نشریه پژوهش های زبان شناسی تطبیقی
پیاپی 5 (بهار و تابستان 1392)

یکی از اطلاعات زبانی که فارسی زبانان برای کم کردن عمق نوشتاری خط فارسی از آن استفاده می کنند، آشنایی با صورت نوشتاری و تلفظ کلماتی است که منشا عربی دارند. هدف تحقیق پاسخ دادن به این سوال است که آیا کلمات فارسی که براساس الگوهای ساختواژی عربی ساخته شده اند، از برونداد واجی آن الگوها نیز تبعیت می کنند؟ برای پاسخ به این سوال باید در واژگان به جستجوی کلماتی پرداخت که بر اساس الگوهای ساختواژی عربی ساخته شده باشند. پیش بینی تحقیق بدین صورت است که اگر کلمات به دست آمده از واژگان، تلفظی مطابق با برونداد واجی الگوهای ساختواژی عربی مورد نظر داشته باشند، می توان نتیجه گرفت که بازشناسی واکه های کوتاه در زبان فارسی قاعده بنیاد است. اما اگر برونداد واجی شان متفاوت باشد، می توان نتیجه گرفت، بازشناسی واکه های کوتاه در زبان فارسی قاعده بنیاد نیست. نتیجه بررسی 15 الگوی ساختواژی عربی که وارد فارسی شده اند، نشان می دهد که بازشناسی واکه های کوتاه در زبان فارسی لزوما قاعده بنیاد نمی باشد.

در پژوهش حاضر، سعی بر تعیین میزان تطابق صورت مکتوب و ملفوظ نوشتار، از طریق بررسی تناظر نویسه- واج در زبان فارسی و مقایسه آن با زبان انگلیسی میباشد. برای نیل به این هدف، انواع روابط احتمالی ممکن میان واج و نویسه در شش گروه متمایز طبقهبندی و شمارهگذاری میشوند. سپس، دو کتاب داستان کوتاه فارسی و انگلیسی را برگزیده و 5000 واژه از هر کتاب مورد بررسی قرار گرفته و هر نویسه در تناظر با واج معادلش قرار داده شده و با مقایسه آنها، نوع رابطه نویسه و واج برای هر مورد تعیین میگردد. پس از تجزیه و تحلیل دقیق داده ها، بسامد و میزان فراوانی هر یک از روابط احتمالی در میان داده های زبان فارسی معین شده و با نتایح حاصل از داده های انگلیسی مقایسه میشوند تا مواردی که موجب عدم انطباق میان صورت مکتوب و ملفوظ نوشتار در زبان فارسی میشوند، مشخص شده و بسامد آنها با موارد مشابه در زبان انگلیسی مورد سنجش قرار گیرد. در نهایت مشخص گردید که نارسایی هایی که برای نظام نوشتاری فارسی عنوان میشود، مختص این خط نیست و در نظام نوشتاری زبان انگلیسی هم موارد مشابهی وجود دارد و به طور کلی نبود رابطه یک به یک بین نویسه و واج در هر دو زبان مورد بررسی در میان واجهای واکهای به مراتب بیش از واجهای همخوانی مشاهده شد و در هر زبانی این عدم تطابق به نحوی خود را مینماید. همچنین، میزان انطباق کامل صورت مکتوب و ملفوظ نوشتار نیز در زبان فارسی حدود یک و نیم برابر بیش از زبان انگلیسی رخ داده بود.

فرهنگ واژگانی هر شاعر گویای نوع اندیشه و حساسیتهای فرهنگیاش میباشد، زیرا هنر شعر در ظرف زبان روی میدهد و واژگان و اصطلاحات به کار رفته در دیوان هر شاعری، نشانه های ارزشمندی هستند که به وسیله آنها میتوان متن شعری را درک و دلالتهای آن را یافت و به اندیشهی شاعر و موقعیت متن شعری در زمان خود پیبرد.
در دیوان بحتری، شاعر نوگرا و برجسته دوره عباسی، وامواژه های فارسی فراوانی یافت میشود، مانند: طبل، نای و مزهر(نام آلات موسیقی)، اردشیر، خسرو انوشیروان، قباد، یزدگرد، هرمز و...(نام پادشاهان ساسانی)؛ نوروز و مهرگان...(جشنها و اعیاد پارسی) و اسطول، منجنیق... (ابزار جنگی)، دیگر واژگانی چون دیزج، ابلق، دیباج، زاج، دستیجه، حرباء، مرزاب، تسوج، جوسق، جلنار، ارجوان و... که فراوانی آنها در دیوان بحتری شگفت انگیز مینماید. این واژگان بیشتر بر عناصر مادی تمدن ایرانی دلالت دارد. این امر نشان میدهد که بحتری با توجه به شرایط و اوضاع و احوال عصر خویش، به نوعی گرایش به فرهنگ و تمدن ایران داشته است. وی از جمله شاعرانی است که دیوانش سرشار از نمونه های شعری بدیع در بیان عظمت و بزرگی تمدن فارسی و بزرگان آن میباشد.

تماس زبانی یکی از عوامل مهم تغییر در زبانها است. در تماس زبانی، دو یا چند زبان در مجاورت یکدیگر قرار میگیرند و با توجه به عوامل اجتماعی- زبانی بر هم اثر میگذارند. زبان فارسی و دیگر زبانهای ایرانی از همان آغاز گسترش در فلات ایران با زبانهای غیر ایرانی بومی این سرزمین پهناور و نیز زبانهای اقوام مجاور در تماس بودهاند. زبانهای سامی و در بین آنها زبان عربی، از زمان ورود اسلام به ایران، بیشترین تماس و در نتیجه بیشترین تاثیر را بر زبانهای ایرانی، از جمله فارسی و گونه های محلی آن داشته اند.قسمت مهمی ازاین تاثیرات، بهخصوص در فارسی معیار امروز و فارسی دری قرون اولیه هجری،در حوزه واژگان و صرف صورت پذیرفته است و عناصر و انگاره های زبانی از لایه های بالای اجتماعی وارد فارسی شده است. به عبارت دیگر، به دلیل شان اجتماعی عربی(بهخصوص تا دوران مشروطه)، این زبان نقش قشر زبرین را در مقابل فارسی ایفا نموده و از این رهگذر وامگیری های واژگانی و صرفی صورت پذیرفته است.در این مقاله، بر آنیم تا تاثیرات احتمالی عربی را برنظام واجی فارسینو و گونه های محلی آن بررسی نماییم. یکی از ملاکهای مهم ما برای انواع وامگیری واجی از عربی، طبقهبندی سه گانه مترس(2007)بوده است. شواهد نشان میدهد که از این انواع سه گانه وامگیری واجی، تنها یک نوع (آن هم بهطور مشکوک)، در فارسیدری تاثیرگذار بوده است. در واقع، بررسی دقیق سیر تحول نظام واجی فارسینو که در این مقاله صورت گرفته است، مبین فاصله گرفتن نظام واجی این زبان از نظام واجی عربی فصیح در گذر زمان است. به عبارت دیگر، عربی به عنوان قشر زبرین تاثیری اساسی بر نظام واجی فارسینو نداشته است. در مورد گونه های محلی زبان فارسی، وضعیت چنین نبوده است. زبان عربی در مناطق مرزی (مثل خوزستان) نه در مقام قشر زبرین، بلکه به عنوان قشر همتراز تاثیراتی بر نظام واجی بعضی گونه های فارسی داشته است. علاوه بر این، همگام با مهاجرت اقوام عربیزبان به مناطق مختلف(در قرون اولیه هجری)،زبان عربی نتوانسته است جایگاه خود را در میان این اقوام حفظ کند و با تلفیق اقوام عرب در جوامع ایرانی، زبان عربی فراموش شده و به عنوان قشر زیرین از آن تنها نشانه های کماهمیتی در بعضی از گونه های فارسی چون شهرضائی، بعضی از لهجه های فارسی خراسان و جز آن، بر جای مانده است.

یکی از بحث هایی که در زبان شناسی شناختی مطرح می شود، چگونگی درک حوزه های انتزاعی است. حوزه های فیزیکی و عینی نظیر مکان به صورت مستقیم درک می شوند. در اثر تعاملات روزمره انسان با چنین حوزه هایی، طرحواره هایی (مفاهیمی) در ذهن انسان ساخته می شوند. انسان با ایجاد تناظر بین حوزه های انتزاعی و عینی، از این طرحواره های موجود در ذهن که از حوزه های عینی حاصل شده اند، در درک حوزه های انتزاعی بهره می گیرد. در این پژوهش، با تکیه بر بحث های زبان شناختی مطرح در این زمینه، به بررسی رابطه زمان و مکان در دستور فارسی پرداخته ایم. به همین منظور، معانی مختلف حروف اضافه «در» و «سر» را از فرهنگ سخن انوری (1381) استخراج نموده و سپس با استفاده از معیارهای تایلر و ایوانز (2003) معنای اولیه و معانی متفاوت هر حرف اضافه را معین و در نهایت شبکه معنایی آن را ترسیم کرده ایم. بررسی شبکه معنایی حروف اضافه حاکی از آن است که در زبان فارسی، عبارات زمانی بر پایه عبارات مکانی شکل می گیرند. به عبارت دیگر، مکان (حوزه عینی) مقدم بر زمان (حوزه انتزاعی) بوده و این فرآیند حاصل استفاده از ابزارهای شناختی نظیر جسمی شدگی، طرحواره های تصویری و غیره است.

امروزه، بررسی استعاره در حوزه های مختلف زبان توجه بسیاری را به خود جلب کرده و بی تردید احساس یکی از مهم ترین این حوزه هاست. در این مقاله، مفاهیم غم و شادی در گفتار روزمره در چارچوبی شناختی مورد بررسی قرار می گیرد و رایج ترین قلمروهای مبدا برای مفهوم سازی این دو احساس تعیین می شود. سپس، استعاره های احساس بر اساس مدلی که کوچش (Zoltàn Kövecses) برای دسته بندی استعاره ها ارائه کرده است، تقسیم بندی می شوند تا مشخص شود غالب این استعاره ها در کدام گروه واقع می شوند. داده های این مقاله از محدودهشهر تهران گردآوری شده است. در مجموع، تحلیل بر روی 125 عبارت صورت می گیرد که از این میان 81 مورد به غم و 44 مورد به شادی مربوط است.

تحلیل استعاره های مفهومی در طبقات استعاره های جهتی، هستیشناختی و ساختی دشواری هایی را موجب میشود،زیرا گاهی یک اسم نگاشت هم در طبقه استعاره های ساختی و هم در طبقه استعاره های هستیشناختی واقع میشود. این مساله نظری نگارندگان مقاله را بر آن داشت تا در یک بررسی مقابله ای بینازبانی، با تکیه بر نمونه هایی از زبانهای فارسی و اسپانیایی نظریه معاصر استعاره را مورد بازنگری قرار دهند. در این پژوهش، تغییراتی در طبقهبندی استعاره های مفهومی صورت گرفت که میتواند توصیف دقیقتری از انواع استعاره های مفهومی به دست دهد. در قالب طبقهبندی جدیدی که برای تحلیل استعاره های مفهومی در این مقاله پیشنهاد شده است، به جای طبقات استعاره های هستیشناختی و ساختی، سه طبقه دیگر به همراه زیرشاخه هایشان معرفی شده که کارآیی نظری آن را شواهد بینازبانی مورد تایید قرار داده است.

زبانهای دنیا برای نشاندادن روابط دستوری در جمله از شیوه های توالی، مطابقه، و حالتنمایی استفاده میکنند. نظام حالتنمایی خود به چند شیوه تقسیم شده است که یکی از آنها کنایی– مطلق یا ارگتیو است. ارگتیو حالتی است نحوی مربوط به فاعل فعل های متعدی که در آن، عامل به شکل غیرفاعلی و مفعول به شکل فاعلی ظاهر می شود. سه زبان تاتی، تالشی و گیلکی از گروه زبانها و گویشهای حاشیه خزر هستند که امروزه بسیاری از مردم ایران و خارج از ایران به این زبانها تکلم میکنند. در اغلب گونه های دو زبان تاتی و تالشی، ساخت ارگتیو رعایت میشود، اما در زبان گیلکی از بین رفته، و فقط رسوباتی از آن باقی مانده است. هدف این مقاله نشان دادن رسوبات و شکلهای فروپاشی ساخت ارگتیو در زبانهای ذکرشده است. منظور از رسوبات ویژگی هایی است که از شکل اصلی این ساخت باقی مانده است. برای این منظور، ضمن شناسایی شکلهای مختلف فروپاشی، شواهدی از گونه های مختلف ذکر شده است. داده های این تحقیق، علاوه بر روش میدانی، به صورت کتابخانه ای نیز انتخاب و جمعآوری شده است. مطابق این تحقیق نحوه فروپاشی این ساختار را چنین میتوان بیان کرد که پیبستها از جایگاه دوم خارج شده اند، و به سوی فعل در حال حرکتند؛ تطابق فعل با مفعول در شمار و شخص، و تمایز حالت فاعلی و غیرفاعلی اسمها در حال از بین رفتن هستند؛ نحوه استفاده از ضمیر اول شخص مفرد man/az در بسیاری از گونه ها نابسامان شده است.

در این پژوهش به بررسی وزن شعر عروضی فارسی بر مبنای نظریه تکرار می پردازیم. نظریه تکرار، نظریه ای در حوزه وزن شناسی زایشی است که توسط فب و هله (2008) معرفی شده است. هدف از این پژوهش، تعیین شبکه های وزنی اوزان عروضی فارسی، طبقه بندی ارکان بر اساس شبکه های وزنی منتج از آن و تعیین هسته های وزنی بوده است. ما بررسی را بر روی سی وزن از اوزان پرکاربرد فارسی انجام دادیم. واحدهای وزنی، پایه ها، ارکان و هسته های وزنی، از مقوله های مورد بررسی بودند. نتایج نهایی نشان داد که دو قاعده وزنی مختلف برای تعیین شبکه های وزنی اوزان عروضی فارسی وجود دارد. این قواعد ضمن تعیین شبکه های وزنی، اوزان سالم و لنگ را هم مجزا می کنند. همچنین با به کار گیری این قواعد، می توان اوزان را در چهار گروه کلی رکن-کامل، رکن-شکسته آغازی، رکن-شکسته پایانی و رکن-شکسته دوسویه تقسیم بندی کرد. اعمال قواعد و تعیین شبکه های وزنی، رویکرد نوینی را در تقطیع اوزان فارسی به ارکان شان نیز به دست داد.

در پایان سال 1389، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد کتاب فرهنگ اوزان شعر فارسی (600 وزن) و فرهنگ اوزان صد شاعر بزرگ فارسیزبان، تالیف دکتر تقی وحیدیان کامیار را منتشر کرد. تالیف و نشر این کتاب حاصل درک ضرورتی بجاست؛ ضرورت تدوین مجموع اوزان شعر فارسی و همچنین تعیین جدول اوزان شاعران؛ یعنی جدولی که در آن تمام اوزان سروده های یک شاعر با بسامد کاربرد هر وزن ثبت شدهباشد. دکتر وحیدیان در آغاز پیشگفتار کتاب به مشغله ذهنی سیسالهاش برای این کار اشاره کردهاست و میدانیم که کسانی دیگر نیز قصد این کار را داشته اند و دارند که برخی از آنان بیش از این مدت و عدهای نیز کمتر، وقت خود را صرف آن کردهاند. آیا انتشار این کتاب ضرورت یادشده را برطرف کرده است و دیگران را معاف از ادامه کار؟
برای روشن شدن پاسخ این سوال و همچنین تکلیف دیگر محققان عرصه عروض، باید کتاب یادشده نقد شود؛ اما ظاهرا کتاب با سکوت مواجه شده و با گذشت دو سال از انتشارش، مطلب قابل ذکری در نقد و ارزیابی آن در عرصه عمومی عرضه نشده است و علت شاید توزیع نامناسب کتاب باشد که کموبیش دامنگیر تمام آثاری است که در شهرستانها منتشر میشود.
نگارنده که، به سائقه زمینه مطالعاتی، کتاب را کمی پس از انتشار تهیه کرده و خواندهبود، قصد نقدنویسی بر آن را نداشت؛ اما از آنجا که ادامه دادن به برخی تحقیقات بازبسته به پاسخ این سوال است که «آیا فرهنگ اوزان شعر فارسی تدوین شده است؟» ناگزیر از این کار شد.
برشمردن نکات درست و فواید این اثر مناسب نوشته حاضر نیست، زیرا شهرت و اعتبار نویسنده کتاب، اثرش را از تحسین و تمجید این قلم بینیاز میکند و بالاتر قرار میدهد؛ نکاتی مانند تصریح به ارزش وزن و مقایسه شعر موزون با کلام (یا شعر) ناموزون (ص 19) که برای نوآشنایان و کماطلاعان روشنگر است، یا برخی اطلاعات آماری تازه در جداول وزنهای شاعران که برای محققان و متخصصان ارزشمند است. هدف نوشته پیش رو بررسی این موضوع است که آیا این کتاب بهواقع توقعی را که نام و نشانش و مقام و اعتبار نویسندهاش در میان پژوهشگران وزن شعر ایجاد میکند، برآورده مینماید یا نه.