فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 12 (بهار 1385)

عملیات روانی به مثابه معرفتی بشری، پدیدارهای اجتماعی را از منظر علوم روان شناسی، جامعه شناسی، سیاست و ارتباطات مورد پژوهش و بررسی قرار می دهد، لیکن اما این قابلیت نباید موجب غفلت از ویژگی متمایز آن در ‏مقایسه با سایر وجوه معرفت شود. این ویژگی، عبارت از تاثیر شگفت و بی واسطه عملیات روانی بر حیات ‏کشورهاست که در قالب سناریوهای آن اجرا می شود.‏

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در دوران جنگ سرد و نظام دو قطبی در تقابل با پیمان ورشو و سازوکارهای امنیتی - راهبردی بلوک شرق قرار داشت. این سازمان به مثابه سیستم امنیت دسته جمعی نشات گرفته از سیاستگذاری های فراآتلانتیکی ایالات متحده امریکا در صدد کمرنگ تر کردن سطح تاثیرگذاری شوروی پیشین بود.
با توجه به دکترین عملیات روانی و تاکید ویژه به اهداف راهبردی امنیتی آن در پیمان ناتو به منزله سازوکار سیاست های امنیتی فراآتلانتیکی ایالات متحده و نومحافظه کاران، تلاش نوشتار حاضر بر آن است تا کارکرد عملیات روانی در سیاستگذاری های جامع امنیتی ناتو را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد.

بسیاری از محققان و نویسندگان، شورش کردستان ایران را از جمله شورشهای طولانی و منحصربه فرد قرن بیستم میلادی می دانند، زیرا: 1-: چند ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی آغاز و به مدت یک دهه استمرار یافت. 2-: آن شورش از شهرهای کردنشین آغاز و به مناطق روستایی و کوهستانی کشیده شد (از همین روی هم یک نبرد پارتیزانی و ضدپارتیزانی شهری تلقی می شود و هم یک نبرد شورشگری و ضدشورشگری روستایی). 3-: در آن نبرد طولانی هزاران نفر از نیروهای شورشگر و ضدشورشگر کشته، مجروح و معلول شدند. 4-: در آن نبرد نیروهای ضدشورشگر، برخلاف رویه های مرسوم مقابله با شورشهای شهری و روستایی، تمام تلاش و توان خود را به کار بستند تا از آسیب رساندن به توده های مردم و تخریب اماکن مسکونی جلوگیری نمایند. با پایان یافتن آن شورش طولانی، کتب و مقالات متنوعی پیرامون ابعاد و ماهیت آن به رشته تحریر درآمد، لیکن ابعاد روان شناختی به ویژه کارکرد و کاربرد عملیات روانی در آن، تاکنون مورد کاوش و برررسی نظام مند و علمی قرار نگرفته است. از این رو مقاله حاضر را می توان نخستین نوشتار در خصوص عملیات روانی ضدشورشگری در شورش کردستان تلقی کرد. راقم این سطور (الیاسی 1382) در نوشتاری دیگر برخی از ابعاد عملیات روانی شورشگری شورش کردستان را مورد تحلیل و کاوش قرار داده است. در این نوشتار اهداف، سیاستها، روش ها، ابزار و اثرات عملیات روانی ضدشورشگری سپاه در شورش کردستان مورد تحلیل قرار گرفته اند.

درک دوره های تغییر و تحول جنگ بسیار مشکل است و مشکل ترازآن، پیش بینی این دوره هاست؛ چرا که ‏خوشبختانه وقوع مستمر جنگ برخلاف آنچه در امور مالی، پزشکی، یا حقوق صورت می پذیرد، امری غیرمعمول ‏است. جنگ به دفعات رخ نمی دهد، لذا سربازان برای کسب تجربه های جنگی باید بر آزمایشگاه تجربیات گذشته ‏تکیه کنند.‏
مسلما حرکت پرجوش و خروش دگرگونی فناورانه در جهان مدرن، فاصله بین دوره های تغییر را کوتاه و دامنه ‏تاثیر آنها را افزایش داده است. با وجود این، هنوز هم دوره های تغییر غیرقابل اجتناب دیگری را پیش رو داریم و ‏برای تشخیص این دوره های جدید باید بتوانیم گذشته نزدیک را مورد بررسی قرار دهیم مقاله حاضر به بررسی ‏روند شکل گیری و شناخت و فهم از جنگ در سال 1999 از زمان حمله ناتو به یوگسلاوی سابق که امریکایی ها ‏آن را به عنوان سقوط یک جنگ اطلاعاتی ارزیابی می کنند رواج پیدا کرد، ولی با اعلام جنگ علیه تروریسم از ‏سوی دولت بوش، رادیکالیزه کردن تدریجی مفاهیم دخالت اطلاعات استراتژیکی شدیدتر شد. از این رو می توان ‏در یک جنگ به راحتی تصویر و تعریف دلخواه خود از جنگ را در ذهن عموم ایجاد کنند. اخبار و اطلاعاتی که ‏به طور رسمی بیان می شوند می توانند به عنوان تهدید تلقی شوند.‏

فرماندهی نیروهای مخصوص ارتش امریکا( ) پس از جنگ کویت، یکی از ماموریتهای محوله یعنی عملیات روانی و نبرد سیاستها را در طراحی بلندمدت استراتژیک خود جای داده است. دستاورد برنامه ریزی های مذکور، طی جنگهای اخیر افغانستان و عراق به کار گرفته شد. در زمان صلح وزیر دفاع امریکا استراتژی امنیت ملی را به استراتژی نظامی تبدیل می کند. اجرای استراتژی به صورت مستمر مشتمل بر اطلاعات است و بعد روانی در آن نقش زیادی دارد. در زمان جنگ رئیس جمهور به عنوان فرمانده کل قوا از طریق وزیر دفاع و آن هم از طریق رئیس ستاد مشترک سیاستها را تدوین و به فرماندهان عملیاتی ابلاغ می کند. این فرماندهان در حوزه فعالیت خود مسئول طراحی و اجرای عملیات روانی هستند. از آنجایی که عملیات روانی در سه سطح شامل استراتژی، تاکتیک و عملیات گونه شناسی می شود، فرماندهی نیروهای مخصوص ارتش، برای تدوین و توسعه استراتژی عملیات روانی و نبرد سیاستها، در سطوح عالی تصمیم گیری سیاست نظامی امریکا نقشی حیاتی ایفاء می کند. به عبارت دیگر، سوکام در راستای ماموریت محوله مسئول طراحی بلندمدت استراتژیک عملیات روانی و نبرد سیاستهاست.

پروژه حاضر در صدد است تا فنون اقناع را، به ویژه زمانی که حکومتها از آنها استفاده می کنند، به دانشجویان آموزش دهد. بسیاری از مثالهای به کار رفته، برگرفته از فعالیتهای بخش عملیات روانی دولت امریکا است. دانشجویان عملیات روانی الف) فنون نفوذ را بازنگری کردند، ب) آگهی ها، اعلامیه ها، و دیگر ابزارهای اقناع به کار رفته در جنگ جهانی دوم، جنگ خلیج [فارس]، کوزوو و افغانستان را بررسی کردند، ج) موضوعات اخلاقی و قانونی مرتبط با فعالیتهای‏ اقناع را مورد توجه قرار دادند و د) تفاوتهای بین اقناع و تبلیغات را نیز بررسی کردند. در نهایت، دانشجویان شیوه های ایمن کردن خود را در برابر تلاشهای نفوذ ناخواسته مورد توجه قرار دادند.

‏یافتن نقاط مشترک رویکردهای روسیه و امریکا نسبت به عملیات روانی و اطلاعاتی کار چندان دشواری نیست. متخصصان هر دو کشور سیستمهای جنگ الکترونیکی و فرماندهی و کنترل دیگر کشورها را به دقت بررسی می کنند و بر اهمیت استفاده از کامپیوتر و مدیریت اطلاعات، به منظور آمادگی و اجرای عملیات جنگی مدرن تاکید دارند. کاربرد اطلاعات برای اجرای عملیات روانی نیز بخشی از عملیات جنگی مدرن محسوب می شود. اما با مطالعه دقیق رویکرد روسها در قبال اطلاعاتی که جنبه ای از جنگ عملیات اطلاعاتی به شمار می رود، به عناصری چندبرمی خوریم که آن را منحصر به فرد و متمایز می سازد.

در تاریخ عملیات روانی، نوشتار به عنوان وسیله ای اثرگذار و به عنوان یکی از مهم ترین فناوری های ارتباطی گذشته مورد استفاده قرار می گرفت. در قرن شانزدهم میلادی و ظهور صنعت چپ، استفاده از اطلاعات در امر عملیات روانی کاملا متحول گردید؛ در نتیجه نقش نوشتار که اینک عمومیت یافته بود، پررنگ تر شد. در این برهه، به خصوص در دوره های اخیر استفاده از کتاب و نشریات در میدان جنگ، جهت تضعیف روحیه طرف مقابل بسیار رواج یافت.

اجرای عملیات روانی ویدئویی در محیطهای عملیاتی کم رسانه( ) کار مشکلی است. در موقعیتهایی که میزان دسترسی افراد جامعه به علت پایین بودن سطح سواد آنها محدود است، اجرای عملیات روانی ویدئویی بسیار ضروریست؛ کاری که عموما در گرو وجود یک شبکه تلویزیونی فعال و جمعیت هدف بیننده برنامه های این شبکه است. در محیطهای عملیاتی که شبکه تلویزیونی و جمعیت هدف بیننده به قدر کافی رشد نکرده اند، خلاء موجود می بایست با استفاده از وسایل پخش تاکتیکی پر شود. عملیاتهای اخیر نشان داده است که که جمعیت هدف به علت فقر یا نبود زیرساختهای پشتیبانی کننده به تلویزیون دسترسی ندارد، لزوم محسوس است. در چنین محیطهایی، برنامه های تلویزیونی بومی که برای جذب جمعیت هدف موثرند، وجود ندارد. بنابراین، عملیات روانی ویدئویی نیز در گرو وجود یک پایگاه پشتیبانی با برنامه های ویدئویی مناسب فرهنگی است. بر اساس آنچه ذکر شد، طرحهای مدرنیزه سازی عملیات روانی می بایست امکان دسترسی به چنین برنامه های تکمیلی را فراهم آورده و در همان حال، وسایل فنی پخش ویدئویی تاکتیکی را نیز توسعه دهند. در یک محیط عملیاتی کم رسانه باید برنامه های ویدئویی مناسبی تولید شود تا با سربازان عملیات روانی با استفاده از تجهیزات پخش تاکتیکی، آنها را برای جمعیتهای هدف اندک موجود شهرها، پایگاه های نظامی و روستاهای دورافتاده، پخش نمایند. موفقیت عملیات روانی ویدئویی در محیطهای عملیاتی کم رسانه، به وسایل پخش ویدئویی تاکتیکی مدرن و چندمنظوره ای بستگی دارد که تاب تحمل شرایط صحرایی و عملیاتهای تاکتیکی مکمل را داشته باشند.

رهیافت سنتی مفهوم امنیت، برآیند حفظ معادله موازنه قوا در میان قدرتهای بین المللی بود و امنیت ملی به مثابه مفهومی نسبی قابلی از شرایط مناسبات قدرتهای بزرگ بود و هر یک از دو ابرقدرت بر امنیت کشورهای اقماری خود نظارت داشتند. حادثه یازده سپتامبر نقطه عطفی بود که نگرش سنتی به مفهوم امنیت را دچار تحول اساسی کرد. و چالش های جدیدی را جایگزین تهدیدات سنتی نمود که امنیتی مولفه اصلی آنها را تشکیل می دهند. مدیریت موثر بحرانهای برخاسته از این تهدیدات مستلزم رهیافتهای غیرنظامی و توجه به ساختارهای بین المللی، مهم ترین دغدغه های امنیتی زمان حاضر به شمار می روند. و ظهور تدریجی یک نظام امنیتی جهانی، مستلزم دگرگونی عمیق ساختارهای ذهنی است. مقاله حاضر، با رویکرد به رهیافت مثبت امنیت، مدیریت ادراک را به مثابه رهیافت جدید امنیت سازی دولت مورد مطالعه قرار می دهد.

مقاله حاضر سیر تحول، شیوه تلاش و سازماندهی حکومت و وزارت دفاع امریکا درخصوص بهره گیری از نفوذ استراتژیک را به عنوان ابزار قدرت ملی، مورد بحث و بررسی قرار می دهد. چنانکه در مقاله توضیح آن خواهد آمد، ایالات متحده در جنگ جهانی دوم از دسته جنگ روانی، برای اعمال نفوذ استراتژیک خود بهره می جست اما در خلال سالهای نخست جنگ سرد، تشکیلات دیگری را تحت عنوان اداره استراتژی روانی به کار گرفت که بعدها نهاد دیگری با نام هیئت هماهنگ کننده عملیات، از زمان جنگ ویتنام تا به امروز، جایگزین تشکیلات قبلی شد. حال این پرسش مطرح می شود که نهادهای مذکور، امروزه برای مقابله با تهدیدات نامتقارن قرن 21، به شیوه موثری سازمان دهی شده اند یا خیر؟ این مقاله به دنبال پاسخگویی به این سوال است.

سومین دوره همایش عملیات روانی طی فراخوان سراسری از تاریخ 14/12 تا 16/12/1384 در مجتمع فرهنگی الغدیر در تهران برگزار شد. این همایش که با هدف بررسی ابعاد مختلف عملیات روانی نظام سلطه برگزار گردید اهداف دیگری را نیز مدنظر داشت که می توان به انسجام بخشی سازمانی، آموزش و توجیه مسئولان، مدیران، کارشناسان فرهنگی و عملیات روانی کشور؛ همچنین فضاسازی برای مقابله با تهدیدات اشاره کرد. محور کلی این همایش بررسی و تبیین عملیات روانی نظام سلطه علیه جهان اسلام و انقلاب اسلامی بود که به شعار همایش نیز تبدیل شد. بر این اساس، مباحث تحقیقی و تخصصی سخنرانان در طی سه روز برگزاری همایش ارائه گردید که اشاره ای اجمالی به آن می شود.