پژوهش نامه تاریخ اسلام
سال یکم شماره 3 (پاییز 1390)

عباسیان پس از پیروزی بر امویان و به دست گرفتن کار خلافت، بیش تر در راه فراچنگ آوردن اقتدار سیاسی و حفظ و پای داری حاکمیت خود کوشیدند و برای رسیدن به این هدف ها، از هیچ کوششی فروگذار نکردند؛ چنان که با ابزارهای گوناگون سیاسی نظامی، به حذف مخالفان و رقیبان سیاسی شان پرداختند و برپایی پایگاهی مذهبی را پی گرفتند. ماجرای رقابت و چالش های آنان با علویان و رهبران شیعه، از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا پس از زوال خلافت اموی، علویان به ویژه امامان شیعه مهم ترین مانع اقتدار حاکمیت بنی عباس بودند. سایه سنگین شیعه و رهبرانش به ویژه با توجه به پایگاه روشن مردمی و مذهبی و پیشینه درخشان آنان در رویارویی های گذشته، شایستگی شان را برای حاکمیت سیاسی نمایان می کرد. عباسیان نیز از جایگاه برجسته و تاثیرگذاری این دسته از بنی هاشم (حسنی و حسینی) به نیکی آگاه بودند و از این رو، مهم ترین دغدغه آنان، مبارزه با این افراد بود. علویان به ویژه امامان شیعه نیز در این چالش بر پایه ظرفیت های زمان و زمانه، رفتار می کردند و فشارها و مشکلات سیاسی و اجتماعی و حتی اختلافات و انشعابات ناخواسته را برمی تابیدند.
این مقاله با عرضه گزارشی چکیده درباره چگونگی و چرایی چالش خلفای عباسی با علویان به ویژه پیشوایانشان؛ به بررسی تاثیرات سیاسی مذهبی امامان شیعه در آن روزگار می پردازد. دعوی گزاف خلفای عباسی درباره شایستگی شان برای میراث پیامبر اکرم (ص) و پیوستگی آنان در ستم کاری بر علویان و امامان شیعه، روی کردهای حذفی خلفای عباسی به واکنش علویان و امامان شیعه در برابر آنان و پی آمدهای فرقه ای آن برای شیعه و تشیع، از مباحثی اند که این نوشتار با استناد به منابع کهن و پژوهش های معاصران درباره آنها سخن خواهد گفت.

اختلاف ها و منازعه های فرقه ای میان اهل حدیث و معتزله در سده دوم هجری، به پیروی مامون خلیفه عباسی از سیاست محنه و دفاع دستگاه خلافت از اندیشه معتزله انجامید، اما با پایان یافتن خلافت واثق و آغاز حکومت متوکل که به اهل حدیث گرایش داشت، این سیاست به سرانجام نرسید و معتزله در عرصه سیاست، به کناری گذاشته شدند و از این رو، قدرت اهل حدیث و نیروهای سنت گرا فزونی گرفت. اختلاف های مذهبی در قالب کوشش های سیاسی و مجادله های کلامی در سده های چهارم و پنجم هجری گسترش یافت و دنبال شد. صدور فرمان القادر بالله، دیگر خلیفه عباسی را به نام «اعتقادنامه قادری»، آغاز دوره «محنه دوم» می توان نامید. البته این فرمان را خلیفه ای سنی مذهب به انگیزه دفاع و کمک به اهل سنت در برابر معتزله و دیگر گروه های مخالف صادر کرده بود و از سوی دیگر به رغم فرمان محنه اول، پی آمدهای آن آرام آرام در عرصه سیاسی و اجتماعی جهان اسلام به ویژه جامعه بغداد رخ می نمود. این مقاله به بررسی و تبیین اوضاع تاریخی، علل و انگیزه های صدور این «اعتقادنامه» و تاثیرش در معتزلیان با توجه به جایگاه آنان در وضع سیاسی و اجتماعی جامعه بغداد می پردازد.

ذکری ها فرقه مذهبی باطنی گرایی اند که در بلوچستان پاکستان آشکارا و در بلوچستان ایران پنهانی می زیند. به رغم اینکه باورهای آنان همانند فرقه های باطنی است، از صوفیه نیز بسیار تاثیر پذیرفته اند؛ چنان که عقایدشان را آمیزه ای از اعتقادات متصوفه، اسماعیلیه و مهدویت تشیع و فرهنگ و آداب و سنت های محلی می توان دانست. آنان بر پایه آمیزش عقاید باطنی، فلسفه وحدت وجود، تاویل قرآن و غیبت حضرت مهدی(عج) و عقایدصوفیانه، مذهب ذکری را پدید آورده اند.
ذکری ها به تحریف بسیاری از مناسک و عبادات مذهبی پرداخته و بدعت هایی آورده اند. آنان بیش تر به ذکر می پردازند و عقاید ویژه ای دارند. میان ذکری ها و اهل سنت بلوچستان ایران در دوره رضاشاه اختلاف هایی پیش آمد که به درگیری آنان با یک دیگر نیز انجامید، اما کوشش های آنان کم شد و اکنون در بلوچستان، بندر عباس، سرباز و برخی از دیگر جای ها پنهانی زندگی می کنند، اما ذکری های بلوچستان پاکستان از نفوذ فراوانی برخوردارند و به ویژه در مبارزه های پارلمانی و حزبی تاثیر می گذارند و تا کنون چندین بار کرسی های پارلمانی مناطق زیر نفوذشان را به دست آورده اند. این مسئله قابل تامل است که عربستان در سال های اخیر به رغم گرایش های شیعی ذکری ها، در جلب و جذب آنان بسیار کوشیده است.

«بلاد ماوراء النهر» از منطقه هایی است که فقه حنفی از گسترش چشم گیری در آن جا برخوردار بوده است؛ چنان که اکنون نیز کمابیش همه ساکنان مسلمان آن سرزمین ها، حنفی مذهبند. اشتراک دیدگاه های ابوحنیفه و مرجئه را که نفوذ فراوانی در آن بخش ها داشته اند، از عوامل موثر در گسترش این مذهب در آن جا می شمرند. ابوحنیفه و مرجئه به رغم اینکه در زیان بار بودن گناه برای مومن و «مراتب و منزلت» انسان ها در سرای آخرت با یک دیگر هم اندیشه نبودند، دیدگاهشان درباره جدایی ایمان از عمل، فزونی و کاستی ناپذیری ایمان و نرفتن انسان مرتکب کبیره به جهنم، یک سان بود و همین باورهای مشترک موجب رواج یافتن فقه حنفی در آن بلاد شد. از سوی دیگر، بیش تر ساکنان آن سامان، تازه مسلمانان غیرعربی بودند که پذیرش اسلام با قرائت سخت گیرانه اش برای آنان دشوار می نمود و از این رو، با پذیرش اسلام بر پایه قرائت کلامی حنفی که همانندی فراوانی با دیدگاه های کلامی مرجئه داشت، هم دینشان را حفظ کردند و هم بر اثر توجه فراوان فقه حنفی به واقع گرایی و عامل «عرف»، به بسیاری از آداب و رسوم خویش پای بند ماندند.

پرداختن شماری از آیات قرآن به «اهل کتاب»، از مهم ترین معیارها برای تعیین مدنی بودن آنهاست، اما شماری از آیات سوره های مکی قرآن نیز به گونه ای درباره اهل کتاب سخن می گویند و از حضور اهل کتاب، عهدین و آموزه های یهودی و مسیحی و حتی رویارویی اسلام با یهودیت در دوران مکی خبر می دهند. این مستندات قرآنی همراه با برخی از قرینه های تاریخی، نشان دهنده فزونی سهم تاثیر یهود در رویدادهای صدر تاریخ اسلام، در سنجش با دوران کوتاه مدنی خواهند بود.

«شایسته سالاری» در نظام مدیریتی، از مسائل مهم اخلاق حرفه ای است که این مقاله به بررسی آن در دیوان رسائل دوره عباسیان می پردازد و با توجه به نوشته های نظریه پردازان آن روزگار در این باره، از پای بندی عملی به این ارزش گزارش می کند و به بازخوانی سیر تاریخی و اهمیت منصب دبیری و شروط به دست آوردن آن از دید عالمان و رجال دیوانی عصر عباسیان و میزان انطباق بین انتصاب ها با معیارهای دیوانی و منصب دبیری می پردازد. بسیاری از دبیران آن دوران، بر پایه شایسته سالاری و ویژگی های اخلاقی و توانایی هایشان گزینش می شدند، اما عواملی مانند توارث، سودطلبی و نفوذ معتمدان دیوانی و زنان درباری، در انتصاب آنان تاثیر می گذارد و در عمل مانع شایسته سالاری در این زمینه می شد.

با بررسی اندیشه سیاسی عالمان و نخبگان مسلمانی که در روزگار جنگ صلیبی می زیستند، به انفعال شماری از آنان در برابر پدیده مهم و فراگیر حمله صلیبی می توان پی برد. اینان به رغم جایگاه اجتماعی و دینی شان، ضرورت وحدت ملی اسلامی را در رویارویی با اشغال گران صلیبی نادیده گرفتند و بیش تر به مسائل داخلی و درون دینی جامعه اسلامی پرداختند و چنانچه کسانی درباره این اشغال و تجاوز واکنشی نشان داده و امیران و رعایا را به رویارویی با آنان برانگیخته باشند، با رویکرد شریعت محور و بر پایه فقه و اخلاق و با طرح بحث «جهاد» این موضوع را دنبال کرده اند. رویکرد عالمان و نخبگان حوزه شرق اسلامی در این باره، با رویکرد نخبگان مغرب اسلامی (شمال افریقا و اندلس) متفاوت بوده است؛ عالمان مغرب که اشغال و ایستادگی مسیحیان را در برابر مسلمانان زودتر و بیش تر از مشرقیان دیده بودند، با رویکردی فعالانه به جنگ های صلیبی و اشغال شرق مدیترانه سرزمین شام پرداختند.