پژوهشنامه خراسان بزرگ
پیاپی 16 (پاییز 1393)

جغرافیای تاریخی پژوهش میان رشته ای تاریخ و جغرافیاست که جهت تحقیقات میدانی و آمایش سرزمینی از درجه اعتبار فراوانی برخوردار است. در این روش بررسی سیر جغرافیایی در میانه تحولات تاریخی، اهمیت زائدالوصفی دارد و هدف از آمیزش این دو رشته، ایجاد الگو و روشی منطبق و سازگار با پژوهش های جدید است تا تحولات منطقه جغرافیایی خاص را در دوره تاریخی بررسی کند. لذا در این نوع پژوهش تاریخ از معاصربودن برخوردار است و اهمیت آن به خاطر چارچوب کاربردی آن، بسیار است. ولایت فرغانه پیش از گسست و پارگی خراسان بزرگ در دوره های تاریخی مختلف، یکی از مهم ترین ولایات این اقلیم به حساب می آمد. به گفته برخی جغرافیانویسان قرن 4ق، این ولایت یکی از کوره های بزرگ خراسان و جزو چهارم سرزمین فوق محسوب می شد. یافته های پژوهش حاکی از این است که رشد شهرهای ولایت های فرغانه در دوران اسلامی به نسبت نزدیکی به حکومت مرکزی، حاشیه جاده های تجاری و پیشرفت کشاورزی وابسته بوده است. رشد کشاورزی در این منطقه مرهون نظام آبیاری پیشرفته ای معروف به «نظام فرغانه» بود. همچنین در حوزه تجارت صادرات پنبه و برده در دوره های تاریخی مختلف یکی از عوامل رشد و پیشرفت منطقه محسوب می شده است. روی هم رفته این جستار بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی، برآیند کلی از ساخت ها و ویژگی های جغرافیای، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی منطقه به دست دهد.

ایران ازنظر آب وهوایی در ناحیه ای خشک قرار دارد. ازاین روی، شرایط اقلیمی آن به گونه ای است که در گذشته و حال، عنصر آب موردتوجه ویژه ای قرارگرفته است. درواقع چگونگی استفاده و بهره برداری از آب، همواره در فرهنگ ایرانی از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار بوده است. به همین سبب، این اندیشه بخش قابل توجهی از تاریخ معماری ایران را به خود اختصاص داده است. ایرانیان با به کارگیری سازه هایی چون آب انبارها، سعی در بالا بردن میزان بهره برداری از آب را داشتند. احداث آب انبار برای ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در فصل های کم آب صورت می گرفت. این مخازن با توجه به شرایط اقلیمی و شاخصه های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی هر منطقه، از طراحی و معماری خاصی برخوردار بوده است. این ساختارهای سنتی در بسیاری از نواحی مورد بهره برداری عمومی قرارگرفته است. وضعیت اقلیمی خشک و کم آب مناطق شرقی ایران، به ویژه در استان خراسان جنوبی منجر به ساخت آب انبارهای بسیاری در این منطقه شده است. شهرستان فردوس یکی از مناطق این استان است که آب انبارهای متعددی از آن، برجای مانده است. در میان آن ها، آب انبارهای قرایی و خانکوک و حوض انبار سیدی دارای کتیبه های موقوفی است. ساخت بناهای وقفی، نشان از علاقه نیکوکاران در یاری رساندن به دیگر مردم و موجب گستردگی آبادانی اقتصادی هر شهر بود. این بناها توسط میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی موردبررسی اولیه قرارگرفته اند. اما تاکنون مطالعه روشمندی بر روی آن ها انجام نشده و همچنین در هیچ جایی بدان، اشاره نشده است، بنابراین ضرورت و اهمیت این تحقیق بیان می گردد. هدف این پژوهش، مطالعه و بررسی سه بنای یادشده است. این تحقیق ازنظر هدف، بنیادی و ازنظر روش، در زمره تحقیق های تاریخی است. یافته اندوزی داده ها به دو شیوه بررسی میدانی و منابع کتابخانه ای انجام گرفته است. نتایج مطالعات بیانگر تنوع سازه های معماری بوده و وقف نامه های آن ها می تواند منابع ارزشمندی جهت تبیین ساختار معماری بنا و همچنین فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوره ساخت بنا باشد.

مدیریت مشارکتی تعاملی به عنوان تحولی نوین در نظام برنامه ریزی روستایی بعد از انقلاب اسلامی، مبنایی برای تسریع روند توسعه در مناطق روستایی ایران مطرح شد. در این میان، دهیاران به عنوان مدیران روستایی کشور می توانند نقشی تعیین کننده در افزایش سطح تولیدات، افزایش سطح درآمد و جذب سرمایه های بومی و غیربومی و درنهایت توسعه اقتصاد روستایی داشته باشند. روش پژوهش مورداستفاده پیمایشی و از نوع توصیفی – تحلیلی است که بعد از جمع آوری داده ها، با استفاده از نرم افزار تحلیلی SPSS فرضیه پژوهش آزموده شد. با توجه به گویه های پرسشنامه پژوهش میزان تغییرات «سطح تولید» و «سرمایه گذاری» قبل و بعد از نهاد دهیاری ها موردسنجش قرار گرفت. در زمینه تولید میانگین کلی گویه ها با 0.02 درصد و سرمایه گذاری با 0.15 درصد تغییرات بعد از تشکیل دهیاری ها بوده است. همچنین نتیجه آزمون ویلکاکسون و T-test مزدوج نشان دهنده عملکرد مدیریت مشارکتی- تعاملی ضعیف و بدون برنامه دهیاران در توسعه اقتصاد روستایی (در بعد تولید و سرمایه گذاری) است.

علت وجودی، اندیشه سیاسی و هویت سرفصل های مهم در ایجاد، بقا و تداوم کشورها به حساب می آیند. هر سه مولفه مهم دارای پاسخ های مشابهی هستند که کشورها برای یکپارچگی ملی و کاهش بحران های داخلی، تداوم تاثیرگذاری منطقه ای و بین المللی؛ نیازمند شناسایی، تدوین و معرفی عناصر تشکیل دهنده آن هستند؛ به طوری که موردتوافق تمامی شهروندان آن کشور باشند و همه مردم نسبت به آن ها احساس تعلق و همراهی داشته باشند. هر کشوری که از مولفه های مشخص و پذیرفته شده علت وجودی توسط آحاد جامعه خود برخوردار باشد، در دوران گذار، هجوم امواج جهانی (جهانی شدن) و قومیت گرایی نوین، آسیب کمتری می بیند و قادر خواهد بود با استناد و پشتوانه این ظرفیت ها، همگرایی در جامعه را تقویت کند و از پراکندگی و کاهش قدرت ژئوپلیتیکی کشور جلوگیری کند. از طرف دیگر، فقدان، تزلزل و یا کمرنگ شدن این عناصر، می تواند منجر به چالش هایی از قبیل کاهش انسجام اجتماعی، تجزیه سرزمینی، فقدان نظم و ثبات، عدم یکپارچگی در جامعه و بحران هویت در کشور شود. در این مقاله سه کشور قدرتمند حوزه خلیج فارس - ایران، عراق و عربستان سعودی- مورد مقایسه و ارزیابی قرار می گیرند تا میزان شمولیت و تاثیرپذیری هرکدام از این کشورها از مولفه های ذکرشده و سطح انسجام اجتماعی آن ها در این موارد مشخص شود.

در این پژوهش، استان های مختلف کشور ازنظر شاخص های اقتصادی موردبررسی و مقایسه قرارگرفته و بر اساس سطح توسعه یافتگی اقتصادی، رتبه بندی شده اند. فرآیند تجزیه وتحلیل آماری داده های این پژوهش، بر اساس روش «تحلیل خوشه ای» (Cluster) است و نتایج و یافته های حاصل از رتبه بندی استان ها ازنظر سطوح توسعه یافتگی از شاخص های موردبررسی، در پژوهش، انعکاس یافته است. نتایج و یافته های حاصل از رتبه بندی استان های مختلف ازنظر سطوح توسعه یافتگی و برخورداری از شاخص های موردبررسی، نشان دهنده آن است که رتبه اول، دوم و سوم، به ترتیب به استان های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، با اختلاف نسبتا زیاد با سایر استان ها تعلق دارد و استان های قم، ایلام، چهارمحال بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد، سیستان و بلوچستان در سطوح آخر قرارگرفته اند. با تعیین سطح توسعه یافتگی و میزان آن برای هر منطقه، بهبود وضعیت برخورداری استان های توسعه نیافته از منابع، امکانات و تسهیلات در اولویت قرار می گیرد. بنابراین، درک و شناخت بهتر از میزان توسعه یافتگی استان های کشور، موجب شناخت نقاط قوت و ضعف، توان ها و کمبودهای آن ها و درنهایت توفیق برنامه ریزی منطقه ای می گردد.

در فرآیند جهانی شدن و ایجاد تغییرات ماهوی در ساختارهای مختلف جوامع، کشورها و ملل مختلف درصدد کاهش اثرات منفی و افزایش میزان استفاده از فرصت های حاصل از این فرآیند هستند. بدین ترتیب کشورهای مختلف قصد بر استفاده از مزایای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیستمی و... در شرایط نوظهور را داشته و از این طریق، افزایش قدرت ملی و ژئوپلیتیکی خود را پیگیری می نمایند. شهرهای سواحل جنوب ایران، به دلیل استقرار فضایی در منطقه ژئوپلیتیکی خلیج فارس، از قابلیت ها و توانمندی های ژئوپلیتیکی، ژئواستراتژیکی و ژئواکونومیکی مهمی برخوردار هستند. این سواحل با دارا بودن ظرفیت های ژئوپلیتیکی فوق العاده اقتصادی، امنیتی، دسترسی، ارتباطات منطقه ای و بین المللی، واجد کارکردهای تولیدکننده قدرت ملی و ژئوپلیتیک در کشور می باشند. بر این اساس، پژوهش حاضر می کوشد تا تاثیر ایجاد شهرهای شبه جهانی در سواحل جنوب را بر افزایش قدرت ملی و ژئوپلیتیک مورد ارزیابی و تحلیل قراردهد. نوع تحقیق بر اساس ماهیت، توصیفی-تحلیلی و بر مبنای هدف، کاربردی است. در گردآوری داده ها از مطالعات کتابخانه ای و میدانی (پرسشنامه ای) مبتنی بر نظر خبرگان استفاده گردید. از آزمون کولموگروف اسمیرنف جهت آزمون نکویی برازش و تعیین نحوه توزیع جامعه آماری بهره گیری شد و با توجه به نرمال بودن نمونه ها، از آزمون رگرسیونی پیرسون جهت تعیین همبستگی و از آزمون فرید من جهت تعیین شدت تاثیر استفاده شد. نتایج نشان داد که میزان همبستگی بین متغیرهای توسعه قدرت ملی و ژئوپلیتیک و ابعاد اقتصادی-تجاری، مدیریتی-حکومتی-سیستمی، فناوری اطلاعات، اجتماعی-فرهنگی، زیربنایی، حمل ونقل و ارتباطات فضایی، سیاسی- نظامی- امنیتی، مکانی-زیست محیطی به ترتیب برابر اعداد (0.863)، (0.718)، (0.698)، (0.723)، (0.799)، (0.759)، (0.801) و (0.782) است. این نتایج نشان دهنده وجود همبستگی بالا بین ابعاد هشتگانه شهرهای شبه جهانی و متغیر قدرت ملی و ژئوپلیتیک است. همچنین نتایج آزمون فریدمن نشان داد که ابعاد اقتصادی و سیاسی در اولویت نخست تاثیرگذاری بر ایجاد شهرهای شبه جهانی قرار دارند. درنهایت معادله رگرسیونی چند متغیره بر اساس یافته های پژوهش ارائه گردید.

ایران در مرکزیت سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرارگرفته که در حال حاضر این سه قاره نزدیک به 5 میلیارد نفر را در خود جای داده اند. کشورمان با توجه به برخورداری از حدود 2000 کیلومتر مرز آبی با آب های آزاد بین المللی و تعدد همسایگان، جزو یکی از پر همسایه ترین کشورهای جهان است. از آنجا که تعدادی از همسایگان ایران جزو کشورهای محصور در خشکی هستند، برای ارتباط با سایر نقاط دنیا (اعم از صادرات و واردات کالا و تردد مسافر) ناچار به عبور از کشور ثالث می باشند. شهرهای مرزی استان خراسان به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی حاکم بر منطقه ازجمله، پیوند عمیق فرهنگی-تجاری با کشورهای همسایه مثل افغانستان و بازار 50 میلیونی کشورهای آسیای مرکزی بهترین راه دسترسی کشورهای آسیای مرکزی به دریاهای آزاد از طریق ایران (چابهار و بندرعباس) هستند. درمجموع از مهم ترین ویژگی های ژئوپلیتیکی کشور ایران و به ویژه مناطق مرزی شرق و استان خراسان بزرگ، نقش ارتباطی است و ضرورت توجه بیش ازپیش به این سرزمین را توجیه می کند. در این پژوهش به بررسی تنگناها و توانمندی های خراسان بزرگ در مسیر کریدور شمال- جنوب و نقش ترانزیتی آن می پردازیم.