمیق آن امری انکارناپذیر به شمار می آید.
زندگی امام دوازدهم که از همان آغاز با تولدی شبه معجزه همراه بود و بعدها ارتباط بسیار اندک امام با شیعیان پدرش و سپس غیبت ایشان، همگی از جمله مواردی بودند که سبب تشدید شبهات و سوالات متنوعی علیه باورهای امامیه شد؛ به طوری که طولانی شدن پدیده غیبت سبب تجدید نظر بسیاری از شیعیان در باورهای اولیه خود و ورود به نحله های گوناگون گردید. در عین حال می توان مدعی شد تنوع پرسش ها و شبهات درباره غیبت صغرا بر خلاف بسیاری دیگر از پدیده های تاریخی، منحصر به تاریخ گذشتگان نبوده و همچنان این بحث به گرمی در محافل علمی و حتی غیر آن جریان دارد.
از این رو باید به تاریخ آن دروه بیش از پیش توجه شود و این محدوده زمانی مورد واکاوی قرار گیرد و تردیدی نیست که این نگاه، بسامدهای اجتماعی گوناگونی خواهد داشت.
در این میان، کتاب مکتب در فرایند تکامل _ که توسط مدرسی طباطبایی به رشته تحریر درآمده _ به این پدیده به طور گذرا _ البته با نگاهی نواندیشانه _ توجه داشته است. وی که درصدد اثبات دیدگاه خویش مبنی بر تکامل تدریجی امامیه بوده، سعی داشته حلقه انتهای گمانه های خود را در غیبت به اثبات برساند. به همین سبب در پیچ تاریخی امامیه، نظریات متنوعی طرح کرده که لازم است مورد بازخوانی قرار گیرد.
نگارنده بر این باور است که غیبت صغرا نه به عنوان یک حلقه تکمیلی در ادبیات اعتقادی امامیه، بلکه به عنوان پدیده ای که پیش از وقوع به آن اشاره شده و با توجه به فضای پدید آمده چاره ای از پیش گیری آن نبوده است، به وقوع پیوست.
در این نوشتار سعی خواهد شد ابتدا به معرفی نویسنده، سپس به بررسی اجمالی اثر وی پرداخته شود و پس از آن آرای تاریخی وی درباره غیبت صغرا مورد توجه قرار گرفته و سپس به نقد آن خواهیم پرداخت.

در منابع روایی و عقلی، دلیلی بر اعتبار رویا و خواب در تشخیص مصداق حجت الهی وجود ندارد و با توجه به این که هیچ فقیه، متکلم و فیلسوفی به اعتبار رویا در تشخیص حکم فقهی باور ندارد، از این روش در مباحث عقیدتی نمی توان بهره برداری کرد. از سوی دیگر، افرادی از میان مدعیان دروغین _ که قائل به حجیت رویا شده اند _ بر اثبات دیدگاه خود دلیلی منطقی ارائه نکرده اند و بر کسی مخفی نیست که شیاطین می توانند برای انسان ها تخیل دیدن معصوم(ع) را ایجاد کنند و الزاما افرادی که به نام رسول خدا(ص) یا یکی دیگر از معصومان(ع) دیده می شوند، خود معصوم(ع) نیستند تا در پی آن دستورات داده شده در رویا لازم الاجرا باشند.

در پرتو آموزه های اخلاقی است که می توان به صفات و خصلت هایی دست یافت، مجموعه رفتارهای خود را براساس آن استوار کرد و از زیست و زیبایی های اخلاقی برخوردار شد. آنانی که در سر سودای نصرت و یاری ولی خدا را دارند، باید از راه فرهنگ انتظار، معبری به سوی رفتاری ورعانه و محاسن اخلاق بگشایند؛ به گونه ای که تمامی اعمال و رفتار آنان از رنگ و بوی انتظار برخوردار باشد و رفتار ورعانه و متخلقانه او با رویکردی منتظرانه باشد. این گونه است که می توان از هم اکنون در جرگه اصحاب و یاران درآمد و زمینه ساز گردید؛ چنان که فرموده اند: «اعینونا بالورع؛ ما را [در تحقق اهداف] با ورع، یاری نمایید.» (کلینی، 1365: ج2، 78، باب الورع، ح12) همچنین در همین راستاست که ارکان نصرت و یاری حجت خدا و تحقق اهدافش را در شکل گیری خصلت و صفات اخلاقی ورع، اجتهاد، عفت و سداد به نمایش گذارده اند: «اعینونی بورع و اجتهاد و عفه و سداد». (شریف رضی، 1414ق: ج3، 70، نامه 45)در این نوشتار در دو محور به دیدگاه استاد صفایی حائری درباره اخلاق زمینه ساز پرداخته شده است:1. خصلت های ورع، اجتهاد، عفت و سداد چگونه دست یافتنی است و در چه زمینه ای می رویند؟
2. نصرت و یاری حجت الهی از طریق خصلت های چهارگانه چه صورت ها و جلوه هایی دارد؟

طول تاریخ، مدعیان بسیاری از گوشه و کنار سربرآورده و با دعوی امامت، جمعی را فریفته اند و به خود مشغول کرده اند. از این رو امامان برحق، همواره می کوشیدند با ارائه معیارهای لازم، مومنان را از دام مدعیان شیاد برهانند. از جمله معیارهای ارائه شده از سوی پیشوایان معصوم در این باره، نشانه های امام است؛ نشانه هایی که به کمک آن می توان امامان راستین را از مدعیان دروغ زن شناسایی کرد. «وصیت» از جمله نشانه هایی است که در روایات متعدد از آن سخن گفته شده است؛ یعنی هر کس وصی امام پیشین باشد، او امام است؛ البته مشروط به آن که وصیت مورد نظر آشکار باشد، به اندازه ای که وقتی از مردم کوچه و بازار سوال شود: امام به که وصیت کرد؟ مردم بگویند: به فلانی. همچنین وصیت نمی تواند به یک عنوان کلی و مبهم تعلق گیرد، بلکه باید امام را بعینه مشخص کند و مصداق آن را به طور دقیق تعیین نماید. به همین دلیل، گزارش های متعددی در این باره وجود دارد که پیشوایان معصوم به هنگام وصیت به امام پس از خود، عده ای را بر این کار شاهد می گرفتند و البته علنی بودن وصیت در شرایط تقیه به شناسایی امام نمی انجامید؛ چرا که تنها کسانی از وصایت به امامت پی می بردند که از پیش می دانستند وصیت نشانه امامت است. در برخی از روایات در کنار مطلب یادشده تاکید شده است که از دیگر نشانه های امام، به همراه داشتن وصیت پیامبر گرامی اسلام(ص) است. وصیت مورد نظر این دسته از روایات، وصیت مکتوب رسول خداست که از امام سابق به امام لاحق سپرده می شده و اکنون در اختیار آخرین ذخیره الهی _ امام مهدی(عج) _ است.

ابن قبه رازی متکلمی از جریان معتزلیان شیعه شده است که در دوران غیبت صغرا در حوزه تبیین اندیشه های امامیه و دفاع از آموزه های اعتقادی تشیع فعالیت های بسیاری کرده است. این نوشتار، بر آن است به این پرسش پاسخ دهد که ابن قبه رازی در بحث غیبت، در رویارویی با مخالفان چه طرحی داشت و این که آیا تئوری او در دوره های بعدی کلام امامیه در بغداد مورد پذیرش قرار گرفت؟ همچنین به این بحث اشاره خواهد شد که آیا ابن قبه مصداق مناسبی برای نظریه خط اعتدالی که مدرسی طباطبایی معرفی می کند و نافی صفات فوق بشری ائمه و از جمله غیبت و نامیرایی امام هست یا خیر؟ فرضیه مورد بحث این است که ابن قبه در در بحث غیبت طرحی تبیینی _ دفاعی مطرح کرده که اساس آن را می توان در دوره های بعدی کلام امامیه _ یعنی زمانه شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی _ رصد کرد. با بررسی آثار بر جای مانده به این نتیجه رسیدیم که ابن قبه از نظریه غیبت در غالب طرحی جدید به بحث پرداخته و وزانت این طرح به گونه ای بوده که تاثیر آن بر متکلمان بعدی را آشکارا می توان یافت. این بحث، نظریه مدرسی را با ابهام روبه رو می کند.

این نوشتار که از نوع تحقیق بنیادی و با روش کیفی انجام شده، در پی ارائه الگوی مطلوب برنامه درسی معنوی در راستای تربیت زمینه ساز با راهبردها و راهکارهای اجرایی آن برای نظام تعلیم و تربیت کشور است. جامعه آماری این پژوهش، تفکرات و اندیشه های نوین در عرصه تربیت معنوی و برنامه درسی است که در قالب کتب، اسناد، مقالات، مجلات، متون و سایت های اینترنتی درباره مهدویت مطرح شده اند. نگارنده با مراجعه به این جامعه آماری، نمونه های مرتبط را به صورت عمدی و هدف مند گزینش کرده و با بررسی، تلخیص، تحلیل محتوا و نتیجه گیری از آن ها، به معرفی مبانی نظری (فلسفی، روان شناختی و جامعه شناختی) این برنامه درسی و عناصر آن (اهداف، محتوا، روش ها، شیوه های ارزشیابی) مبادرت ورزیده است که نتیجه آن، ترسیم الگوی پیشنهادی در راستای تربیت زمینه ساز برای متخصصان امر با راهبردها و راهکارهای اجرایی آن است.

مسئله مهدویت در عصر حاضر، موضوعی همگانی و فراگیر است و در واقع، به آرمانی جهانی تبدیل شده است. این اعتقاد سبب توجه روزافزون منتظران و به ویژه شیعیان به موضوع مهدویت و زمینه سازی برای ظهور حضرت مهدی شده است. در میان وظایف منتظران، مهم ترین وظیفه، ایجاد جامعه ای منتظر است که یکی از الزامات آن، تربیت افراد جامعه منتظر به صورت مهدوی است. تربیت افراد به اشکال گوناگونی صورت می گیرد که یکی از مهم ترین ابعاد آن، «تربیت اخلاقی» است؛ تربیتی که در سرنوشت انسان و جامعه نقشی مهم دارد و به دلیل این اهمیت است که از دیرباز مورد توجه ویژه اندیشمندان و پیشوایان دینی بوده و هست. موفقیت تربیت اخلاقی بیش از هر چیز، مرهون زمینه مناسب آن است. از این رو، ارائه راهکارهای مناسب آن به ویژه در نظام آموزش و پرورش کشور _ که بخش اعظمی از تربیت انسان ها را بر عهده دارد _ ضروری به نظر می رسد. هدف از این پژوهش، بررسی راهکارهای تربیت اخلاقی زمینه ساز ظهور در نظام آموزش و پرورش است و روش تحقیق، از نوع توصیفی _ اسنادی است. ایجاد فضای اخلاقی در مدارس و محیط های آموزشی، محبت و احسان، روش های پرورش آگاهی و بصیرت اخلاقی، روش های پرورش گرایش ها و عادات مطلوب اخلاقی و روش های اصلاح رذایل، از جمله راهکارهای مورد تاکید در این پژوهش به شمار می آید.