فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 2 (تابستان 1382)

در این مقاله، پس از بررسی نقش عملیات روانی در جنگ نامتقارن به طور نسبی و با توجه به مشخصه های مرتبط با جنگ نامتقارن (مانند هدف قرار دادن اراده دشمن) و انواع عدم تقارن (مانند عدم تقارن هنجاری و عدم تقارن در اراده و پایداری) به اصول غافل گیری و فریب به عنوان اصول مورد تاکید در جنگ نامتقارن، به ویژه از نظر تاثیرات مرتبه دوم و سومی (قانون پیامدهای ناخواسته) پرداخته شده و در پایان، بر روند تعامل ساز و کارهای عملیات روانی با الگوی جنگ نامتقارن تاکید شده است.

در دنیا تنها دو قدرت وجود دارد، شمشیر و ذهن. در یک مبارزه طولانی، یکی از آن دو (شمشیر) مغلوب دیگری (ذهن) می شود. (ناپلئون بناپارت)

در اواخر جنگ سرد بین بلوک غرب و شرق، ضرورت استفاده از نیروهای متخصصی که توانایی متقاعدسازی و مغلوب کردن دشمن را بدون بهره گیری از قدرت نظامی داشته باشند به صورت فزاینده در کانون توجه کشورهایی همچون امریکا قرار گرفته است. فرماندهان نظامی اغلب از چنین توانی که به عملیات روانی مشهور است، پیش از درگیر کردن رزمندگان در صحنه نبرد، بهره می برند.

عملیات روانی به عنوان یکی از ابزارهای موثر در پیروزی یا شکست در جنگ، به تدریج جای خود را در میان نیروهای مسلح و سیاست های دفاعی و نظامی کشورها باز می کند. امروزه در جنگ ها بحث عملیات روانی از مهم ترین موضوعات است. در دو جنگ 1991 و 2003 خلیج فارس، هر دو طرف تلاش کردند از این عامل به نحو موثر بهره بگیرند و ضمن تقویت روحیه و توان نیروهای خود، اراده جنگیدن در نیروهای دشمن را متزلزل کنند. شناخت این پدیده و یافتن راه کارهای مناسب آن، همانند سایر متغیرهای موثر در موفقیت آن نیازمند است. رژیم عراق در سال 1991 تلاش وسیعی را برای مقابله با عملیات روانی امریکاییان آغاز کرد و برنامه گسترده ای را در سطوح مختلف برای ایجاد شکاف در جبهه ائتلاف و ایجاد تزلزل در اراده سربازان طرف مقابل به اجرا گذاشت که به نظر می آید با موفقیت چندانی همراه نبود. در این مقاله سعی می شود، عملیات روانی عراق علیه نیروهای ائتلاف و در راس آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و میزان موفقیت آن و عوامل تاثیرگذار ارزیابی شود. میزان اثرگذاری رسانه های عراقی، جهت گیری های فکری عراق در عملیات روانی، اهداف عراق، اقدامات عملی عراق و تحلیل ابزاری و محتوایی آن در جنگ 1991 مباحثی هستند که در این مقاله به آن پرداخته می شود.

مطالعات گسترده ای پیرامون افکار عمومی امریکا و آسیب پذیری آن در برابر تبلیغات و عملیات روانی صورت گرفته است. متاآنالیز آن تحقیقات نشان می دهد که: 1) امریکا را از حیث موضع گیری در برابر تهاجم کشورشان به کشورهای مختلف دنیا می توان به چند دسته اساسی تقسیم کرد؛ 2) بسیاری از امریکایی ها در برابر تبلیغات و عملیات روانی بسیار آسیب پذیر هستند؛ 3) در برخی از مقوله های مربوط به سیاست خارجی و نظامی آن کشور، بین دیدگاه و موضع گیری نخبگان سیاسی اجتماعی و توده مردم تفاوت های بارزی دیده می شود، به همین سبب، بخش قابل توجهی از تلاش های تبلیغاتی امریکا به نخبگان آن کشور معطوف است. در جنگ علیه عراق، دستگاه تبلیغاتی امریکا به سبب درس هایی که از جنگ های گذشته گرفته بود، اقدامات وسیعی را برای اقناع سازی افکار عمومی امریکا و نخبگان و فرهیختگان آن کشور انجام داد. به باور بسیاری از محققان، اقدامات دستگاه عملیات روانی امریکا در آن جنگ، موفقیت آمیز بود. چه بسا، در یک دوره زمانی سه ماهه، با بسیج امکانات تبلیغاتی، بهره گیری از رسانه های متعدد و متنوع و استفاده از فنون فریب و متقاعدسازی، توانست بیش از دو سوم امریکایی ها را اقناع کند که جنگ علیه عراق ضروری و اجتناب ناپذیر است. موفقیت دستگاه تبلیغاتی امریکا بیش از هر چیزی برای شناسایی دقیق اولویت ها و ایجاد تغییر در افکار عمومی تلاش می کند.

فهم و درک نقش عملیات های روانی در جنگ دوم خلیج فارس مستلزم نگاهی عمیق تر به تاثیرات این عملیات ها در درگیری های نظامی است. در شناخت عملیات های روانی، ما باید این عملیات ها را در محدوده زمان و به ویژه در ترتیب وقایعی که به عملیات های توفان صحرا و سپر صحرا منتهی شد، ارزیابی کنیم. هنگامی که صدام حسین به تقویت نیروهای نظامی خود در مرز کویت اقدام کرد، سازمان ملل نسبت به این امر عکس العمل نشان داد و در طی 13 قطعنامه از عراق خواست از تجاوز خود دست بردارد. و نیروهای خود را از کویت خارج کند، از این رو، اولتیماتوم و تحریم های اقتصادی و سیاسی علیه عراق اعمال کرد.

پیروزی نیروهای ائتلاف در نبرد با عراق، اذهان و افکار ناظران را به چگونگی پیروزی و عوامل موثر در پیروزی نیروهای ائتلاف معطوف کرد. علل موفقیت نیروهای ائتلاف در نبرد با رژیم بعث چه بود؟ علل موفقیت را در کجا باید جست؟ این فصل در صدد آن نیست که به بررسی تمامی ابعاد و زوایای این امر بپردازد، بلکه به بررسی نقش و چگونگی تاثیر جنگ نرم در پیشبرد و موفقیت استراتژی نظامی امریکا و هم پیمانانش در این نبرد می پردازد. در این فصل برای سوالات بالا از زاویه قدرت جنگ نرم پاسخ زیر ارائه شده است: جنگ نرم در موفقیت استراتژی نظامی ایالات متحده نقشی اساسی دارد، البته این نقش بدان معنی نیست که تاثیر سایر عوامل و ابعاد نادیده گرفته شود. این فصل ضمن بررسی و مفهوم شناسی جنگ نرم به طرح نمودهای آن در صحنه نبرد می پردازد. در پایان، بررسی جلوه های جنگ نرم، تجهیزات مدرن در عرصه نظامی و عملیات روانی و نبرد تبلیغاتی در نبرد سلطه که از سوی نیروهای ائتلاف علیه عراق به کار رفت ارائه می شود.

هدف اصلی مقاله حاضر، شناخت جایگاه اطلاعات در دنیای امروز و رابطه آن با عملیات روانی است. برای درک بیشتر از تعامل اطلاعات با عملیات روانی و بررسی تطبیقی نظام اطلاعات با اقدامات روانی، مولف سعی دارد به قیاس این دو عنصر با احساس و ادراک انسان و پیوند آنها در عصر حاضر بپردازد و در ادامه با بررسی چرخه عملیات روانی و ضرورت های اطلاعاتی در هر یک از مراحل این چرخه، نقش اطلاعات را در این زمینه برجسته سازد و نهایتا با بررسی ملاک های ارزشیابی و تشخیص اطلاعات مفید و غیرمفید در راستای عملیات روانی، به روش های بهینه سازی درک و تحلیل اطلاعات در جهت عملیات روانی اشاره کند. در پایان می توان با جمع بندی نکات قابل توجه نحوه به کارگیری اطلاعات در عملیات روانی را بررسی و درک کرد.

یکی از ویژگی های بارز در تاریخ صهیونیستم، وجود دسته ای از روزنامه نگاران در بین نخبگان اجرایی آنان بوده است. اگر به چهره های برجسته رویکرد صهیونیستی در ابتدای امر توجه شود، به استثنای دکتر حییم و ایزمن و قاضی براندایز تقریبا همگی نخبگان موثر صهیونیست، روزنامه نگار بوده اند. تئودور هرتزل، موس هس، بن گوریون، بن زوی، ناخمان سایکرین، ناحوم سوکولوف، مارکس نوردو، ولادیمیر جابوتینسکی، هاری ساکر، ژاکوب دوهاس، از جمله این افراد به شمار می آیند.

از آنجا که نوع عملیات روانی به ماموریت واحد پشتیبانی شونده بستگی دارد، در این نوشتار، به فنون و فرآیندهای اساسی عملیات روانی، که فرماندهان و طراحان این گونه عملیات ها برای تکمیل ماموریت خود از آنها استفاده می کنند، پرداخته شود. در واقع، مقاله حاضر نشان می دهد که پرسنل عملیات روانی چگونه می توانند از این فنون و فرآیندها برای تغییر رفتار مخاطبان مورد نظر، دستیابی به امکانات و سرمایه های دیگر، طرح ریزی و تقویت قدرت و حمایت از طرح عملیات فرماندهی و ستاد، بهره ببرند. البته، باید یادآور شد که نبرد عملیات روانی را نباید با طرح صحنه نبرد که در حمایت عملیات روانی است، اشتباه گرفت.

طراحان نظامی امریکا در توسعه و اجرای یک عملیات مشترک و چندملیتی (مرکب) برای حمله به عراق نقش محوری داشتند. در این پیروزی، زمان، عاملی تعیین کننده و قطعی بود که این فرصت ممکن است در آینده فراهم نشود. عملیات روانی در جنگ دوم خلیج فارس به تمامی عناصر صحنه نبرد پوشش داد، همچنین کاهش مدت زمان این منازعه را سبب شد. اگر چه این عملیات روانی، مطابق با طرح کلی مانور عملیات صورت نگرفت، اما به هر حال، در همه ابعاد، به ویژه در مورد تسلیم شدن گروهی نیروهای عراقی و پیروزی نیروهای ائتلاف موثر بود. با اینکه عملیات روانی در صحنه نبرد مکملی برای عملیات نظامی بود، اما طرح و تایید این عملیات، از سطوح پایین به بالا صورت گرفت.

اشاره
عملیات روانی و کاربرد انواع تاکتیک های آن می تواند راه پیروزی را مشخص کند. اعلامیه های عملیات روانی، در حکم پیاده نظام در طراحی عملیات روانی است. از اعلامیه های حاضر، به طور مستمر و به منظور تضعیف روحیه سربازان و مردم عراف استفاده شده است. تجربه جنگ ها نشان داده است ارتشی که روحیه خود را از دست می دهد، به شدت تحت تاثیر این اعلامیه ها قرار می گیرد. فصلنامه عملیات روانی به منظور آشنایی کارشناسان عملیات روانی با فرآیند طرح ریزی و تحلیل محتوای این اعلامیه ها به انتشار آنها اقدام کرده است.

سمینار هم اندیشی تبلیغات و دفاع مقدس به کوشش معاونت فرهنگی و پرورشی نیروی مقاومت بسیج، فرهنگسرای پایداری و بنیاد حفظ و نشر آثار دفاع مقدس در 9 شهریور ماه 1382 هم زمان با هفته دفاع مقدس در فرهنگسرای انقلاب برگزار شد. در این سمینار، شماری از استان دانشگاه، پژوهشگران و محققان حضور داشتند و مقالات و دیدگاه های خود را ارائه کردند. با توجه به اینکه امروزه دامنه تحقیقات در حوزه دانش روانشاسی و کاربرد این علم در میدان جنگ، پیشرفته تر شده است؛ هدف از این نشست، آگاهی بیشتر از روند به کارگیری عملیات روانی در عرصه به ویژه جنگ تحمیلی هشت ساله میان ایران و عراق می باشد.