فصلنامه پژوهش هنر
پیاپی 5 (بهار 1393)

دکتر بختورتاش به اذعان تمام مقالات شماره پیش روی پژوهش هنر شناختهشدهترین فردی است که در زمینه پرچم ایران پژوهش و مطالعه کرده است. آثار وی در زمینه پرچم و نشانهای ملی با توجه به منابع معدودی که در این زمینه وجود دارد، مورد استفاده و استناد اکثر مقالات این مجلد بوده است و این امر حکایت از کار ارزشمند و شایسته ایشان درباره پرچم ایران و سیر تاریخی آن دارد.
استاد بختورتاش که در دهمین دهه زندگی پر ثمر خود بهسر میبرند بهرغم کسالت و خستگی، با اشتیاق تحسین برانگیزی چند ساعت از وقت خود را که به تمام صرف تحقیق و تالیف میشود، نه در اختیار پژوهش هنر، که در اختیار پرچم پرافتخار ایران قراردادند. شاید این رفتار استاد بتواند آموزه درستی برای همه آنهایی باشد که بهواسطه جایگاه حقوقی و مسوولیت شان در زمینه پرچم، جایشان در این شماره خالی است.
گفت و گویی که در پی میآید مختصری از دیدار با دکتر بختورتاش است و «پژوهش هنر» امید دارد در فرصتی بهتر، با انتشار آثار ایشان دین خود را در برابر خدمات شایان توجهشان ادا کند.

پرچم نماد اتحاد گروه های متفاوت قومی بوده و بهعنوان یکی از شاخصه های حماسی در اغلب صحنه های نبرد دو گروه متخاصم در مقابل یکدیگر نشانداده شده است. نقش و رنگ دو خصیصه ای است که پرچم افراد یا گروه های خاص به واسطه آنها هویت یافته است. شاهنامه نیز متناسب با مضامین حماسیاش از نمایش این مولفه مستثنی نبوده و درفش را در قالب شناسه پهلوانان و قهرمانان به توصیف کشیده است. متون ادبی و آثار هنری برجامانده مستنداتی هستند که به مدد آنها چگونگی پرچم ایران میتواند مورد خوانش، تجزیه و تحلیل قرارگیرد.
نوشتار حاضر به جهت مطالعه نوع نقش و چگونگی ترکیب آنها در قالب پرچم، شاهنامه بایسنقری و شاه طهماسبی را قلمروی مناسبی دانسته و مسلما از این میان به نگاره های زرمی و حماسی توجه خاص داشته است. نقوش بهکار رفته در پرچم ها شامل عناصر حیوانی، گیاهی، نوشتاری بوده اند که وجوه مفهومی، تزیینی، تبلیغی و پیامرسانی آنها پررنگ است. در انواع نقوش فردوسی از منابع الهام خویش که عمدتا متون کهن و قدیمی هستند، بهره یافته و هنرمند عهد تیموری و صفوی نیز نهایت سعی خود را کرده که نزدیکترین توصیف بصری به سرایش فردوسی را به عمل آورد. نوع ترکیب بندی این نقوش علاوه بر تبعیت از فرم پرچمها بهگونه تزیینات موجود در هنرهایی نظیر تذهیب، کتابآرایی، تجلید و دستبافته ها نیز توجه داشته است.
مقاله حاضر به شیوه تحلیلی - توصیفی بوده و در جمع آوری مطالب از منابع کتابخانه ای استفاده شده است.

گسترش روابط با کشورها و افزایش سطح ارتباطات با جامعهجهانی ایجاب میکند، کارگزاران دستگاه دیپلماسی و سیاستمداران به قانونمندی حاکم بر روابط بین الملل بهخصوص در بعد رفتاری اشراف داشته و در مناسبات خود با جهان خارج حداقل آداب و آیینی که امروز تحت عنوان کد رفتار بین المللی مطرح میباشد رعایت کنند.
این رفتارها حاصل روند جدیدی از تعامل و همکاری متقابل بین افراد، قبایل، جوامع و ملتها در طی قرون بوده و در تعامل بین دولتها و سازمان های بین الملل بهعنوان آداب و آیین تشریفات مرسوم شده است و هر کشوری متناسب با آداب و رسوم و اعتقادات خود تغییراتی را در نحوه اجرای آن فراهم کرده است.
بنابراین کد رفتار بین المللی و آداب و آیین تشریفات در درجه اول منحصر به روابط بین دولتها و سازمان های بین المللی نیست، بلکه در جوامع کوچکتر و حتی خانواده نیز کاربرد دارد و در درجه دوم رعایت این اصول به مفهوم چشمپوشی از آداب و رسوم و سنن ملی و مذهبی نیست، بلکه مراد تلفیقی از آداب و رسوم ملی و بین المللی است.
در این مقاله تلاش شده است آداب دیپلماتیک پرچم ذیل دو سر فصل کلی «پرچم در حقوق دریاها» و «تشریفات پرچم» شرح داده شود.

پرچم بهعنوان یک علامت و نشانه هویت ساز فرهنگی و اجتماعی اهمیت زیادی در جوامع کوچک و بزرگ دارد. در جامعه ایرانی نیز پرچم جایگاه ویژه ای را داشته و دارد. پرچم هایی که یا از طریق اشاره به رنگ هایی نمادین مثل سبز و سفید و قرمز یا از طریق اشاره به آیات قرآنی و واژگان اسلامی و شیعی، کارکردهایی نمادین و محتوایی پیدا کرده اند. در میان پرچم های رسمی تاریخ ایران، پرچم حال حاضر کشورمان حاوی نوشتارهایی دینی و اسلامی است. نوشتارهایی که برخی ریشه های آن از طریق پژوهش-های فرهنگی و هنری از دل تاریخ هنرهای تجسمی ایران قابل استخراج است. در مقاله حاضر با مبنا قراردادن موضوع پرچم های حاوی نوشتار دینی در شاخص ترین بستر نمایش آن در هنرهای تجسمی یعنی نگارگری و نقاشی قهوه خانهای، مطالعه ای توصیفی و تحلیلی درباره ارتباط حضور این پرچم ها، با موضوعات نگاره ها صورت گرفته است. موضوعی که با فرضیه اولیه انتساب همیشگی پرچم های حاوی متون دینی به مقدسین و نیروهای وطنپرست ایرانی آغاز شده ولی با رسیدن به گستردگی و تنوع بیش از حد موضوعات، به نتایجی متفاوت دست پیدا کرده است: نتایجی از این دست که با وجود در اکثریت بودن انتساب پرچم های حاوی متون قرآنی و اسلامی به شخصیت های دینی و ایرانی و سپاهیانی که برای اجرای فرامین حق و ثبت اعمال نیک تلاش می کنند، در بعضی موارد ماهیت صحیح اعمال و رفتار افراد ذیل این پرچم ها دچار تردیدهایی می شود. با این وجود فضای غالب این آثار از انتساب پرچم های دارای نوشتار دینی به نیروهای خیر در مقابله با نیروهای شر حکایت دارد. موارد بسیار محدودی از ارجاع به پرچم های حاوی متن دینی در نگاره ها نیز کاربردی صرفا عرفانی داشته و در جهت تکمیل بیان معنوی نگاره ها مورد استفاده قرارگرفته است. به این ترتیب اهمیت اصلی مقاله حاضر در این است که فضایی روشن از انتساب پرچم های حاوی نوشتار دینی به شخصیت ها و گروه های ایرانی و اسلامی در هنر تجسمی ایران را در اختیار مخاطب قرار می دهد. اتفاقی که بنا به صلاحدید هنرمندان، عموما برای افزایش جایگاه مقبول و درستکارانه افراد ذیل پرچم ها و یا برای افزایش بار معنوی و تکمیل محتوای اثر مورد استفاده قرار گرفته است.

در پی کشورگشایی های تیمور به شرق و غرب، ایران به عنوان جزیی از امپراطوری وسیع وی درآمد. جزیی مهم که برای بهدست آوردنش به جنگها و خونریزی های فراوانی تن داد. تیمور بیشتر عمر خود را برای به دست آوردن سرزمین های بیشتر در پیکار و یورش به سر برد. کلاویخو در سفری که به عنوان سفیر اسپانیا به دربار او راه یافت، از شمال ایران گذر کرد. او در سفرنامه اش از نشانی به صورت، سه دایره که راس سه گوشی نامریی را تشکیل داده اند، یاد کرده است، که این موضوع باعث ایجاد نظریه های گوناگون در باب پرچم حکومت تیموری (ایران و سایر کشورهای تحت فرومانروایی وی) گردیده است که در این مجال کوتاه با جمعآوری و بررسی نمونه ها و آثار بر جای مانده در طول حکومت تیمور و حتی بازماندگانش سعی در اثبات یا رد این نظریه ها داشته و به بیان نظریه محتمل تر پرداخته ایم. متاسفانه به دلیل پراکنده بودن منابع و نامعتبر بودن برخی از آنها امکان بررسی همه جانبه این موضوع مقدور نبود. به هر حال این نشان یا به تعبیر برخی پرچم، همچنان و با تفاسیر متفاوت به حیات خویش ادامه میدهد و به عنوان نمادی برای فرقه ها، یا نقشی در هنرهای تجسمی (نگارگری معاصر و نقاشی غرب) توسط برخی مورد توجه است.
اهمیت پرداختن به این موضوع از آنجاست که تا به حال به عنوان یک مورد مستقل و حایز اهمیت به آن پرداخته نشده است و همین امر باعث ایجاد نظریات گونان در باب این مساله شده است. امید است این قدم کوچک، عاملی برای تحقیقات و بررسی های گستردهتر این زمینه گردد.

امروزه گونه های متنوعی از پرچم به عنوان یک اثر تصویری رسانه ای در جوامع به کار می رود. علاوه بر پرچم رسمی هر کشوری که بر پایه میثاق ملی به عنوان نشان ملی هر ملتی محسوب شده و دارای جایگاه و احترام ویژه است، نمونه های دیگری از پرچم نیز مورد استفاده است که از آن جمله می توان به پرچم های بین المللی، پرچم های سازمانی (مربوط به دستگاه های دولتی و حاکمیتی)، پرچم های اختصاصی (مربوط به انجمن ها، تشکل های مردم نهاد، شرکت ها، باشگاه ها و برندها)، پرچم های نظامی، پرچم های زینتی، و پرچم های مذهبی در کشورهایی که تعلقات مذهبی در آن ها وجود دارد اشاره کرد.
در این مقاله با دسته بندی و معرفی گونه های عمده یاد شده، به ارتباط میان محتوای تصویری آن ها با کارکرد و استفاده شان نیز پرداخته شده است و از طریق بررسی عناصر بصری گونه های اشاره شده پرچم در ایران به سلسله مراتب ارزشی گونه های مختلف پرچم که برگرفته از نشان ها و نمادهای مندرج در آن ها و مشروعیت و نوع کارآیی آن هاست، اشاره شده است.

پرچم همواره نمادی از ملیت و کشور تلقی می شود و در دسته بندی نشانه ها، جزو نمادهایی قرار میگیرد که بازگوکننده فرهنگ، قومیت، ملیت و ساختار سیاسی یک کشور است. موضوع پرچم به رغم اهمیت و تاثیر شگرفی که در فرآیندهای ملی هر کشوری دارد و با وجود ابعاد، کارکردها و ارزشهای چندگانه آن، یکی از مهجورترین محورهای پژوهش در ایران به شمار می رود.
پژوهش پیشرو، پرچم 196کشور جهان را از نظر شکلی و با مطالعه فرم هندسی، رنگ های به کار رفته و نشانه های تصویری و نوشتاری مد نظر داشته است و هر یک از عوامل فوق را با موقعیت جغرافیایی (قاره)، سیاسی (نوح حکومت) و فرهنگی (دین رسمی) هر کشوری بررسی کرده است. بر این اساس رایجترین رنگها و نشانه ها در پرچم ها مشخص شده اند. رنگ قرمز در میان رنگ های رایج بیشترین استفاده را داشته است و از میان عناصر تصویری نیز ستاره بیشتر از دیگر عناصر در طرح پرچم ها استفاده شده است.
نتایج آماری بهدست آمده در زمینه چگونگی و میزان استفاده از رنگ و نشانه در قاره ها، ادیان و حکومت های مختلف، رابطه نسبی آنها را با ساختارهای نام برده مشخص می سازد.