نشریه امامت پژوهی
پیاپی 17 (بهار 1394)

یکی از احادیث منقول از رسول اکرم صلی الله علیه وآله که دلالت روشنی بر امامت اهل البیت علیهم السلام دارد، حدیث سفینه نوح است که به اسانید مختلف در کتب اهل سنت و شیعه روایت شده است. هدف مقاله حاضر، بررسی سندی_ رجالی روایات پنج تن از صحابه: عبدالله بن زبیر، ابن عباس، علی بن ابیطالب علیه السلام ، ابوسعید الخدری و ابوذر غفاری بر اساس علم رجال و حدیث اهل سنت است. نتایج این مقاله به روشنی نشان می دهد که برخی از اسانید حدیث، «صحیح» و برخی دیگر «حسن» و قابل احتجاج هستند. حتی اگر فرض شود همگی اسانید حدیث سفینه ضعیف باشند، ولی ازآنجاکه این اسانید «ضعیف» یکدیگر را تقویت می کنند، حدیث را به مرتبه «صحیح» می رسانند؛ زیرا هیچ یک از راویان اسانید این حدیث، متهم به دروغ گویی نیستند؛ بلکه صرفا به خاطر ضعف حافظه، جهالت و یا مدلس بودن، از سوی برخی علمای رجال تضعیف شده اند.

شناخت نقطه شروع خلقت و اولین موجودی که خداوند متعال آن را پدید آورد، از مسائل مهمی است که در معارف الهی موجود در میراث علمی ائمه اطهار علیهم السلام بدان پرداخته شده است. در گزارش هایی که در متون روایی امامیه آمده، موجودات مختلفی به عنوان اولین مخلوق معرفی شده اند. در این میان نور اهل بیت علیهم السلام ، بیشترین گزارش ها را به خود اختصاص داده است. عقل، حقیقت محمدیه، ماء و نور پیامبر اکرم و اهل بیت علیهم السلام اموری هستند که در کلام اندیشمندان امامیه به عنوان نخستین مخلوق قلمداد شده اند، اگرچه برخی از ایشان حقیقت همه آن ها را همان نور اهل بیت علیهم السلام دانسته اند. این نوشتار به بررسی دیدگاه های اندیشمندان امامیه درباره این مجموعه از روایات می پردازد.

برخی روایات مشهور اسلامی در میراث حدیثی مسلمانان حاکی از آن است که در هر دوره ای بی شک کسی در میان امت وجود دارد که حامل عادل علم دین و حافظ آن است؛ از اهل بیت و عترت پیامبر است و مایه هدایت امت ایشان است؛ امام حی زمان است و مردم موظف به شناسایی و بیعت با او هستند؛ به پادارنده حجت خدا بر خلق است، چه مشهور باشد، چه ناشناس. از طرف دیگر، گزارش های فرقه نگاران حاکی از آن است که شیعیان از ابتدا، معتقد بوده اند که زمین هیچ گاه از وجود حجت و امامی که جانشین امام قبلی باشد، خالی نمی ماند و سلسله امامت پیوسته خواهد ماند. این اعتقاد به وجه افتراق شیعه امامیه با دیگر فرق اسلامی بدل گشته بود تا حدی که این اعتقاد را «نسق» و شیعیان امامی را «اهل نسق» می خواندند. در این پژوهش، با بررسی تاریخ فکر شیعه امامیه، نقش احادیث مذکور را در شکل گیری این باور و وفاداری آنان را به آن احادیث نشان می دهیم.

در هر گرایش یا عدم گرایش به جریانی فکری یا فرهنگی، دلایل و زمینه هایی وجود دارد _ اعم از روانی، اجتماعی، فکری و عملی _ که جهت گیری انسان را به سویی رقم می زند. پس از کودتای سقیفه و مشخص شدن موضع هر گروه از مخالفان رهبری مولای متقیان علیه السلام ، حضرت صدیقه طاهره علی ها السلام به روشنگری و بیان عوامل و زمینه های عدم ایمان و تسلیم به ولایت حضرت امیر علیه السلام پرداختند.
نوشتار پیش رو درصدد است با بررسی خطبه ها، گفت وگوها و روایات صادره از حضرت صدیقه طاهره علی ها السلام در این زمینه، به واکاوی پدیدارشناسانه عدم گرایش مردم به ولایت امیر مومنان علیه السلام بپردازد. این عوامل، ذیل دو سرفصل کلی، عوامل بیرونی (تاریخی _ اجتماعی) و زمینه های درونی (روانی _ اعتقادی _ عملی)، و نهایتا در پنج عنوان قرار می گیرند.
عوامل بیرونی که موجب عدم پذیرش ولایت یا نکث پیمان غدیر و یا انکار امامت حضرت شدند درواقع اتفاقاتی خارجی هستند که انگیزاننده های مهم و قابل تاملی ازنظر تاریخی _ اجتماعی محسوب می گردند. در طرف دیگر، زمینه هایی درونی که بستر و خاستگاه عملکردها و برون دادهای رفتاری شدند نیز از مهم ترین نکاتی است که در کلام حضرت زهرا علی ها السلام بدان ها تاکید شده و موردبررسی این نوشتار است.

هنر آیینی دریچه ای متفاوت برای مطالعه یک آیین می تواند باشد. امامیه یا تشیع می تواند از منظر توانمندی و دارایی های هنری و فرهنگی خود موردمطالعه قرار گیرد. فرهنگ شیعه به نمادها و نشانه های متعدد خود در زمینه های مختلف فرهنگی گره خورده است. زیارتگاه ها و نیز حسینیه ها و مراسم های عزاداری و سرور، خاستگاه بسیاری از رسوم و آیین ها هستند که همراه خود رشد هنر و نشانگان شیعی را ارمغان آورده اند. تشیع بر محور مفهوم امامت از دیگر مذاهب تمایز و هویت یافته و عزاداری و زیارت دونقطه عزیمت اساسی در این فرهنگ هستند. ضمن آنکه در خود این مکتب، می توان به دنبال حکمت و سازوکار حاکم بر پویایی و تنوع هنری و نشانگانی بود و بخش معظمی از حکمت هنر شیعی را می توان از خود آیین تشیع استنباط کرد. در کنار این مولفه های پژوهشی، استاندارد دیگری هم وجود دارد که می تواند در تحلیل این پویایی به کار آید. در این مقاله سعی بر این است که حکمت هنر و نشانگان شیعی تحلیل شود و از هر دو ابزار پژوهشی و نیز کلامی _ الهیاتی بهره گرفته شود.

بررسی چیستی معیار ارباب رجال در داوری های رجالی و به گونه ویژه، تحلیل میزان اثرپذیری داده های رجالی از باورهای کلامی، امری مغفول و نیازمند کاوش و نگاهی کلان در این حوزه است. بایستگی این پژوهش به نگاه و استنباطی آزاد از وراء داوری های صورت گرفته با تحلیل چرایی تعین یافتن انگاره های مطرح از سوی ارباب رجال و رسیدن به ریشه های آن، بازگشت دارد. نگاشته حاضر بر آن است که با نگرش روش شناسی، تحول آفرین و بر اساس تحلیل داده های رجالی و کلامی، جایگاه و میزان تاثیرگذاری اندیشه های عقیدتی در سنجش وثاقت یا تضعیف راوی را نمایان سازد. برآیند داده ها و تعمیق نگاه در ریشه یابی شواهد این گفتار، گویای اثرپذیری داوری های رجالی از باورهای کلامی است. در برآیند این پژوهه آشکار می شود حوزه این واکنش ها در فروع اصول عقاید و به صورت مشخص، در نگرش به مسائل ذیل اصل امامت، رخ نمایانده است که می توان آن ها را واکنش هایی درون مذهبی در برابر کنش های عقیدتی در بستر ارزیابی رجالی دانست، تا بازده نگاشته حاضر، زمینه ساز تحولی نو در مبانی باشد و بتواند نگاهی جدید به عرصه بهره مندی از روایات، به ویژه روایات حوزه امامت را فراهم آورد.

القطره من بحار مناقب النبی و العتره اثری حدیثی _ کلامی است که در راستای بازخوانی فضائل اهل بیت علیهم السلام تالیف یافته است. ساختار سنتی، سازواره نه چندان نظام مند، و اندک بودن دستاوردهای نوین علمی این کتاب، اگرچه معضل فرو غلتیدن در دوره تکرار را به همراه داشته، اما این تکرار، در جهت حفظ و تثبیت داشته های حدیثی، احیای روش کلامی اسلاف امامیه، و کاستن از ضریب اشتغال یک سویه به مباحث فقهی صرف، به گونه ای هدفمند پیگیری شده است. علاوه بر ادای دین به معصومان، تاکید بر لزوم توجه به معارف اهل بیت، و هشدار نسبت به ضرورت پیروی از ایشان را نیز می توان در فهرست انگیزه تالیف این اثر جای داد.

از آن زمان که رسول خدا، امامت و ولایت امیر مومنان و فرزندان مطهر وی را به جهانیان اعلام فرمود، هزاران قلم بر صفحات کاغذ غلتید تا این فرمان الهی را ثبت کند و ثبات بخشد و گوش جهانیان را از این سخن آسمانی پر کند و عقل ها را به آن استوار و قلب هارا بر آن پیوند زند.
با گذری بر این چهارده قرن پرفرازونشیب، هزاران اندیشمند و مولف را می یابیم که زمان های بس طولانی از عمر گران خود را به نگارش در این حوزه سپری نموده اند. نیم نگاهی به ده هارساله امامتی نام آمده در الذریعه الی تصانیف الشیعه، اثر سترگ علامه مرحوم آقابزرگ تهرانی و نیزگذری بر کتابخانهتخصصی امیرالمومنین در مشهد مقدس با بیش از 20 هزار جلد کتاب درباره امامت و امیرالمومنین، عظمت این تلاش باورمندان امامت را به خوبی آشکار می نماید. افزون بر آنچه در قرون نخست نگارش یافته،آثاری در چند دهه اخیر از تالیف و تصنیف در حوزه امامت به بار نشسته که از جهت ساختار و ریز موضوعات، جهشی در تبیین و تحکیم این باور الهی است.
از سوی دیگر، در این هزاران اثر، موضوعات و مسائل کلان امامت هر یک به ده ها موضوع ریزترتقسیم گشته و باب صدها گفتمان نو را گشوده است؛ تا آنجا که امروزه در هر یک از کلان موضوعات حوزه امامت، می توان شاخه های گوناگونی باز کرد و برای هر یک نگارش کتاب و مقاله و پایان نامه ای را پی گذاشت.
در این میان، گستره روایات وکلمات اهل بیت در تبیین زوایای مسائل امامت، خود عرصهبی کران دیگری است که سرمنشا بخش عظیمی از رویکردها و ریزاندیشی های عالمان امامیه گشته است و موضوعات گوناگون را به بار آورده است.
آن دریای نگاشته ها و این پهنای موضوعات، حجم عظیمی از اطلاعات را در حوزه مسائل امامت در دسترس ما قرار داده که اشراف بر همه این میراث و بهره گیری از آن هارابه مشکله ای بدل کرده و پرسش های متعددی نزد پژوهندگان حوزه دانش امامت به وجود آورده است.
پرواضح است که برای پاسخ گویی به این پرسش ها، اطلاع برآنچه شده و نشده و پیش بینی بایسته این حوزه دانشی،لازم وضروری است؛ به تعبیر دیگر،این انبوه اطلاعات در مباحث امامت برای آنکه بتواند پژوهشگران و مدرسان این دانش را به مقصود و مطلوب برساند باید سازمان یافته و نظام مند باشد تا در کمترین زمان آنچه را نیاز دارند در اختیارشان قرار دهد.
از منظری دیگر، امروزه پرسش ها و چالش های فراوانی فراروی اندیشه امامت گشوده شده که پیش از آن، چندان پیدا نبود. این نیازمندی های نوین شامل دو بخش اساسی است: از یک سو، نظام امامت شیعه امروزه به عنوان یک نظریه استوار و پیشرو، نظر بسیاری از اندیشمندان غیر شیعه، اعم از مسلمان و غیرمسلمان را به خویش جلب نموده، به طوری که ابعاد گوناگون نظری و عملی آن را قابل مطالعه و بررسی یافته اند. جامعه شیعی نیز به این حوزه معرفتی سخت نیازمند است تا از این رهگذر، حیات فردی و اجتماعی خویش را با آموزه درخشان امامت، نورانی ساخته و رنگ ولایت و امامت اهل بیت علیهم السلام را در گوشه گوشه زندگی خود ببینند.
از سوی دیگر، دشمنان حقیقت هم اهمیت اندیشه امامت در تشیع را به خوبی دریافته اند و بیشترین امکانات را در طول تاریخ برای مواجهه با آن گردآورده اند. پرسش ها و شبهات نو به نو در فضای مجازی، ماهواره و نوشته ها،نشان از جبههگسترده ای از تلاش های علمی در این عرصه است.
همه این ها نشان می دهد که برای تامین نیازمندی ها و مواجهه با چالش ها باید کاری اساسی صورت داد که فعالیت علمی و پژوهشی، اساسی ترین کار به نظر می رسد. سوگمندانه باید گفت که هنوز هم علی رغم تلاش های خستگی ناپذیر گروهی از پژوهشگران و مدیران، نه در عرصه بازیابی و ساماندهی اطلاعات امامتی کار درخوری صورت گرفته و نه برای رصد دقیق حوزه های نفوذ دشمن نتایج نظام یافته ای در دست است. بنیاد فرهنگی امامت که خود را در این عرصه رسالتمند می داند، با پی ریزی نظام نامه جامع موضوعات امامت، نخستین گام را درسامانمند کردن فضای علمی در این عرصه برداشته و برای گام های بعدی نیز دست همکاری و همیاری موسسات و اساتید گران قدر را به گرمی می فشارد.
در همین راستا معاونت پژوهش بنیاد فرهنگی امامت از سال 93 با دعوت از برخی اساتید حوزه امامت، طرحی را آغاز نمود تا سامانه ای از موضوعات حوزه امامت فراهم آورد و مرحله نخست را در جهت مهندسی دانش و اندیشه امامت پایه گذاری کند.
نشست های علمی طولانی، درنهایت مجموعه ای کامل و طبقه بندی شده از موضوعات امامتی را فراهم آورد که نام «نظام جامع موضوعات امامت» بر آن نهاده شد.این مجموعه که یک نظام پسینی با نگاه به آینده است، ناظر به علم و فارغ از هر نوع نگاه به مخاطبان و شامل همهنیازهای علمی این حوزه بوده و در تدوین آن تلاش شده تا به گونه ای طراحی شود که تمامی موضوعات امامتی را در برگیرد. این مجموعه،سامانه ای است که مبادی، مبانی، مسائل و کارکردهای روشن و هم پیوسته ای داشته و محققان و اساتید را به شناسه ها و موضوعات معین راه می برد.
خلاصه سخن آنکه: این نظام جامع موضوعات تا سه رده و در برخی موضوعات تا چهار رده و طبقه، با ملاحظات بسیار، بررسی و تدوین شده که رده اول آن با در نظر گرفتن ترتیب و توالی منطقی، دارای شش مبحث کلان است که عبارت اند از:مبادی و کلیات امامت
تئوری های امامت
موضوعات و مسائل امامت
تاریخ امامت
امامت و علوم
مطالعات راهبردی امامت
همچنین هر یک از شش مبحث رده اول به سرفصل های کوچک تری در رده دوم و ریزتر از آن ها در رده سوم و سایر رده ها تقسیم شده است.
بخشی از طبقه بندی یاد شده به عنوان نمونه در جدول زیر ارائه می گردد:رده1
رده 2
رده 3
1. ماخذ شناسی توصیفی امامت
منابع نقلی، منابع تفسیری، منابع کلامی، منابع سیره و تاریخ، منابع فقهی، منابع فلسفی، منابع عرفانی، منابع ادبی و هنری، منابع مطالعات میان رشته ای، منابع ردیه علیه امامت، منابع دگراندیشی، منابع تاریخ اندیشه، سایر منابع.
2. تاریخ امامت پژوهی
تاریخ امامت پژوهی محدثان، تاریخ امامت پژوهی متکلمان، تاریخ غیبت پژوهی و مهدویت، تاریخ فضیلت نگاری اهل بیت، تاریخ سیره نگاری معصومان، تاریخ حوادث نگاری امامتی، تاریخ مثالب نویسی، تاریخ ردیه نویسی، تاریخ امامت پژوهی فقها، تاریخ امامت پژوهی مستبصران، تاریخ امامت پژوهی فلاسفه، تاریخ امامت پژوهی عرفا، تاریخ امامت پژوهی ادیبان و هنرمندان، تاریخ امامت پژوهی دگراندیشان، تاریخ امامت پژوهی مستشرقان، تاریخ امامت پژوهی مخالفان.
3. روش شناسی امامت پژوهی
روش شناسی اهل بیت علیهم السلام، روش شناسی مذاهب و جریان ها، سبک شناسی امامت پژوهی، روش بهره گیری از منابع
4. اصطلاح شناسی امامت
اصطلاحات کلامی، اصطلاحات قرآنی و حدیثی، اصطلاحات فقهی، اصطلاحات فلسفی، اصطلاحات عرفانی، اصطلاحات ادبی، اصطلاحات فرهنگ عمومی، اصطلاحات نوپدید.
1. امامت در ادیان
امامت در یهود، امامت در مسیحیت، امامت در زردشت، امامت در... .
در حال حاضرمعاونت پژوهش بنیاد فرهنگی امامت بر مبنای همین نظام، دو پروژه مهم را در دستور کار قرار داده است: پروژه اول، شناسایی و بازآرایی پایان نامه ها، کتاب هاو مقالات امامتی در قالب این نظام موضوعات است؛ و پروژه دوم، تدوین چشم انداز پژوهشی در موضوعات امامت، مبتنی بر نیازسنجی و اولویت گذاری بایسته های پژوهشی است تا از این رهگذر، امامت پژوهان و مدیران پژوهشی، با آگاهی کامل از پیشینه پژوهش، فضاهای نوین پژوهشی را جهت برنامه ریزی دقیق تر بازشناسی نمایند.
بر این باوریم که این نظام نامه موضوعی می تواند محور هماهنگی های بین نهادی نیز قرار گیرد. موسسات تخصصی ضمن امکان مشارکت در اصلاح و تکمیل این مجموعه، می توانند با همکاری یکدیگر پروژه های تحقیقاتی آینده نگر در عرصه امامت را در دستور کار خود قرار دهند.
شایان ذکر است که جدول کامل «نظام جامع موضوعات امامت» همراه با شرح مبسوط آن به زودی به صورت کتابچه ای مستقل به زیور طبع آراسته خواهد شد و در اختیار پژوهشگران قرار خواهد گرفت.

بر اساس آموزه های قرآن کریم، حجیت فرموده های پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هم عرض قرآن است و گفتار پیامبر، تبیین کننده کلام خدا و دور از هوی معرفی شده است. قرآن کریم بیان می دارد که خداوند متعال هرگونه پلیدی را از او و اهل بیتش علیهم السلام دفع نموده است، به ایشان دانش کتاب اعطا شده و اطاعتشان همانند اطاعت از خداوند، بر تمام امت اسلامی واجب است.
پس آن برنامه هدایتی که خداوند برای امت آخرالزمان قرار داده، مبتنی بر دو عنصر است؛ عنصری مکتوب و عنصری انسانی؛ یعنی قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام که بنا بر فرموده پیامبر اکرم، هیچ گاه از هم جدا نمی شوند و تمسک بدان ها، مایه هدایت و نجات خواهد بود.
بر این اساس آشکار است که برای نیل به هدایت و یافتن تفسیر صحیح کلام خداوند، راهی جز رجوع به احادیث پیامبر اکرم و ائمه اطهار نیست. اما پرسشی که همواره پیش روی محقق و پژوهشگر علوم دینی قرار دارد، آن است که به چه میزان می توان به قدرت حکایت گری احادیث از گفتار و رفتار معصومان اعتماد نمود؟ لازمه رجوع کردن به حدیث، اطمینان به صدور حدیث از معصوم است؛ اما با چه روشی باید با احادیث شیعه تعامل داشت؟
انتساب سخنان دروغ به معصومین در طول تاریخ به انگیزه های مختلف باعث ایجاد دانش اعتبار سنجی شد. در زمان حضور، اصحاب بر اساس همین دانش با احادیث تعامل می کردند. در دوران صادقین علیهما السلام با توجه به گسترش و رونق حدیث، اعتبار سنجی به عنوان روشی برای اطمینان به صدور حدیث بیش ازپیش رخ نمود.
عرضه احادیثی با درون مایه های غریب نما بر امام، یکی از بهترین نمونه های فرایند اعتبار سنجی در میان اصحاب زمان حضور بوده است. با توجه به گزارش های فراوانی از این قبیل می توان گفت که سیره اعتبار سنجی اصحاب در زمان حضور، نقد محتوایی درون مایه های حدیثی بوده است؛ به بیان دیگر، اصحاب برای اطمینان به صدور حدیث از معصوم، به قرائن درون متنی بیشترین توجه را مبذول می داشتند و یکی از مهم ترین قرائن صحت حدیث و اطمینان از صدور آن، محتوا و متن حدیث است.
از دیرباز، علمای بزرگ شیعه تلاش های بسیاری در راه اعتبار سنجی احادیث انجام داده اند. نتیجه تلاش های ایشان، تالیف کتبی در موضوعات مختلف این دانش بوده است. کتب ثمانیه رجالی، قدیمی ترین کتب در دسترس در این حوزه هستند.
به طورکلی این کتب با چهار رویکرد طبقات نگاری، فهرست نگاری، پراکنده نگاری و نگارش بر اساس جرح وتعدیل، تالیف شده اند.
امروز با گذشت بیش از ده قرن از زمان حضور و صدور حدیث، کسب اطمینان از درستی حدیث، کار بسیار دشواری به نظر می رسد. افزون بر آنکه با توجه به اختلاف رویکردهای اعتبار سنجی و به وجود آمدن مبانی مختلف پس از مدرسه حله و گسترش شبهات و سوالات حول حوزه های مختلف دین، به ویژه مباحث در پیوند با امامت در سده های اخیر، اتخاذ رویکردی صحیح در اعتبار سنجی احادیث، اهمیتی مضاعف پیدا می کند.
به راستی امروز با حجم گسترده هجمه ها به باورهای اعتقادی، سخن گفتن از دین و باورهای دینی، بدون اثبات اعتبار کتب حدیثی که حامل آموزه های شیعه در حوزه های مختلف هستند، کاری غیرممکن به نظر می رسد.
پس باید برای حفظ اصالت تراث حدیثی شیعه، طرحی نو درانداخت؛ طرحی که بتواند پاسخ گوی نیازهای فرارو در حوزه های مختلف فقه، اخلاق و عقاید باشد.
برای دست یابی به دانش اعتبار سنجی، ضروری است انبوه اطلاعاتی که در این حوزه وجود دارد به صورت نظام مند ارائه شود تا پژوهش گر بتواند در مدت زمانی کوتاه، نسبت به فراگیری آنچه او را به مقصود و مطلوب می رساند، اقدام نماید.
بنابراین احساس ضرورت، بنیاد فرهنگی امامت نخستین گام را برای نیل به این مقصود برداشت و با دعوت از استاد ارجمند، جناب آقای سید علی رضا حسینی شیرازی و برگزاری نشست های علمی مختلف، نظام جامع موضوعات اعتبار سنجی را تدوین نمود. این نظام نامه در هشت فصل تنظیم شده است و هر فصل دارای ریز موضوعات مختلفی است.
در این نظام موضوعات، از نگاه قدمای اصحاب به اعتبار سنجی حدیث که برخلاف دیدگاه رایج، افزون بر شخصیت راوی، قرائن دیگری را نیز مد نظر قرار می دهد، غفلت نشده است.
از مشخصات و امتیازات نگاه قدما، توجه به اموری ازجمله محور بودن قرآن کریم و تاثیر نقش اساسی اهل بیت علیهم السلام در اعتبار سنجی احادیث است. در این نگاه، اعتبار سنجی با توجه ویژه به بستر نقل حدیث که توسط ائمه اطهار ساماندهی شد و همچنین شخصیت راویان، حوزه جغرافیای صدور حدیث و شرایط عام جامعه، صورت می گیرد. در این فرآیند، راوی و سند تنها دستاویز دانشمند رجالی برای صحت یا ضعف حدیث نخواهد بود.
خروجی این دیدگاه در قیاس با رویکرد حاضر که بسیار سلبی است، بسیار ایجابی خواهد بود.