فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 5 (تابستان 1383)

رفتار اجتماعی از اساسی ترین مسائل انسانی است و از نزدیک ترین مفاهیم به ذهن انسان است، به به گونه ای که انفکاک آن از ذهن و روان انسان ممکن نیست، به ویژه اگر این مسئله، مربوط به رفتار دولتها باشد. در این فرآیند انسان از آغاز درباره موضوعات پیرامون خود که دربرگیرنده رفتار جامعه وی بوده، به تفکر و جستجو پرداخته است. با وجودی که مطالعات بسیاری درباره رفتار اجتماعی و سیاسی نظام بین الملل که از آغاز تشکیل جامعه انسانی تاکنون ادامه دارد انجام شده است ولی نمی توان همه افکار و اندیشه های اجتماعی را با آنچه از دیدگاه تخصصی در عملیات روانی مطرح است، یکسان و منطبق دانست. شکی نیست که بررسی علمی رفتار انسانی سابقه دیرینه دارد ولی گردهم آمدن مجموعه ای از دیدگاه ها و پیدایش روش ها و شیوه های درک و تحلیل رفتار اجتماعی در قالب رشته علمی عملیات روانی امری نسبتا تازه است.

بیش از پنج دهه است که روان شناسان اجتماعی و دانشمندان علوم ارتباطات به بررسی علمی و نظام مند متقاعد سازی پرداخته اند. حاصل این بررسی ها فرمول بندی چند مدل نظری برای تبیین فرآیند متقاعد سازی است. هر یک از آن مدلها ابعادی از فرآیند متقاعد سازی را مشخص کرده اند. مثلا مدل متقاعد سازی هاولند، که از قدیمی ترین مدلها است فرآیند متقاعدسازی را متشکل از چهار عنصر اساسی تلقی کرده و به تحلیل هر یک از آن چهار عنصر پرداخته است. در حالی که مدل حقیقت نمایی تفسیر شناختی، نشان داده است که متقاعد سازی دو مسیر کمابیش متفاوت از یکدیگر است و هر یک از آن دو مسیر، برای متقاعد سازی برخی مخاطبان اثر گذار است. مدل ناهماهنگی شناختی نیز براین فرض اساسی مبتنی است که پدید آمدن تعارض و عدم تعادل در درون انسانها سرانجام می تواند به تغییر نگرش و متقاعد سازی آنان منجر شود.

این مقاله به ابعاد روانی درگیری ها می پردازد، زیرا ابعاد روانی بعدی است که کمتر به آن توجه شده است و بهتر است در آن جداگانه تامل کرد. منازعاتی که بین گروه های انسانی، ملل یا ائتلافها رخ می دهد، حاصل برخورد اهداف یا تقابل منافع طرفین درگیر است. ماهیت منافع چنان است که رقبا آماده اند بر سر آن بجنگند و کشته شوند. گاهی، هر چند موقتا، کشمکش پایان می یابد و این زمانی است که یک طرف مخاصمه درمی یابد اگر به دشمن فرصت تجدید نظر بدهد، طرف خودی منافع بیشتری به دست خواهدآورد یا حداقل زیان کمتری را متحمل خواهد شد. حریفی که دست از مبارزه بر می دارد به ادامه آن امیدی ندارد.

عملیات روانی از دو بخش عملی و نظری تشکیل شده است. در بیشتر مراکز علمی، دانشگاهی، نظامی و غیرنظامی، به بخشهای نظری عملیات روانی توجه شده و سعی بر این است بر اساس علوم ارتباطات و روان شناسی هر روز به غنای این دانش افزوده شود. این امر در دو حوزه نظریه پردازی و تحلیل عملیات روانی انجام می گیرد، اما از لحاظ عملی این حاکمیتها و ارتشهای آنها هستند که متولی اجرای عملیات روانی می باشند، آنها متناسب با دانش خود، آگاهانه یا ناآگاهانه به عملیات روانی اقدام می کنند و در مراحل پایین تر این عملیات در اختیار کارگزارانی قرار می گیرد که هیچ گونه اشرافی به موضوع نداشته و یا حتی از این عملیات آگاهی ندارند و تنها وظیفه ابلاغ شده را اجرا می کنند. با توجه به مطالب مذکور مشاهده می شود فاصله زیادی بین بخشهای عملی و نظری است هر چند که نبود اشراف به یک سیستم به معنای استفاده نکردن از آن نیست، ولی پیوند این دو باعث هر چه پربارتر شدن این حوزه اعم از تهاجمی یا تدافعی است و اشراف بیشتر به سیستم عملیات روانی، فعالیت مفید و کارآمد آن را به بالاترین سطح می رساند. گفتنی است در جامعه ایران، فاصله یاد شده زیاد است و کمتر مطلبی را می توان یافت که پیوند بین دو حوزه عمل و نظر در آن رعایت شده باشد، با توجه به این پیش درآمد، در این مقاله سعی شده است نحوه عملیاتی سازی عملیات روانی توصیف گردد.

افزایش سریع شمار رسانه های خبری در خلال 20 سال گذشته به معنای آن است که اقدامات نظامی کشورهای غربی با پوشش خبری و تحلیلی گسترده این رسانه ها همراه خواهد شد. بیشتر تحلیلهایی که درباره روابط میان جنگ و رسانه مطرح شده، به ماهیت مستمر روابط بین روزنامه نگاران و نیروهای مسلح و یا به آثار مخرب پوشش خبری رسانه ها بر عملیات نظامی توجه کرده است. در این مقاله این بحث مطرح می شود که به تحولات ایجاد شده در رسانه ها و رابطه آن با امور نظامی باید به شیوه ای جامع تر توجه شود. چنین رویکردی مبتنی بر آن است که آثار تحولات رسانه ای بر اجرای عملیات نظامی شدید تر از آن است که معمولا تصور می شود. هسته نظری مقاله از بحث کلازویتس (جنگ ادامه سیاست است) گرفته شده است. براساس تحلیل کلازویتس جنگ باید فرآیندی تلقی شود که در آن منازعه در بستری سیاسی شکل می گیرد و این فضای سیاسی است که بر پویایی اقدام نظامی تاثیر می گذارد و در عین حال این پیامدهای اقدام نظامی است که فضای سیاسی را تحت تاثیر قرار می دهد. بر اثر این تاثیر گذاری و تغییر سیاسی ناشی از آن، ماهیت منازعه نیز تغییر شکل پیدا می کند. در این مقاله شواهدی که از عملیات جنگی در کوزوو و جنگ با تروریسم به دست آمده است برای بررسی روابط میان رسانه ها و ارتش مورد استفاده قرار گرفته است.

واحدهای عملیات روانی، فرآورده های خود را پخش می کنند تا از میان افرادی که از رسانه های دیداری شنیداری، شنیداری یا دیداری استفاده می کنند، مخاطبان مورد نظر خود را جذب کنند. برنامه های مربوط به اقدامات روان شناختی که نیروهای عملیات ویژه و نیروهای هدف کلی(GP) آن را اجرا می کنند می توانند کلیت برنامه عملیات روانی را تقویت کنند. برای اینکه کارکنان عملیات روانی بتوانند میزان تاثیرگذاری برنامه عملیات روانی را تعیین کنند، باید تاثیر فرآورده های این عملیات را بر مخاطبان ارزیابی کنند. آنها باید مشخص کنند که رفتار خاصی که از مخاطبان سرزده، ناشی از فرآورده های عملیات روانی بوده یا متاثر از عوامل دیگر بوده است. کارکنان عملیات روانی از طریق پس آزمون می توانند دریابند که چرا مخاطبان مورد نظر چنان رفتار و واکنشی را داشتند.

اشاره
در سالهای اخیر جنگ نامتقارن بیش از پیش در کانون توجه قرار گرفته و بسیاری از مباحث جاری در حوزه نظامی، از این مقوله تاثیر گرفته است. اغلب از اصطلاح نامتقارن برای توضیح مجموعه عوامل پیدا و پنهان در نبردهای آتی بین دو کشور غیر همطراز استفاده می شود. این کاربرد، بر ابهام معنایی آن بیش از پیش می افزاید. در عین حال، این مسئله از واقعیت دیگری نیز خبر می دهد، که بخش نظامی از یکسو تحت تاثیر تحولات بیرونی و از سوی دیگر به دلیل دگرگونی های درونی، وضعیت متفاوتی پیدا کرده است. بر این مجموعه باید گسترش عوامل روانی و فرهنگی را نیز افزود که مفهوم نامتقارنی را پیچیده تر می کند. چنین تحولاتی، فرهنگ را به صورتی روزافزون بسط می دهد و از درون همین گسترش است که مسائل تازه ای پیش روی جامعه و مسئولان حوزه فرهنگی نظامی قرار می گیرد. بنابراین در زمینه ای اینچنین بسط یابنده و در حال دگرگونی، سیاستگذاری فرهنگی مفهومی ثابت نخواهد داشت، رویکردها و برداشتهای تازه ای در مورد سیاستگذاری فرهنگی در جنگ نامتقارنی نیاز است تا آن را با شرایط در حال دگرگونی متناسب کند. در این مقاله به اهداف و دامنه سیاستگذاری و هم بر فرآیند آن اشاره می شود تا ضمن حفظ گوهر بنیادین اهداف خود، بنا به مقتضیات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تعبیری متناسب از اهداف ارائه کند.

اشاره
حادثه 11 سپتامبر فرصتی را برای نومحافظه کاران کاخ سفید فراهم کرد تا بتوانند امیال و خواسته های خود را به بهانه مبارزه با تروریسم به جهان تحمیل کنند و از رهگذر این حادثه بیشترین بهره برداری را به دست آوردند. مقامات کاخ سفید در نخستین واکنش در قبال این حادثه جهان اسلام را مخاطب قرار دادند و انگشت اتهام به سوی کشورهای اسلامی نشانه گرفتند. همچنین در این راستا، برای توجیه بیشتر حملات خود به کشورهای اسلامی ظهور تروریسم و گسترش سلاحهای کشتار جمعی را بهانه قرار دادند، ولی در هر دو مورد حمله به کشورهای افغانستان و عراق از یافتن تروریستهای ادعا شده و سلاحهای کشتار جمعی که در حملات روانی خود بارها علیه این کشورها به کار برده بودند، ناتوان ماندند و دنیا به بطلان استدلالهای غرب کاملا آگاه شد.

به کارگیری هر وسیله ای در راستای افزایش قدرت ملی، به ویژه در بخش نظامی، همواره از بعدی روان شناختی برخوردار بوده است. ادراکهای خارجی از توانمندی های نظامی هر کشوری برپایه بازدارندگی راهبردی (استراتژیک)، شکل گرفته است. کارآمدی بازدارندگی راهبردی برای ما به گونه ای بوده است که اصولا از منظر روانی، یک حیطه امنیتی موثر را در مقابل تهدیدهای نیروی دشمن، در راستای اهداف کلان ملی، ایجاد نموده است. عملیات روانی در این زمینه، از اهمیت بسزایی در جهت پیشبرد منافع و امنیت ملی برخوردار بوده است و امروزه در عرصه تعاملات نظامی، بر اثر تحولات موجود، از کارآیی به مراتب بیشتری در تاثیرگذاری بر محیط ادراکی روان شناختی نیروی رقیب، مخاطبان و افکار عمومی پیش از آغاز نبرد یا در حین آن، بهره مند گشته است.

این مقاله در صدد است تا سیاست رسانه ای پوتین را در خصوص مدیریت افکار عمومی روسیه بررسی کند. از نظر نگارنده، پوتین موفق شده است تا با مهار رسانه های متنفذ و بزرگی چون ان.تی.وی( ) و تی.وی.6،( ) سیاستهای امنیتی، نظامی و خارجی خود را با سرعت بیشتر پیش ببرد، هرچند که این سیاست ممکن است آسیبهایی را برای آینده دموکراسی در این کشور در پیش داشته باشد.

دکترین مشترک فعلی بیان می کند که چگونه فرماندهان نظامی می توانند طرحهای خود را توسعه دهند، نیروها را سازماندهی کنند و عملیات روانی را در حوزه تاکتیکی و عملیاتی هدایت نمایند. با این همه دکترین مشترک نمی تواند مکانیسمها و روالهای قابل اعتماد را برای تلفیق عملیات روانی در سطح ملی با سازمان های دولتی دیگری که مسئول فعالیتهای اطلاعاتی اند عرضه کند. باید تعریفی واضح برای مکانیسمهای هماهنگ سازی از دکترین مشترک ارائه گردد که در سطح کلان، ابتکارات عملیات روانی استراتژیک صحنه نبرد را هماهنگ کند. مهم تر اینکه، ارائه چنین تعریفی از دکترین مشترک مجموعه ای مشترک، کامل و سازگار از رهنمودها و عملکردهایی را که یک آژانس مرکزی برای هماهنگ سازی بین سازمانی در صحنه جنگ و سطوح ملی نیاز دارد، تعیین می کند و حمایت بین سازمانی (هماهنگ) مسئول و پاسخگو، بین رزمنده و فرماندهان گروه ویژه مشترک را تضمین می کند.

انقلاب اطلاعات و فناوری های وابسته، جوامع را با تحولی شگرف و بی سابقه مواجه ساخته است، تحولی که اینک از انتخاب و اختیار به سمت نوعی اجبار سوق یافته است. این مقاله ضمن ارائه شرایط و ویژگی های عصر جدید در صدد است تهدیدات و فرصتهایی را که این انقلاب برای جوامع مختلف در پی دارد، بررسی کند و ضمن مطالعه موردی پدیده اینترنت، به تحلیل وضعیت و شرایط ایران بپردازد و در آخر نیز ضمن نتیجه گیری به ارائه مختصری در خصوص عملیات روانی امریکا علیه ایران که اخیرا در اینترنت آغاز شده است دست یابد.

پیشگفتار
زمانی مائوتسه تونگ، رهبر سابق جمهوری خلق چین گفته بود: برای کسب پیروزی در جنگ تا هنگامی که انگیزه و هوشیاری دشمن را با غلبه بر تفکرات آنان از میان نبرده ایم، کاری اساسی نکرده ایم.1 واقعیت آن است که عملیات روانی اطلاعاتی، امروزه به مثابه یکی از ابزارهای موثر پیروزی در جنگ، جایگاه ویژه ای در سیاستهای دفاعی نظامی دولتها، یافته است و مبحث عملیات روانی، از مهم ترین موضوعات تعیین کننده در جنگهای دوران پسا جنگ سرد است.2 در این میان، دولت چین به منزله بازیگری فعال و تعیین کننده در فضای نظام دو قطبی گذشته، دوران گذار و عرصه تعاملات بین المللی کنونی، نگرش راهبردی ویژه ای به این مقوله برای سطح تاثیرگذاری موثر خود داشته است.

معرفی: نادعلی بای
نویسنده: ژوستین ای.فرانک
ناشر: انتشارات هارپرکالینز (نیویورک)
تعداد صفحه: 245 صفحه 14 ژوئن 2004 (25 خرداد 1383)