فصلنامه جغرافیا و پایداری محیط
پیاپی 2 (بهار 1391)

در فصول سرد و گذار، فرودی سطحی روی دریای سرخ شکل می‎گیرد که می‎تواند بر آب‎وهوای مناطق مجاور خود تاثیر گذارد. در نزدیک‎ترین فاصله، دریای سرخ حدود 1500 کیلومتر با ایران فاصله دارد که این فاصله در مقیاس همدید چندان زیاد نیست. با توجه به جهت جریان‎های جوی بزرگ‎مقیاس، این فرود می‎تواند بر آب‎وهوای ایران تاثیر گذارد. در این پژوهش تاثیر فرود دریای سرخ بر بارش‎های سنگین روزانه‎ی ایران بررسی شده است. با بررسی نقشه های تراز سطحی مشخص شد که از سی مورد بارش‎های سنگین ایران، به‎ترتیب رتبه (بر اساس میانگین بارش)، هفده مورد در ارتباط با فرود دریای سرخ است. نقشه های ارتفاع ژئوپتانسیل در تراز میانی جو نیز نشان از وجود فرودی میانی، هم‎زمان با فرود سطحی دریای سرخ در زمان بارش‎ها دارد. سه مورد از این بارش‎ها تحلیل شدند. نقشه های همگرایی شار رطوبتی در زمان سه بارش سنگین، حاکی از انتقال رطوبت از دریای عرب به‎سمت دریای سرخ است. سپس این رطوبت در اثر حرکات صعودی متاثر از فرود میانی روی دریای سرخ، صعود کرده و به‎سمت مناطق شرقی این دریا و ازجمله ایران جریان می‎یابد و به بارش‎های سنگین منجر می‎شود. بارش‎های ناشی از فرود دریای سرخ بیشتر مناطق جنوبی و جنوب‎غربی کشور را تحت تاثیر قرار داده است.

منطقه‎ی سیستان یکی از مناطق بادخیز در شرق ایران است. در این پژوهش به بررسی پارامتر‎های باد برداری سیستان پرداخته شده است. برای انجام این کار از داده های روزانه، ماهانه و سالانه‎ی گرد و غبار و سرعت و جهت باد ایستگاه هواشناسی همدید زابل (2008-1999) استفاده شده است. برای بررسی مسیر طوفان‎های گرد و غباری، پنج روز از شدیدترین روزهای گرد و غباری انتخاب شدند. پوشش مکانی داده های مورد بررسی 5 تا 55 شمالی و 10 تا 100 شرقی است. نتایج به‎دست‎آمده طی دوره‎ی آماری مورد مطالعه، نشان می‎دهد که بادهای شدید سیستان از دو سامانه‎ی گردشی فعال نشات گرفته‎اند. از یک‎سو سامانه‎ی پرارتفاع مستقر بر دریاچه‎ی خزر که در شمال‎غرب منطقه‎ی سیستان واقع شده و حرکت واچرخندی در این سامانه، موجب پراکنش هوا از مرکز به اطراف می‎شود. از سوی دیگر، سامانه‎ی کم‎ارتفاعی در جنوب‎شرق منطقه‎ی سیستان مستقر شده است که به‎صورت یک چرخند، موجب مکش هوای اطراف می‎شود. با توجه به اینکه این سامانه در شرق و جنوب‎شرق سیستان واقع شده است، پس در مسیر حرکت شمالی جنوبی، هوای خارج شده از سامانه‎ی پرارتفاع واقع بر دریاچه‎ی خزر تاثیر گذاشته و به حالت شمال‎غربی جنوب‎شرقی در آورده است

در این پژوهش رفتار مکانی زمانی بارش در پهنه‎ی مرکزی و جنوب‎غربی ایران با استفاده از داده های بارش روزانه‎ی 114 ایستگاه همدید، اقلیم‎شناسی و باران‎سنجی که دارای آمار بیش از 10 سال بودند، در بازه‎ی زمانی 11/10/1329 تا 11/10/1383 بررسی شد. ابتدا آرای های به‎ابعاد 114×19724 تهیه و ضمن محاسبه‎ی میانگین بارش برای هر روز تقویم خورشیدی، با بهره‎گیری از روش کریگینگ نسبت به پهنه‎بندی و تحلیل بارش در این پهنه‎ی جغرافیایی اقدام شد. بدین ترتیب آرایه‎ی جدیدی به‎ابعاد 3720×366 به‎دست آمد. آنگاه یک تحلیل خوشه‎ای پایگانی انباشتی روی این آرایه انجام گرفت. نتایج حاصل از تحلیل خوشه ایروی فواصل اقلیدسی این آرایه به‎روش «وارد» نشان داد که برحسب مقدار و زمان دریافت بارش در منطقه ی مورد مطالعه، چهار ناحیه ی بارشی متمایز وجود دارد. مناطق مذکور با توجه به وضعیت بارشی آنها، شامل منطقه ی بسیار کم بارش، کم‎بارش و نیمه‎پربارش و پربارش هستند.

در بین عوامل مختلف تاثیرگذار در تولید محصولات کشاورزی، شرایط جوی از مهم‎ترین متغیرهای محیط طبیعی است که بشر در مقیاس کوچک (میکرو)، آن هم با صرف هزینه های گزاف، قادر به کنترل آن نیست. در این مطالعه نیز به تاثیر عناصر و عوامل اقلیمی در مکان‎یابی اراضی مستعد توسعه‎ی باغ‎های گردو پرداخته شده است. در این پژوهش ناسازگاری هر عامل بررسی شده، سبب نابودی گیاه و نامستعد بودن منطقه از نظر توسعه‎ی کشت می‎شود، بنابراین از روش مدل منطقی بولین برای تلفیق لایه های اطلاعاتی استفاده شده و با استفاده از عملگرهای AND و OR منطقی، لایه های مختلف که به‎صورت باینری هستند، تلفیق شده است. برای این کار، نخست نقشه‎ی آستانه های سازگاری گردو از نظر ارتفاع و شیب تهیه شده و سپس در مناطقی که این عوامل محدودیتی ایجاد نمی‎کنند، عوامل دیگر موثر بر رشد، مانند عناصر اقلیمی، شامل نیاز سرمایی، دمای موردنیاز در مراحل مختلف رشد، باد، رطوبت و غیره بررسی شده است و درنهایت، عرصه های مستعد کشت گردو با توجه به نقشه‎ی کاربری اراضی استخراج شدند. با توجه به نتایج به‎دست‎آمده از این پژوهش، در سطح استان تهران 2/630094 هکتار قابلیت توسعه‎ی اراضی مستعد کشت درختان گردو وجود دارد که با توجه به ارزش اقتصادی این محصول و نقش آن در صادرات کشور، پیشنهاد می‎شود که توسعه‎ی باغ‎های گردو در برنامه ریزی پنج‎ساله‎ی چهارم مورد توجه قرار گیرد.

استرس‎های گرمایی از ویژگی های زیست اقلیم سواحل جنوب کشور است که در اثر افزایش هم‎زمان رطوبت و دمای روزانه حادث می‎شوند و فعالیت های عادی اندام های بدن را دچار اختلال می کنند. گرفتگی عضلانی، گرمازدگی و خستگی مفرط از عوارض شایع آن است. در این مطالعه، تلاش بر این است با استفاده از شاخص گرما (HI) درجه های مختلف رخداد این پدیده، در پهنه‎ی سواحل جنوبی کشور بررسی شود. برای این کار از آمار روزانه‎ی عوامل اقلیمی14 ایستگاه سینوپتیکی در دوره‎ی زمانی 15 ساله (2008-1994) استفاده شد. نتایج که در قالب تحلیل های آماری توصیفی آورده شده، حاکی از این است که تنش های گرمایی با درجه های مختلف در تمامی ماه های سال، اقلیم سواحل جنوب را تحت تاثیر قرار می دهند. به‎طور کلی حداکثر شدت شاخص، مربوط به ماه آگوست است. از بین ایستگاه های مورد مطالعه نیز بندر دیلم، به‎عنوان پرتنش ترین ایستگاه شناخته شد. ارزیابی کلی نیز نشان داد شدت تنش گرما در ایستگاه هایی که در سواحل خلیج فارس قرار دارند، بیشتر از سواحل دریای عمان است.

لندفرم های ژئومورفولوژیکی، توانایی بالایی در زمینه‎ی جذب ژئوتوریسم دارند. ارتباط لندفرم ها با بحث گسترش مدنیت و آثار باستانی، تاریخی، فرهنگی و همچنین مباحث ورزشی، توانمندی های لندفرم‎ها را در زمینه‎ی جذب توریسم دوچندان می کنند. منطقه‎ی سیمره به‎سبب داشتن لندفرم هایی همچون، زمین لغزش سیمره، پتانسیل بالایی در زمینه‎ی ایجاد ژئومورفوسایت ها و جذب ژئوتوریسم دارند. هدف از این پژوهش ارزیابی توانمندی لندفرم های منطقه‎ی سیمره از نظر ژئوتوریسمی با استفاده از مدل پرالونگ است. برای دستیابی به این هدف، از تصاویر ماهواره ای ETM 2002، نقشه های توپوگرافی، نقشه های زمین‎شناسی و نرم‎افزارهای ArcGis، به‎عنوان ابزار های اصلی پژوهش استفاده شده است. در این پژوهش، نخست لندفرم های ژئومورفولوژیکی با توانایی جذب توریسم، آثار باستانی و تاریخی منطقه، توانمندی های ورزشی منطقه از نظر ژئوتوریسمی، شیوه‎ی دسترسی و زیرساخت های منطقه، به‎عنوان متغیرهای پژوهش، مورد بررسی قرار گرفتند. در ادامه، لندفرم-هایی مشخص شدند که ارزش ژئوتوریسمی از نظر علمی، آموزشی و بازدید عمومی هستند و برگه‎ی شناسایی برای ثبت ویژگی لندفرم ها تهیه شد. سپس بر اساس مدل پرالونگ به‎ارزیابی توانمندی این لندفرم‎ها از نظر جذب ژئوتوریسم پرداخته شد. نتایج پژوهش نشان می دهد که از نظر میانگین ارزش بهره‎وری، سراب دره‎شهر با امتیاز 65/0 و لغزش سیمره با امتیاز 62/0 در منطقه، توان بالایی در زمینه‎ی جذب ژئوتوریسم دارند. لندفرم های منطقه به‎دلیل توان بالا در زمینه‎ی آموزش علوم زمین و ویژگی هایی همچون زیبایی، وجود جاذبه های تاریخی، باستانی، فرهنگی و ورزشی، توانمندی های بالایی در زمینه‎ی گردشگری دارند. نبود زیرساخت ها و تبلیغات مناسب، عامل اصلی گسترش نیافتن ژئوریسم منطقه است.

فن‎آوری های اطلاعات و ارتباطات (ICTs) به‎مانند ابزاری توانمند، جوامع روستایی را در رویارویی هوشمندانه با مسائل و مشکلات و نیز، مواجه‎ی خردمندانه به تغییرات و تحولات عرصه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و غیره یاری کرده اند. فن‎آوری های اطلاعات و ارتباطات (ICTs) پلی است که می تواند، جوامع روستایی ما را با تکنولوژی روز دنیا پیوند بزند. ازجمله پیش‎نیاز توسعه‎ی این فن‎آوری ها در مناطق روستایی، افزون بر فرهنگ و بسترسازی، غنی‎کردن و بهبود بخشیدن وضع معیشتی روستاییان و از همه مهم‎تر، توجه به زیرساخت های لازم در این ارتباط است. به‎گفته‎ی دیگر، تعیین روستای برتر از نظر داشتن امکانات مناسب در زمینه‎ی زیرساخت‎های (ICTs) برای ارائه‎ی خدمات بهتر و مفیدتر در این زمینه خیلی حیاتی به نظر می رسد، در همین راستا در این پژوهش، برای تعیین روستای برتر از دید امکانات موجود در مراکز ICTs روستایی سطح شهرستان زابل، از سیستم تجزیه و تحلیل سلسله‎مراتبی تاپسیس و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شده است و هر کدام از مراکز روستایی از لحاظ داشتن شاخص هایی همچون: فاصله تا شهر زابل، خدمات بانکی، خدمات پستی، خدمات ارتباطات و فن‎آوری اطلاعات و خدمات عمومی بررسی شدند. در مورد هرکدام از شاخص‎ها، شش مرحله‎ی TOPSIS انجام گرفت و پس از آن به اولویت‎بندی ایجاد مراکز ICTs روستایی در مناطق روستایی شهرستان زابل اقدام شد. نتایج پژوهش نشان می دهد که وضعیت رتبه‎بندی مراکز ICTs روستایی در سطح شهرستان زابل، روستای لطف‎ الله در وضعیت نامطلوب و روستای تیمورآباد از وضعیت مطلوب برخوردار بوده است. داده های مکانی گردآوری شده از روستاها، در GIS ذخیره و برای اولویت‎بندی روستاها، لایه‎ی مورد نیاز تشکیل شده و درنهایت اولویت‎بندی و تعیین بهترین مرکز ICTs روستایی انجام شده است.