نشریه مطالعات سیاسی جهان اسلام
پیاپی 2 (تابستان 1391)

بحث در مورد عوامل به وجود آمدن سازمان القاعده، هدف اصلی پژوهش حاضر است. بر همین اساس، در این مقاله، فرضیه بر این اصل بنا شده است که از- سویی، ترکیب مذهب وهابیت با اندیشه ی سید قطب و تفسیری افراطی از مفهوم جهاد در اسلام (به عنوان عوامل ذهنی) و از سوی دیگر، وقوع انقلاب اسلامی ایران و اشغال افغانستان در سال 1979 نیز(به عنوان عوامل عینی) در شکل گیری این سازمان نقش کلیدی داشته است. به عبارت دیگر، ترکیب اندیشه های سید قطب، مذهب وهابیت و تفسیری افراطی از واژه ی جهاد، در واکنش به انقلاب اسلامی ایران و همچنین اشغال افغانستان توسط شوروی، مذهب جدیدی به وجود آورده است که از آن به «نووهابیسم» تعبیر می شود و نمونه ی بارز آن سازمان القاعده است.

در پی ورود مدرنیته به خاورمیانه و جوامع مسلمان، نحوه ی رویارویی یا تعامل با این پدیده، به یکی از دل مشغولی های متفکرین و اندیشمندان آن ها تبدیل شده وگمانه زنی های بسیاری را درپی داشته است و هر پژوهنده ای از زاویه ای خاص و یا از نمایی کلی بدان پرداخته است. ظهور برخی جلوه های بنیادگرایی در این جوامع، محققان را به این باور رسانده است تا میان این دو مقوله ارتباط برقرار سازند. در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا بر اساس مفهوم نوستالژی به تحلیل و بررسی این رابطه پرداخته شود. به همین جهت با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، ضمن ارائه ی شرحی از مدرنیته، بنیادگرایی و بنیادگرایی اسلامی و بیان عناصری مشخص به عنوان نشانه های نوستالژیک شدن جوامع مسلمان در مقابله با مدرنیته، تلاش می کنیم ریشه های نوستالژیک گونه ی آن ها را به نمایش درآوریم.

ساختار فضایی- جغرافیایی جهان اسلام که از جنوب شرق آسیا تا غرب افریقا و جنوب شرق اروپا امتداد یافته است، شامل بیش از پنجاه کشور می-شود که حدود 22 درصد خشکی های جهان را تشکیل می دهند. این ساختار فضایی- جغرافیایی، شامل عوامل متعدد هم گرا نظیر تهدید مشترک، منافع مشترک و متقابل و ارزشهای مشترک و تجانس ساختاری می شود، که زمینه ی پیوند بین کشورهای جهان اسلام را فراهم آورده است؛ از سوی دیگر در این ساختار فضایی جغرافیایی عوامل واگرای متعددی نظیر تفاوت فرهنگی، قومی، مذهبی و زبانی، در کنار اختلافات سرزمینی و مرزی و رقابت های منطقه ای نیز وجود دارد که سبب شده است گسیختگی و واگرایی بین کشورهای جهان اسلام را به وجود آید. با بررسی های صورت گرفته در این مقاله و تحلیل وضعیت و شواهد موجود در جهان اسلام به این نتیجه می رسیم که نیروهای ژئوپلیتیکی واگراساز نسبت به نیروهای هم گراساز از اهمیت و وزن بیشتری برخوردارند. به طوری که، در این رابطه چنین به نظر می رسد که عوامل و متغیرهای اصلی واگرایی در جهان اسلام، جنبه ی ژئوپلیتیکی داشته و رقابت بر سر گسترش حوزه ی نفوذ در مقیاس های مختلف محلی، منطقه ای، ملی و فراملی، نقش عمده ای را در این زمینه ایفا می-کند.

یکی از دغدغه های کنونی کشورهای اسلامی، چگونگی مواجهه با پدیده ی جهانی شدن است. جهانی شدن پدیده ای پیچیده و چند وجهی است و در تلاش برای ارزیابی آن، باید با این فرض واقع گرایانه شروع کنیم که جهانی شدن حقیقتی از زندگی امروز ما شده است؛ روندی غیرقابل تغییر که وعده ی رشد و ثروت می دهد. خواه جهانی شدن را تحولی مثبت و یا منفی تلقی نماییم، آنچه مسلم است این است که این پدیده، نظام جهانی را آشکارا تغییر داده است و فرصت و تهدید ایجاد نموده است. در این پژوهش به مباحث ذیل پرداخته می شود: ریشه های نظری جهانی شدن؛ ریشه نظری جهانی شدن را می توان در سه مکتب یافت:1- واقع گرایی.2- لیبرال ها.3- سیستم جهانی مدرن.ابعاد جهانی شدن، عنوان دیگری است که در آن ابعاد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جهانی شدن مورد بررسی قرار می گیرد. آثار و پیامدهای جهانی شدن: که در آن برخی پیامدهای جهانی شدن مانند چند شاخه ای کردن جهان، فشردگی فزاینده ی زمان و مکان، ظهور پارادایم و چارچوب مفهومی جدید و به چالش کشیده شدن سنت ها بررسی می شود. جهانی شدن و کشورهای اسلامی: در این قسمت با بیان واقعیت های جهانی شدن؛ مانند گسترش تکنولوژی، کوچکتر شدن جهان و موقعیت کشورهای اسلامی که در مقایسه با کشورهای توسعه یافته، امکانات تکنولوژیک کمتری را در اختیار دارند، به بررسی پیامدهای جهانی شدن برای این کشورها و نیز چالش هایی که آن ها در برخورد با این پدیده با آن مواجه هستند، پرداخته می شود و در پایان با توجه به پیامدهای جهانی شدن و مسایلی که برای کشورهای اسلامی بوجود آمده است، چند راهکار برای برخورد مناسب تر با این پدیده پیشنهاد می شود. روش کار پژوهش توصیفی- تحلیلی است که با استفاده از کتب، مقالات، نشریات موجود و با روش جمع آوری کتابخانه ای به توصیف و تحلیل موضوع پرداخته شده است.

با توجه به گسترش چشم گیر بنیادگرایی اسلامی در پاکستان در دو دهه ی اخیر، هدف پژوهش حاضر بررسی عوامل فکری ضدیت و دشمنی طالبان نسبت به شیعیان است. به همین منظور پژوهش حاضر این فرضیه را مورد ارزیابی قرار داده است که محیط اجتماعی پاکستان، استفاده ی ابزاری دولت های پاکستان از گروه های بنیادگرا و رهبران آن، همچنین مداخله ی دولت های خارجی، به ویژه عربستان، در ترویج وهابیت و ترکیب آن با «دیوبندیسم»، عامل ضدیت گروه های اسلام گرا، خصوصا طالبانیسم، با شیعیان شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که طالبانیسم جنبشی است متشکل از نیروهایی که از لحاظ فکری از خارج از مرزهای پاکستان، خصوصا عربستان تغذیه می شوند و مکتب دیوبندیسم و وهابیت، بر رادیکالی شدن طالبان و ضدیت با شیعیان تاثیر عمیقی گذاشته است.