فصلنامه طب اعتیاد
پیاپی 6 (پاییز 1393)

انجمن پزشکی و حرفه ای استرالیا برای الکل و سایر مواد (AMPSAD)، فعالیت خود را در سال 1981 آغاز کرد و دوره ی آموزشی کوتاه مدتی را نیز به راه انداخت، که تنها معدودی از پزشکان در آن شرکت کردند. امکان عضویت برای همه ی افراد دارای مدارک عالی که در حوزه الکل و مواد کار می کردند باز بود و در نتیجه پزشکان تنها اقلیتی را تشکیل می دادند. از این رو، پس از مدتی نام آن به انجمن حرفه ای استرالیا برای الکل و سایر مواد (APSAD) تغییر یافت و پزشکان، گروه کوچکی از اعضا APSAD را تشکیل می دادند و در مدیریت APSAD نیز حضور کمرنگی داشتند.

طب اعتیاد عبارتست از مراقبت های زیست شناختی، روانی و اجتماعی از افراد معتاد و سایر آسیب دیدگان از آن. کم تر از 5 سال از تعیین طب اعتیاد به عنوان یک رشته ی تخصصی پزشکی مستقل و مجزا در سراسر دنیا می گذرد. دستیاری و یا فلوشیپ طب اعتیاد معمولا یک دوره ی آموزشی 1 تا 2 ساله است که طی آن، دستیاران از نظر مراقبت از بیماران، دانش اعتیاد، یادگیری و ارتقای مبتنی بر تمرین، مهارت های بین فردی و اجتماعی، مهارت های حرفه ای و در نهایت عملکرد اجرایی در سیستم های گوناگون، آموزش دیده و مورد ارزیابی قرار می گیرند.

طب اعتیاد آمریکا یک برنامه ی فلوشیپ پزشکی و یا دستیاری یک تا دو ساله است که در سال 2011 توسط هیات بورد تخصصی طب اعتیاد آمریکا برنامه ریزی و تامین اعتبار گردید و در حال حاضر در 23 مرکز دانشگاهی آمریکای شمالی در حال اجرا می باشد. از این مراکز 21 مورد در ایالات متحده و 2 مورد در کانادا واقع شده است. اگرچه همه ی این مراکز بر اساس برنامه ی مصوب بورد تخصصی اعتیاد آمریکا طراحی شده و چهار چوب و اهداف و برنامه ی آموزشی نسبتا مشابهی دارند، اما با این وجود علاوه بر ظرفیت پذیرش گوناگون، تفاوت های چشمگیری نیز با یکدیگر دارند که در این گفتار اشاره ی کوتاهی به هر یک از آن ها خواهیم داشت.

در این شماره به دوره های آموزش عالی طب اعتیاد و تحقیق در آن پرداخته ایم. همان طور که در مقالات دیگر این شماره آمده است، فوق تخصص پزشکی در رشته ی طب اعتیاد معمولا پذیرای روان پزشکان است، اما در سه کشور آمریکا، کانادا و استرالیا، با رویکردی جدید و برگرفته از نیاز، فوق تخصص های جدیدی در رشته ی طب اعتیاد راه اندازی شده اند که پذیرای پزشکان متخصص از رشته های مختلف می باشند. هم چنین با توجه به جهانی بودن مشکل اعتیاد، متولیانی چون انجمن بین المللی طب اعتیاد (ISAM)، علاوه بر برگزاری کنگره های سالانه، اقدام به صدور گواهی بین المللی در طب اعتیاد نموده اند. در اروپا رشته های مرتبط با اعتیاد به مواد، به شکل کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی ارائه می شوند. از جمله ی معروف ترین این برنامه ها، می توان از برنامه ی کارشناسی ارشد طب اعتیاد در هلند و دکترای تحقیقاتی در کینگز کالج لندن نام برد.
درمان بیماران مبتلا به سوء مصرف مواد در ایران به وجود خواهد آورد.

استفاده از داروهای دوپامینرژیک در درمان بیماران وابسته به شیشه همواره مورد توجه بوده است. می دانیم که مصرف آمفتامین (مت آمفتامین) باعث افزایش آزادسازی دوپامین در مغز می شود. پس از مصرف مزمن و طولانی مدت، دو اتفاق در مغز روی می دهد. اول اینکه ساخت دوپامین در مغز کاهش می یابد، زیرا دوپامین مورد نیاز از خارج از بدن تامین می شود و دیگر اینکه تعداد گیرنده های دوپامین کم می شود و عملا حالت هیپودوپامینی مشابه آنچه در پارکینسون روی می دهد در بدن این افراد به وجود می آید و علائمی شامل کم تحرکی، بی انگیزگی، بی علاقگی، کاهش فعالیت ها، خستگی، لرزش بدن و سفتی عضلات دیده می شود.

تا چند سال قبل مشکل مواد اعتیاد آور در ایران عموما مواد اپیوئیدی مانند هروئین و به خصوص تریاک بوده است، ولی گسترش انفجارگونه ی دسته ی دیگری از مواد غیرقانونی با عنوان خانواده ی آمفتامین ها و به طور عمده «شیشه» یا «مت آمفتامین»، مشکل جدید کشور ما شده است. این تصور در جامعه وجود دارد که یکی از باورهایی که موجب گرایش به مصرف شیشه می شود، این است که شیشه موجب افزایش میل جنسی و بهبود در عملکرد جنسی می گردد.

پرسش های ساده لزوما پاسخ های آسانی ندارند. پرسش «درمان چیست؟» از این دسته پرسش هاست. ویکی پدیا درمان را این گونه تعریف می کند: مبادرت به چاره کردن یک مشکل سلامت که به طور معمول به دنبال یک تشخیص انجام می شود. بر اساس گزارش ستاد محترم مبارزه با مواد مخدر در سال 1392، بیش از 760 هزار ایرانی در این کشور در مراکز درمان و کاهش آسیب مصرف مواد پذیرش شده اند که دستاوردی بسیار عظیم است. این شمار بالای مراجعان به درمان، اهمیت بهبود کیفی برنامه ها و ارتقای اثربخشی بیش از پیش این خدمات را پررنگ تر می سازد.

تصمیم گیری بالینی در مورد نیاز به بستری در افراد مصرف کننده ی مواد، از موضوعاتی است که در مورد آن، اختلاف نظر زیادی بین متخصصان وجود ندارد، اما در بین مردم، سیاست گذاران و افراد گروه های همتا، با توجه به زمینه های فردی یا گروهی، اختلاف نظر وجود دارد. به منظور تشخیص در به دست آوردن منافع بیشتر برای بیمار، توجه به سه محور اهمیت دارد: الف) وجود شرایط حمایت از درمان درخارج از مرکز (نظیر شبکه ی افراد متعامل با بیمار)؛ ب) نوع و شدت ناخوشی و مداخلات لازم؛ ج) هزینه ی درمان.
در مورد درمان در مراکز اقامتی، رویکرد درمانی و تغییرات مورد نظر درمانی، اهمیت دارد. به این معنا که هرچقدر درمان از منظر پزشکی فاصله گرفته و جنبه های اصلاح اجتماعی و روان شناختی یا معنوی اهمیت بیشتری یابد، موضوع درمان اقامتی (بیشتر از زمانی که در بیمارستان بستری می شوند) مطرح می شود. هم چنین برای تغییرات فردی، نیاز به مراقبت و فرایند بازخورد و درمان عمیق توسط درمان گران حرفه ای یا همتایان، ملاک های مهم تصمیم گیری هستند. به این ترتیب، معاینه ی دقیق پزشکی، مصاحبه ی دقیق و کامل بالینی، شرح حال صحیح مراجع و نیز درخواست فرد، راهنمای اصلی برای تصمیم گیری اقدام درمانی است.

هاموند (2011): «نوروفیدبک تحولی است امیدبخش که توانایی تعدیل امواج مغزی را به ما می دهد، امواجی که با بسیاری از بیماری های روانی و پزشکی در ارتباط هستند، به ویژه آنکه بر خلاف تحریک مغناطیسی مغز، دارو ها و شوک برقی، درمانی غیر تهاجمی است و به ندرت دارای آثار جانبی حتی به صورت خفیف می باشد. پیشرفت های قابل ملاحظه ی علوم اعصاب، نوروسایکولوژی، نوروبیولوژی، روان شناسی شناختی و علوم کامپیوتری در سال های اخیر به نحو چشمگیری رو به فزونی است. این دستاورد ها علاوه بر آثار وسیع و مطلوبی که در سایر حوزه های علوم پزشکی و تندرستی اجتماعی داشته است، نوروفیدبک یا EEG Biofeedback (گاهی نوروتراپی نامیده می شود) نیز تحت تاثیر این پیشرفت ها خود را به عنوان رویکردی نوین در تبیین و درمان بیماری های روانی، عصب شناختی و حتی ارتقای توانمندی مغزی (ذهنی) و عملکرد مطلوب (optimal or peak performance) نمایان ساخته است، به گونه ای که لارسن از آن به عنوان حلقه ی ارتباط روان شناسی با فیزیولوژی یاد می کند

کانابینوئیدهای صناعی از جمله مواد جدیدی هستند که با ساختار شیمیایی پیچیده، رفتار حشیش را با شدت بیشتر و عوارض جانبی گسترده تر در مغز تقلید می کنند. اگر چه تاکنون پروتکل های تشخیصی و درمانی مشخصی برای مقابله با این ماده ارائه نشده است، ولی به نظر می رسد که اضطراب، افزایش ضربان قلب و تشنج از جمله مهم ترین عوارض گزارش شده در واحدهای اورژانس بیمارستان ها باشد. هر چند تاکنون گزارشی رسمی در خصوص شیوع سوء مصرف این ماده در ایران ارائه نشده است، ولی با توجه به شیوع سوء مصرف این ماده در کشورهای همسایه، لزوم کسب آگاهی و آموزش نیروهای درمانی از جمله مهم ترین سیاست های ضروری در عرصه ی مبارزه با اعتیاد در سال جاری خواهد بود تا تجربه ی نداشتن آمادگی در برابر مت آمفتامین، بار دیگر در ایران تکرار نشود.

بوپرنورفین دارویی است که از حدود 2 دهه ی پیش در کشورهای مختلف جهان برای درمان اعتیاد به اوپیوئیدها مورد استفاده قرار می گرفته و در ایران نیز از سال 1385 به گزینه های درمانی اعتیاد به مواد شبه افیونی اضافه شده است. استفاده از آن در شروع درمان، ظرافت ها و پیچیدگی هایی را دارد که گاهی باعث اقبال کم تر درمانگران به آن می شود، ولی در شرایط اقتصادی و رقابتی حاضر مراکز درمانی که پایداری کلینیک هایی را که قائل به رعایت دقیق دستورالعمل های علمی هستند، با مشکل روبه رو کرده است، بوپرنورفین می تواند به عنوان بازویی موثر در بهبود وضعیت اقتصادی مراکز عمل نماید و مانع گرایش مراکز به سمت انحراف از پروتکل ها شود، زیرا پروتکل های مرتبط با آن کم تر سخت گیرانه هستند و انعطاف بیشتری دارند.

اختلال مصرف مواد، اختلال خلقی و اضطرابی در بزرگ سالان شایع بوده و با مسائل روحی، اجتماعی و اقتصادی که شخص، خانواده و جامعه را دربرگرفته است، در ارتباط می باشد. هم زمانی بالای اختلال مصرف مواد و اختلال خلقی و اضطرابی در مطالعات مختلف دیده شده است. در اختلالات مصرف مواد بدون توجه به اختلاف جنسیتی، شیوع اختلال خلقی برای افسردگی اساسی 17/7-53/9 %، برای اختلال دو قطبی 0/4-30 % و برای دیس تایمی 1-15/3 % می باشد. شیوع اختلالات اضطرابی در افراد مصرف کننده ی مواد برای اختلال اضطرابی منتشر 1 تا 32%، برای اضطراب اجتماعی 2/7-20/4%، برای حمله ی هراس 1/3-19/4% و برای فوبی اختصاصی 3/5-7% می باشد. با در نظر گرفتن جنسیت شیوع اختلال افسردگی اساسی، دیس تایمی، فوبی و اختلال هراس در خانم ها بیشتر بوده است. زنان با اختلال خلقی و اضطرابی بیشتر در جستجوی درمان می باشند، در حالی که در اختلالات مصرف مواد مرد و زن به یک میزان به دنبال درمان هستند.

خشخاش یا کوکنار، گیاهی است که در مناطق معتدل می روید. گلبرگ های آن به رنگ های قرمز، سفید و ارغوانی دیده می شود. کشت خشخاش در برخی نقاط صرفا به خاطر گل زیبا و دانه های آن است که از آن روغنی مغذی می گیرند و در تهیه ی کیک و شیرینی استفاده می کنند.
از مواد اصلی گرفته شده از این گیاه می توان از تریاک نام برد که اصلی ترین مخدر مورد سوء مصرف در جهان است. تریاک دارای آلکالوئیدهای زیادی می باشد، که تا کنون حدود 25 مورد موثر آن شناخته شده است که به نسبت های متفاوت در تریاک وجود دارند. مهم ترین آلکالوییدهای تریاک عبارتند از:مرفین 4 تا 20 درصدنارکوئین 0.8 تا 1 درصدپاپاورین 0.5 تا 1 درصد تبائین 0.2 تا 1 درصد کدئین 0.2 تا 0.8 درصد نارستین 0.1 تا 0.5 درصد

واژه ی interoception به درکی اشاره دارد که توسط سیگنال های بدنی از احوالات درونی بدن به دست می آید. درک درونی نشان می دهد که فرد چقدر از حالاتی که در هر لحظه در بدن او در جریان است، آگاهی دارد، مانند درک درد احشایی، درک گرسنگی، درک ولع و درک علائم ترک. اهمیت درک درونی در این است که به ما امکان پاسخ دهی مناسب و در نتیجه سازگاری را می دهد. مطالعات نشان می دهند که قشر جزیره ای (اینسولا) و قشر سینگولیت قدامی در پردازش درک درونی نقش دارند. جالب توجه اینکه شواهد حاکی از آن است که این ساختارهای مغزی در معتادان به مواد مخدر، کژکاری هایی دارند یعنی منابع عصبی کافی برای پردازش آشفتگی های حالات درونی را ندارند. اما در هنگام پردازش تحریک مرتبط با مواد، فعالیتی بیش از حد در این نواحی مشاهده می شود. در نتیجه این افراد نمی توانند حالات درونی را به درستی درک کنند و این پردازش ناکافی باعث می شود که نتوانند به طور دقیق چالش-های محیطی را پیش بینی نمایند.

این موضوع که پرداختن به بیمارانی که وابستگی به مواد دارند، حتی در میان درمانگران نیز محبوبیت چندانی ندارد، نکته ی تازه ای نیست. دیدگاه هایی مانند اینکه «اعتیاد؛ شرایطی خود خواسته است» و یا «درمان بیماران وابسته به مواد بسیار سخت است» و... جملات آشنایی هستند. تلاش های سال های اخیر جهت شناختن اعتیاد به عنوان یک بیماری با جنبه های زیستی، روانی و اجتماعی، کمک شایانی به فهم بیماران و به تبع آن تغییر نگرش داشته است. در واقع می توان گفت امروزه با چنین درکی در طب اعتیاد، انتقاد و خرده گیری به بیمار وابسته به مواد، تفاوت چندانی با انتقاد به بیماری که در اثر استرس های سالیان، دچار زخم معده شده است، ندارد. افرادی که در درمان افراد وابسته به مواد؛ فعال هستند، می دانند که اعتماد به نفس پایین، هسته ی مهمی را در سایکوپاتولوژی این بیماران تشکیل می دهد. نوع نگرش درمانگر به بیمار، در جوی اخلاقی، به عنوان فردی که به خواسته ی خودش و لذت جویی های زودگذر، دست به مصرف مواد زده، نقشی اساسی در نحوه ی رفتار با بیمار بازی می کند و می تواند ضرباتی مخرب به اعتماد به نفس پایین وی وارد آورد. در واقع این نگرش، فاصله ی زیادی از راهکار «به دریا ریختن معتادان!» ندارد.

روان درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد، یکی از رفتاردرمانی های مبتنی بر ذهن آگاهی جدید است که بر طیف متنوعی از مشکلات بالینی تاثیر می گذارد. برخلاف فرضیه ی «سلامت هنجاری» در روان شناسی غرب، فرض ACT بر این است که فرایندهای روانی در ذهن یک انسان بهنجار، اغلب مخرب هستند و موجب بروز پریشانی روانی می شوند. از طرفی دیگر، کاهش علائم جزء اهداف ACT نیست و برخلاف این دیدگاه ها، تلاش برای رهایی از علائم، خود باعث ایجاد اختلالات بالینی می شود. راسل هریس در این مقاله با مروری اجمالی بر ACT، دورنمایی متفاوت از رنج هایی را نشان می دهد که ناشی از کنترل هیجانی و اجتناب رفتاری هستند. او شش اصل بنیادی برای رشد انعطاف پذیری روانی را به تصویر می کشد: تفکیک شناختی، پذیرش، بودن در لحظه ی حال، مشاهده ی خود، ارزش ها و اقدام متعهدانه.

تنظیم هیجان مشتمل بر آگاهی و درک هیجانات، پذیرش هیجانات و توانایی برای کنترل کردن رفتارهای تکانشی است. دشواری در تنظیم هیجان ها یکی از مشکلات افراد سوء مصرف کننده ی مواد است و آموزش نحوه ی ابراز و مدیریت هیجانات به این افراد، می تواند در کاهش مشکلات آن ها موثر واقع گردد. بر اساس مدل گراس، تنظیم هیجان شامل همه ی راهبردهای آگاهانه و غیر آگاهانه ای است که برای افزایش، حفظ و کاهش مولفه های هیجانی، رفتاری و شناختی یک پاسخ هیجانی به کار برده می شود. آموزش تنظیم هیجان بر اساس مدل گراس، می تواند خشم را در افراد وابسته به مواد کاهش دهد و این برنامه را می توان در کنار سایر درمان ها برای بازتوانی معتادان تحت توان بخشی مورد استفاده قرار داد.

از میان عوامل موثر در سوء مصرف مواد، ولع مصرف، نقش مهم تری در پدیده ی بازگشت و حفظ موقعیت سوء مصرف و وابستگی به مواد دارد. ولع مصرف، یک میل غیر قابل کنترل برای مصرف مواد است، میلی که اگر برآورده نشود رنج های روان شناختی و بدنی فراوانی هم چون ضعف، بی اشتهایی، اضطراب، بی خوابی، پرخاشگری و افسردگی را در پی دارد (انستیتو ی ملی اعتیاد 1996).
یکی از راه کارهای درمانی کارآزمایی شده در این حوزه، گروه درمانی می باشد. این شیوه به افراد کمک می کند تا با کمک اعضای گروه، جنبه های نهفته و پنهان وجودشان (احساسات، تفکر، نگرش ها و باورها) را درباره ی یک مساله یا مجموعه ای از مسائل مرتبط با هم، روی صحنه بیاورند و به کمک رهبر گروه به بازنگری جنبه های متنوع درونی موضوع بپردازند. در این شیوه، مهارت های اجتماعی به فرد آموخته می شود، روابط ناسالم او اصلاح می گردد، عزت نفس او افزایش یافته و موجب کاهش استرس وی می شود.
بازی های رایانه ای از فعالیت هایی است که بیشتر بیماران با اشتیاق در طول زندگی خود به تجربه ی آن پرداخته اند. حال اگر این بازی ها در راستای کاهش ولع مصرف آن ها باشد می توان از آن ها به عنوان جایگزینی مناسب در برنامه ی درمان بیماران استفاده کرد. با توجه به این که بازی رایانه ای کینکت نیز با انجام حرکات فیزیکی بالا و همراه بودن پاداش میسر است، برای درمانگران حوزه ی اعتیاد، تحرکات فیزیکی بیمار به همراه کاهش وسوسه ی بیماران، بسیار قابل اهمیت و ملاحظه است.

چند سال پیش زمانی که تازه از دانشگاه فارغ التحصیل شده بودم و به عنوان یک روان شناس بالینی کم تجربه در یک مرکز درمانی درمان سوء مصرف مواد کارم را آغاز کردم، روزی یک جوان 25ساله برای درمان سوء مصرف هروئین مراجعه کرد. مادرش از پرخاشگری و افسردگی او شکایت داشت و اینکه چندین بار با روش های گوناگون اقدام به درمان های ناموفق داشته است. سابقه ی زندان هم در کارنامه ی وی دیده می شد. من طبق روال کار مرکز، پس از یک مصاحبه ی اولیه ی سطحی و کامل کردن صفحه ی روان شناسی، پرونده ی بیمار را برای درمان MMT به پزشک مرکز ارجاع دادم.

در 20 سال اخیر، ذهن آگاهی توجه قابل ملاحظه ی متخصصان بالینی و به طور اخص، روان شناسی کاربردی را به خود جلب کرده است. کلمه ی انگلیسی Mindfulness، نام تکنیکی برای تغییرات عمیق ارتباط با افکار، احساسات و چشم اندازهای شخصی افرادی است که به تمرینات آن مبادرت می ورزند. ذهن آگاهی حالتی موقتی است که به طور بالقوه برای هر فردی قابل اجراست و موجب رشد مجموعه ای از ویژگی های ثابت در افرادی است که طبق دستورالعمل های ذهن آگاهی تمرین می کنند. ذهن آگاهی در عمل به معنی تلاش برای مشاهده ی هر چیزی است که اتفاق می افتد؛ با تمرکز ویژه بر محتوای درونی تجربه ها بدون ارزش گذاری، قضاوت یا درگیر شدن در آن ها. کلمه ی ذهن آگاهی برای توصیف یک ساخت تئوریکی، یک تمرین (مانند مدیتیشن) یا یک فرآیند روان شناختی (ذهن آگاه شدن) می تواند استفاده شود (گرمر، 2005)

در شماره ی پیش، درمان فعال سازی رفتاری را به عنوان درمانی مقرون به صرفه و موثر برای اختلالات افسردگی همراه با اعتیاد معرفی کردیم. امروزه درمان فعال سازی رفتاری به دلیل ساختار ساده و قابل فهم و هم چنین برخورداری از حمایت پژوهشی کافی به عنوان یک درمان مستقل مورد استفاده قرار می گیرد. در این شماره قصد داریم با تفصیل بیشتر به توصیف درمان فعال سازی رفتاری بپردازیم. اگرچه در شماره ی پیش، این درمان را به عنوان درمان مناسبی برای اختلالات مرتبط با اعتیاد معرفی نمودیم، در حقیقت این درمان را می توان به صورت یک درمان مستقل در طیف وسیعی از اختلالات به کار گرفت.

درمان راه حل محور، دیدگاهی غیر آسیب شناسانه، کوتاه مدت، کاربردی و دارای روش های ساده ی قابل آموزش است. درمانگرهای راه حل محور معتقدند که با تاکید بر امید و نکات مثبت اعضای خانواده به آنها این قدرت را می دهند تا زندگی خود را بهبود بخشند. درمان راه حل محور، راه حل را با همکاری مراجع، ممکن می سازد. این درمان مبتنی بر روش هایی از قبیل همزایی مشکل همراه با خانواده، اصلاح ساختار خانواده، ستایش و تمجید از خانواده، سرنخ دادن به خانواده، کاربرد الگوی مداخلات، تمرکز بر استثنائات و راه کار معجزه وار است. این درمان به دلیل رویکرد پذیرنده، متمرکز بر راه کار و آینده نگر، در روان درمانی اعتیاد بسیار کاربردی است.

درمان سوء مصرف مواد یکی از سخت ترین حوزه های درمانی به شمار می آید و درمانگران اعتیاد از فرسودگی کار با مراجعان سخت در امان نیستند. افکار و احساسات منفی ناشی از این حرفه بسیار زیاد و درگیری درمانگر با این افکار منفی فراوان است. کاهش این گرفتاری اهمیت زیادی دارد، زیرا شواهد نشان داده اند که این فرایند منجر به فرسودگی شغلی، تغییر شغل و کاهش بازده در خدمت رسانی به مراجعان می شود. درمانگران به مشکلات دیگر افراد تمرکز دارند، در حالی که به نیازهای خود بی توجه هستند. این فرسودگی باعث می شود درمان غیرموثری به بیماران خود ارائه دهند که خود منجر به مشکلات قانونی یا احساس بی کفایتی می شود.

کاهش آسیب یک حرکت جهانی است که اولین نطفه های آن در کشور هلند در سال 1980 با استفاده از نظرات خود معتادان بسته شد. رویکرد کاهش آسیب بر این اصل است که می توان از عوارض اقتصادی، اجتماعی، روانی و جسمانی مصرف مواد مخدر و روان گردان کاست، بدون آن که ضرورتا با کاهش مصرف مواد همراه باشد. فعالیت های کاهش آسیب ناشی از مصرف مواد می تواند شامل مواردی مانند موارد زیر باشد:1- تبدیل مصرف هروئین خیابانی تزریقی یا کشیدنی به هروئین تحت نظر سیستم های بهداشتی 2- تبدیل مصرف تریاک خیابانی به تریاک تحت نظر سیستم های بهداشتی3- کاهش استفاده از سوزن و سرنگ مشترک و ثبت نام در برنامه های تعویض سرنگ و سوزن4- تبدیل مصرف تزریقی به خوراکی یا کاهش تعداد مصرف مواد در روز5- استفاده از کاندوم و...
در طی چند سال گذشته، یکی از موفق ترین برنامه ها در مصرف کنندگان تزریقی مواد که توانسته است شیوع و بروز بیماری ایدز را کنترل و مدیریت نماید، استفاده از برنامه های کاهش آسیب بوده است.

آنچه که تاکنون در برنامه های درمانی کشور ما و حتی جهان مطرح شده، بحث درمان یک بیمار توسط یک مرکز یا ساختار درمانی در یک بازده زمانی مشخص برای بیماری اعتیاد بوده است. روندی که به طور معمول در الگوی تفکری برنامه های درمانی اتفاق می افتد این گونه است که بیمار زمانی با سیستم درمانی درگیر می شود که علائم بیماری برای خود، خانواده و یا جامعه؛ شدید و ناتوان کننده می شوند و هنگامی که علائم تا حدی بهبود می یابند، بیمار از سیستم درمانی خارج شده و به طور کامل بهبود یافته تلقی می گردد. این سیستم دارای چند مشکل اساسی است از جمله اینکه اصلا با مفهوم بیماری های روان پزشکی (دیدگاه BIOPSYCHOSOCIAL) هیچ گونه قرابتی ندارد و بیماری از هر دیدگاهی که ظاهر می شود، برخورد متفاوت و گاهی ضد و نقیضی دریافت می کند. برای مثال مداخله گران برای معتادان خیابانی از روش های جمع آوری معتادان به منظور پاک سازی چهره ی شهر بهره می برند (تهدید اجتماع)، از سیستم های کمپ اجباری و روش های درمانی به منظور کاهش فشار و دادن آرامش هر چند موقت به خانواده های مستاصل از دست بیماران، از سیستم های بستری برای بیماران دچار علائم سایکوز حاد و یا متمایل به سم زدایی در بیمارستان های روان پزشکی و یا عمومی برای کاهش فشار و خطرات در بیماران استفاده می کنند. در نهایت کارشناسان در هر مرحله فکر می کنند که کار درستی انجام می دهند، غافل از آنکه وقتی به محض کاهش علائم بیماری، او را از سیستم درمانی خارج می کنیم، در نهایت کمک چندانی به فرایند بهبودی نشده است.

عوامل اجتماعی موثر بر سلامت، اگرچه از دیرباز برای جوامع بشری قابل لمس بوده است، ولی از حدود دو دهه قبل به عنوان رویکردی اساسی برای پرداختن به مقوله ی سلامت مد نظر قرار گرفته است. در این مقاله ابتدا سلامت تعریف می شود، سپس رویکردهای اخذ شده برای تامین آن در قرن گذشته مورد بررسی قرار گرفته و در آخر رویکرد عوامل اجتماعی تعیین کننده ی سلامت و ارتباط آن با اعتیاد به طور خلاصه مورد بحث قرار می گیرد.

سوء مصرف مت آمفتامین و عواقب آن به صورت جدی ترین مشکلات بهداشت عمومی جهان درآمده است. مصرف این ماده با شیوع ایدز و سایر بیماری هایی که از طریق رابطه ی جنسی منتقل می شوند، روان پریشی حاد و مزمن، خشونت و فروپاشی خانوادگی و اجتماعی ارتباط دارد. سوء مصرف یا وابستگی به مت آمفتامین معمولا در حوزه های اجتماعی، شغلی و قانونی مشکل ایجاد می کند و هم چنین موجب اختلال شدید رفتاری شده و به ناراحتی بالینی منجر می شود. مصرف حاد و مزمن مت آمفتامین، عوارض شدیدی را بر سلامت فرد مصرف کننده و هم چنین بر جامعه تحمیل می کند. دامنه و گستره ی این مشکل بسیار وسیع است. در آمریکا، از بین یک میلیون و دویست هزار نفر بزرگ سالی که احتمالا طی یک ماه از محرک های گونه ی آمفتامین استفاده کرده اند، 50 درصد جزء مصرف کنندگان مت آمفتامین بوده اند.

اختلاف نظرها در مورد نحوه ی برخورد با حشیش، گسترش بی-سابقه ی مصرف کانابیس در کشورهای غربی و نیز ادعا در مورد کم ضرر بودن یا حتی منافع آن باعث تقاضاهای فراوان برای قانونی کردن مصرف حشیش شده بود. طبق آمار، بیشترین تعداد مصرف کننده ی حشیش در کشورهای آمریکا و کانادا حضور دارند. شاید تعداد زیاد مصرف کننده در این کشورها باعث شده که در سال های اخیر بحث و جدل برای آزادسازی مصرف آن در آمریکا بالا بگیرد و بالاخره هم در دو ایالت کلرادو و واشنگتن آمریکا با در نظر گرفتن شرایطی، مصرف ماری جوانا را آزاد اعلام کردند.

فعالیت های گروه های خودیار و سازمان های مردم نهاد، در سراسر دنیا، همواره جایگاه مهمی در مداخلات درمان اعتیاد داشته است. کنگره ی 60 نیز همان طور که در شماره های پیشین فصلنامه با آن آشنا شده اید، بیش از یک دهه است که در این مسیر فعالیت می کند. مثلث درمان اعتیاد در کنگره ی 60 بر سه اصل جسم، روان و جهان بینی استوار است. جهان بینی کنگره بر پایه ی آموزه های فرهنگی و سرشتی مردم ایران و تجارب نگارنده شکل گرفته است و در قالب 14 وادی به مسافران طریق، آموزش داده می شود. در این مجال و فرصت های بعد برآنیم تا مروری داشته باشیم بر آن چه که در این سفر توشه ی مسافران را تشکیل می دهد.

گروه های خودیاری، جزء اساسی سیستم درمانی سوء مصرف مواد در ایالات متحده ی آمریکا هستند. در سال 2004، تخمین زده شده که 2.1 میلیون فرد از خدمات این گروه ها بهره مند شده اند. گروه های خودیاری علی رغم ویژگی های مشترک زیادی که دارند، اما تفاوت های مهمی نیز در بین آن ها وجود دارد. جنبه های مهم که در بین گروه های خودیاری متفاوت هستند، شامل فلسفه یا برنامه ی خاص هر گروه، استفاده از مبانی معنوی و ایمان مدار در برنامه ها و تاکید بر مذهب یا غیر مذهبی بودن این برنامه هاست. برای مثال گروه های خودیاری الکلی ها و معتادان گمنام، از یک برنامه ی معنوی 12 قدمی استفاده می کنند. برخلاف آن ها گروه هایی از قبیل اسمارت ریکاوری از یک برنامه ی غیر معنوی استفاده می کنند (Randolph and et al،2007).

در گذشته، واژه ی اعتیاد با استعمال و سوء مصرف مواد مخدر مترادف بود، که شناخته شده ترین شکل آن تریاک، شیره و بعدها هروئین و سایر موادی بود که از تریاک مشتق می شد. با گذشت زمان و تهیه و تولید مواد مخدر مصنوعی که با استفاده از فرمولاسیون تریاک و یا برخی از ترکیبات آن ساخته شده و روانه ی بازارهای مصرف گردید، اعتیاد به مواد مخدر به شکل خطرناک تری درآمد. هم زمان، تولید و توزیع و در کنار آن سوء مصرف مواد محرک اعم از طبیعی مانند کوکائین و مشتقات آن و یا مواد صناعی خطرناک تری نظیر مت آمفتامین و ترکیبات آن مشکل اعتیاد را پیچیده تر کرد. با تعاریف علمی جدیدی که از اعتیاد می شود، گستره ی اعتیاد از مرز سوء مصرف مواد گذشته و به حیطه های دیگری مانند اعتیاد به رابطه ی جنسی، قمار، اینترنت، غذا، ورزش و...کشیده شده است. هدف از این مقاله، بررسی بیشتر در مورد اعتیاد به ورزش و عوارض آن بر سلامت رفتاری ورزشکاران، به ویژه قهرمانان و ورزشکاران حرفه ای است.

سال ها پیش یکی از دوستان نزدیک خانوادگی در حدود 20 سالگی، به حشیش، سپس کراک و در پایان شیشه معتاد شد و تمام تلاش های خانواده برای درمان در کمپ و متادون و... بی نتیجه ماند. در یک صحبت دوستانه به او گفتم که به نظر من باید حتما چیزی را جایگزین اعتیاد کنی و پیشنهادم ورزش یا سینما بود. پیشنهاد من با استقبال فراوان او روبه رو شد و به سینما روی آورد و با توجه به علاقه ی خودم هم به سینما، این روند خیلی سریع پیش رفت و در عرض چند ماه به یک طرفدار جدی و کلکسیونر فیلم های مختلف تبدیل شد که تعجب همه را برانگیخت. خودش فیلم ها را زیرنویس می کرد و نسخه های مختلف از دو فیلم را نگه می داشت. این کار حتی به منبع درآمدی برای او تبدیل شد و توانست اعتیاد را به کلی کنار بگذارد. چند سال بعد قرار بود در کنار هم فیلمی را ببینیم که من فیلم «مرثیه ای بر یک رویا» را پیشنهاد کردم. او بلافاصله پاسخ داد: «اصلا، به قدری صحنه های مصرف مواد در این فیلم طبیعیه که ممکنه باعث وسوسه ی من بشه تا دوباره برم سمت مواد.»