فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 9 (تابستان 1384)

در جامعه ما به امر مدیریت روانی، از نظر تربیت و ایجاد آمادگی های لازم در مردم و مسئولان، توجه زیادی نشده است. کم توجهی به این موضوع خطیر، مشکلاتی را برای مدیران و عناصر نظامی به وجود آورده است. آموزش عملیات روانی، فراتر از موضوع تربیت کارشناس عملیات روانی است، این موضوع دیدگاه ما را نسبت به مراکز آموزشی نیز بسط می دهد. باید مراکز آموزشی به کارگزارانی از سوی جامعه عملیات روانی تبدیل شوند که بر فراگیری این دروس در مراکز آموزشی نظارت کنند. جدا از ویژگی های ضروری این دوره درسی، لازمه اجرای این طرح آن است که درون و بیرون مراکز آموزشی، به دانشجویان عملیات روانی فرصتهایی داده شود تا بتوانند لحظات بحرانی را به آزمونهایی عملی برای احراز صلاحیت علمی خود تبدیل کنند. این دروس زمانی بهترین کارایی را خواهند داشت که آموزشهای آنها، با آنچه در مراکز به کارگیری آنها می گذرد هماهنگ باشد.

در این تحقیق برای شناسایی ابعاد مختلف عملیات روانی امریکا علیه جمهوری اسلامی ایران، برنامه های دو شبکه رادیو فارسی امریکا، (رادیو صدای امریکا و رادیو فردا،) به مدت دو هفته ضبط شد. سپس با استفاده از روش تحلیل محتوا، موضوعات و روش های عملیات روانی و انواع عوامل و مخاطبانی که از آن رادیوها استفاده می کردند، تحلیل انجام شد، و نتایج نشان داد که امریکا در عملیات روانی خود علیه ایران، دست کم از پنجاه موضوع، چهار گروه عوامل و 12 روش بهره می برد. برای شناسایی دقیق تر اهداف عملیات روانی امریکا از نظر نخبگان استفاده شد. نتایج بیانگر آن بود که امریکا در عملیات روانی خود علیه ایران در پی دستیابی به 15 هدف اساسی است. سرانجام تعداد مخاطبان عملیات روانی امریکا و میزان اعتماد آنان به شبکه های رادیویی امریکا با استفاده از روش زمینه یابی مقطعی بررسی شد. نتایج نشان داد که بسیاری از شهروندان، (مستقیم یا غیرمستقیم) آماج عملیات روانی امریکا قرار می گرفتند. اما، میزان اعتماد آنان به دستگاه عملیات روانی امریکا اندک بود.

افکار عمومی پدیده ای روانی اجتماعی و خصلتی جمعی است و عبارت از ارزیابی مشترک، روش و نظر مشترک گروهی اجتماعی در مسئله ای است که همگان به آن توجه و علاقه دارند و در لحظه معینی، بین عده زیادی از افراد، اقشار، طبقات یا سراسر اجتماع، عمومیت نسبی می یابد و عامه مردم آن را می پذیرند. افکار عمومی به شکل تایید یا مخالفت با یک عمل، نظر، شخص، واقعه و به صورت خواسته، مطالبه، پیشنهاد و توصیه، تجلی می یابد. فرایند افکار عمومی را می توان به سه بخش الف) شکل گیری ب) هدایت و ج) بازداری تقسیم کرد. رسانه های همگانی امروز در تشکیل، هدایت و انحلال افکار عمومی نقش بارز و انکارناپذیری دارند. برای شکل گیری افکار عمومی می توان به نظریات کاشت، برجسته سازی، جوسازی، اعطای اعتبار اجتماعی رسانه به موضوع، غلبه بر جهل متکثر، برقراری رابطه بین موضوع و منافع شخصی شهروندان، اشاره کرد. مهم ترین شیوه ها در خصوص هدایت افکار عمومی عبارتند از، ارائه اطلاعات گزینش شده، انگاره سازی و تاکید بر اصول و قوانین. برای انحلال افکار عمومی نیز از شیوه های القای دروغین رسیدن به هدف، ایجاد هراس اخلاقی، بزرگ جلوه دادن پیامدهای سوء، تزریق اطلاعات نادرست و تکذیب آن، نسبت دادن منافع جریان به اشخاص حقیقی و نسبت دادن عوامل نامرتبط به جریان استفاده می شود.

خواسته و ناخواسته همه ما ممکن است گرفتار فریب شده باشیم. فریب از جمله واقعیتهای زندگی ماست. هر روز که می گذرد مصادیق فریب بیشتر و نیاز به درک آن محسوس تر می شود؛ واقعیتی که تضاد و تشتت آرا در جهان رسانه ای را گسترش می دهد. مردم درباره خواسته ها و بر سر موضوعات مورد علاقه خود صحبت می کنند، ولی کدام موضوع واقعیت دارد و حقیقت است. هر چند مفهوم فریب به تبع موضوع آن متفاوت است، ولی اصول اولیه آن یکسان و ثابت می باشد. فریب؛ توجه به میزان تجربه کشورها در سطوح مختلفی استفاده می شود. بر خلاف روش های مرسوم آشنایی سایرین با آن نه تنها مشکل ساز نمی شود بلکه کار فریب را ساده تر می کند. به همین دلیل است که خواندن این مقاله را به همه از جمله دانشجویان نظامی توصیه می کنیم.

از آنجایی که آنچه درباره خود می شنویم غالبا بر آنچه در مورد خودمان انجام می دهیم تاثیرگذار است، رسانه های جهانی امروز نقش و جایگاه بی سابقه ای در کنترل و هدایت افکار عمومی یافته اند. پیشینه به نسبت طولانی تکنیکهای روزنامه نگاری برای ترغیب مخاطبان به اتخاذ مواضع و دیدگاه های مورد نظر و نیز کمک روزافزون فناوری های نوین ارتباطاتی برای اجرای طرحهای پیچیده تبلیغات روانی، تردیدی باقی نمی گذارد. آنچه عموما در رسانه های غربی می بینیم مناظری مجازی اند که گاه با دنیای واقعیت به کلی متفاوت اند. بنابراین، آشنایی هر چند ابتدایی با تکنیکهای مورد بحث، ضرورتی است که برای هیچ یک از ما (مخاطبان خودآگاه یا ناخودآگاه این رسانه) گریزی از آن نیست.

امروز اسرائیل شاهد گسترش نوعی بنیادگرایی عمیق در درون لایه های اجتماعی خود است. پس از گذشت حدود 56 سال از تاسیس رژیم صهیونیستی در سرزمین های اشغالی، این دولت از درون، دستخوش تضادهای چندگانه ای گردیده و خاخامهای بنیادگرا روز به روز از قدرت بیشتری برخوردار می شوند. آنها با اتخاذ یک خط مشی افراط گرایانه و ترویج آموزه های بی اساس در میان پیروانشان، در حال نهادینه کردن مفاهیم صهیونیستی مورد نظر خود در سرزمینهای اشغالی اند. البته این عده همواره ادعا دارند که مفاهیم ساختگی آنها از بطن متون دینی و مضامین تورات و تلمود، برگرفته شده اند. به هر ترتیب قدرت و نفوذ این گروه ها در درون جامعه اسرائیل در حال افزایش است و فشارهای آنها برای تحقق مبانی سست ایدئولوژیکی و تعقیب سیاستهای افراطی رژیم صهیونیستی، بیشتر می شود.

عنصر اطلاعاتی قدرت ملی، معمولا با عبارات مبهمی تعریف می شود که با اهداف فراگیر خاص و یا روش ها و ابزار آشکار ارتباطی ندارند. دیگر عناصر قدرت ملی یعنی عوامل نظامی، دیپلماتیک و اقتصادی با استراتژی ها، سیاستها یا سازمانها هدایت می شوند. با وجود این، هیچ دستورالعمل فراگیری برای درک ارزش روانی ذاتی به کارگیری عناصر قدرت ملی وجود ندارد. مقاله حاضر با درک این کاستی، یک استراتژی روانی را مورد بحث قرار می دهد. یک استراتژی روانی ملی برای کارکردن با امور بین سازمانی و به ویژه شورای امنیت ملی و وزارتخانه های امور خارجه و دفاع، به یک نظام دیوان سالاری دائمی نیاز دارد تا مضامین و پیامهای فراگیری را که برای تامین زمینه اطلاعاتی تمامی اقدامات دولتی موثر بر مخاطبان داخلی و خارجی لازم است، توسعه دهد. کلیدهای اجرای موفق یک استراتژی روانی ملی در یکپارچگی دیپلماسی عمومی، روابط عمومی، اطلاع رسانی بین المللی و دیپلماسی ارعاب نهفته است که بر روش های درک مخاطبان خارجی و ایجاد ارتباط با آنها تاکید می کنند و واکنش داخلی و خارجی نسبت به طرحها، سیاستها و اقدامات ما را محک می زنند. این کشور، منابع و تخصص لازم برای اجرای یک استراتژی روانی موثر را در اختیار دارد؛ این استراتژی وضعیت امریکا را در قرن بیست و یکم تغییر خواهد داد.

اشاره
مقاله حاضر به طرح دیدگاهی جدید برای مبارزه با تروریسم بر مبنای عملیات روانی می پردازد. نویسنده شوان ام.ماتیر در تلاش است که با بینشی نوین، ابتدا به کالبد شکافی ضعفهای امریکا در مبارزه با تروریسم بپردازد و نیز به این نکته تاکید دارد که مخالفان از امکانات موجود خود بهتر بهره می گیرند. وی اطلاعات را از عناصر قدرت ملی قلمداد می کند و پس از ارائه تعریفی از تروریسم به بررسی استراتژی امریکا در جنگ با تروریسم می پردازد. همچنین در ادامه نشان می دهد که چگونه می توان دکترین برنامه ریزی مشترک ارتش امریکا را با اصول برنامه ریزی عملیات روانی ترکیب کرد و به یک استراتژی مشترک برای غلبه بر جنگ تبلیغاتی علیه تروریسم دست یافت. نویسنده با آوردن پیامها و یا نوشته هایی از بن لادن و یا دیگران سعی در تحلیل محتوای آنها و گرفتن نتایج مورد علاقه خود دارد سپس با تعریفی از عملیات روانی و عناصر آن- همچون تبلیغات، ضد تبلیغات، اطلاعات عمومی بین المللی، مدیریت پذیرش و مدیریت نفوذ در تشریح و زمینه سازی برای ارائه نظر خود می کوشد. نویسنده معتقد است که امریکا در ابتدا خود را در حلقه عملیات روانی بن لادن اسیر شده می دید چنانکه گویی هیچ توان فکری برای مبارزه نداشت. تلاش دستگاه دیپلماسی امریکا در یک پارادوکس آزار دهنده ای متوقف شده بود. پارادوکسی که باید هرچه زودتر می آمد. امریکا اعلام کرد که ظاهرا جنگش علیه اسلام نیست بلکه مبارزه با کسی است که ریشه در اسلام گرایی خاص خود دارد. نویسنده در این مقاله بر این نکته تاکید دارد که باید نقش طرف مقابل را نیز شناسایی کرد و رویکردی غیر مستقیم به مسئله داشت. نشان دادن نقاط مختلف که از نظر وی محل به وجود آمدن تروریسم است همچون، نماز، مسجد، مدارس پرورش طلاب دینی، و بازشناسایی آنها، بیان کننده اینگونه تفکر است که امریکا باید کار را از پایه و به صورتی غیر مستقیم آغاز کند. شناسایی مخاطبین، استفاده از ابزارهای ارتباطی، برقراری رابطه با روحانیون مذهبی و مجاب کردن آنها نیز باید سرلوحه کار دولت امریکا قرار گیرد.

ناشر: معاونت فرهنگی ستاد مشترک سپاه - اداره تبلیغات
تعداد صفحه: 240؛ چاپ 1383
معرفی: حمید نیک رو

کتاب خاورمیانه صحنه عملیات روانی دومین کتاب از مجموعه کتابهایی در حوزه عملیات روانی است که در سال 1383 توسط اداره تبلیغات معاونت فرهنگی ستاد مشترک سپاه پاسداران منتشر شده است. با توجه به کمبود منابع عملیات روانی در کشور این کتاب را می توان یکی از منابع مناسب در این حوزه دانست که ضمن پرداختن به موضوع عملیات روانی، مباحثی را درباره منطقه پیرامونی جمهوری اسلامی طی چند سال گذشته مطرح می کند. کتاب حاضر شامل پیشگفتار، مقدمه و شانزده مقاله است. در ادامه هر یک از مقالات کتاب به اختصار معرفی می شود.

بر اساس تحقیقات مختلف، افکار عمومی و اجتماعی شدن سیاسی جامعه چند مرحله دارد که، به ترتیب عبارتند از سیاسی شدن، تفکر در مورد مراجع قدرت، آرمان گرایی و نهادگرایی یا خصومت گرایی. دستگاه تبلیغاتی و عملیات روانی امریکا با آگاهی از این فرآیند، از ابزارها و روش های مختلفی برای شکل دهی افکار عمومی امریکایی ها و تحریف آن استفاده می نمایند. از نظر آنان نقش رسانه ها در این زمینه برجسته تر از سایر عوامل است. زیرا، رسانه ها با ارائه گزینشی اطلاعات، برجسته سازی برخی اخبار و بهره گیری از روان شناسی مخاطبان، برای تحریف مستمر افکار عمومی اقدامات عاملانه و نظام مندی را انجام می دهند. دستگاه عملیات روانی ما زمانی می تواند افکار عمومی امریکا را تحت تاثیر قرار دهد که از ماهیت و عوامل موثر بر آن دانش کافی، داشته باشد.

رسانه های جمعی (همراه فرمانده)، اگر به طور کارآمد به کار گرفته شوند، می توانند موثرترین ابزار در دسترس یک فرمانده عملیاتی برای جلب حمایت مردم و مقابله با تبلیغات دشمن باشند. یک فرمانده عملیاتی با به کارگیری رسانه های همراه نه تنها وظایفی را که از رده های بالای فرماندهی مقرر گردیده انجام می دهد بلکه از یک امتیاز قدرتمند نیز استفاده می کند. ثابت شده است که رسانه ها در انتشار وسیع اطلاعات فوق العاده موفق اند. این اطلاعات برای بیشتر مردم منبع اصلی خبر محسوب می شود که از آن برای شکل گیری عقاید خود در مورد درگیری های کشور مطبوع خود استفاده می کنند. از آنجایی که نظر عموم جامعه نفوذ درخور توجهی در تصمیم گیرندگان ملی و رهبری جامعه دارد، موفقیت کلی ماموریت به شکلی حیاتی به توانایی فرماندهان عملیاتی در آگاه سازی دقیق مردم از آخرین دستاوردهای عملیات نظامی بستگی دارد. در سالهای اخیر رسانه های جمعی (همراه فرمانده) قدرت روزافزونی پیدا کرده اند که این تا حدودی به دسترسی رو به افزایش آنها به عملیات نظامی و بخشی نیز به پیشرفتهای فناوری مربوط می شود. اکنون پوششهای خبری زنده حتی از دور افتاده ترین مناطق دنیا نیز میسر است. از عملیات عراق به عنوان مثالی گویا برای نشان دادن مزیتهای به کارگیری رسانه ها برای فرماندهان عملیاتی در جلب حمایت مردم و مقابله با تبلیغات استفاده خواهد شد. این مقاله به ترتیب نشان خواهد داد که رسانه های جمعی (همراه فرمانده) تاثیر شگرفی روی فرماندهان عملیاتی داشته و می توانند برای آنها خدمات ارزشمندی ارائه دهند. دست آخر اینکه برنامه رسانه همراه موثرترین امتیاز برای افزایش حمایت مردمی و خنثی سازی تبلیغات دشمن محسوب می شود. به کارگیری صحیح و برخورد محتاطانه با رسانه همراه می تواند پاداشی قدرتمند با سرمایه گذاری اندک ارائه نماید. در حالی که ضعف در تخصیص توجه کافی به این نوع رسانه می تواند به پوششهای خبری زیانبار منجر شود که نهایتا موفقیت یک فرمانده عملیاتی در نیل به اهداف خود را تحت تاثیر قرار دهد.

اشاره
امروزه ایالات متحده به دست گروهی نو محافظه کار هدایت و راهبری می شود که بر اساس اطلاعات موجود با گرایشهای نژادپرستی و تمایلات شدید... آمیخته به تعالیم یهود اداره می شود. در این رهیافت آنچه می تواند مهم باشد توانایی فناوری بالای امریکا است که در دست این رهبران تندرو قرار گرفته است و بر اساس این فناوری سعی در یکسان سازی جهان در سمت و سوی منافع خود دارند. مقاله پیش رو که توسط سمیر امین از اندیشمندان عرب ساکن در اروپا به رشته تحریر در آمده سعی نموده است زوایای عقیدتی و ایدئولوژیک یکجانبه گرایی امریکا را به تصویر بکشد. هرچند که نویسنده سعی نموده است فرهنگهای حاکم بر اروپا و امریکا را دو فرهنگ کاملا مجزا تصویر نماید ولی آنچه مسلم به نظر می رسد تاثیر فرهنگ اروپایی از امریکا است بنابراین تشابه فرهنگی در پاره ای از موارد اشتراک دیدگاه در حوزه های سیاسی، نظامی و اقتصادی را در پی دارد.