نشریه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی
پیاپی 20 (تابستان 1393)

نقد اسطوره ای یا آرکی تایپی، یکی از شیوه های مدرن و نسبتا جدید نقد آثار ادبی است که در ایران توجه چندانی به آن نشده است. نظر به تقدم زمان ثبت متون حماسی نسبت به سایر انواع ادبی، نویسندگان همواره اسطوره را در پیوند با ادبیات حماسی مورد بررسی قرار داده اند. اما منظومه های غنایی نیز به نوبه خود از اسطوره ها بهره برده اند. از جمله آرکی تایپ هایی که تاثیر چشمگیری در روند شکل گیری ساختار داستانی منظومه های غنایی دارد، باور به تاثیرات سحر و جادو و شیوه های دفع آن است. در مقاله حاضر نقش جادو در اسطوره های ایرانی، هندی، چینی، عربی، بین النهرینی و یونانی و همچنین تاثیر آنها بر منتخبی از منظومه های عاشقانه شامل: وامق و عذراعنصری، ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی، خسرو و شیرین نظامی، شیرین و امیرخسرو دهلوی، گل و نوروز و همای و همایون خواجوی کرمانی، جمشید و خورشید سلمان ساوجی و یوسف و زلیخای، بررسی خواهد شد.

دنیای نمادها، اسطوره ها و افسانه های ملل مختلف به عنوان پنجره ای است که می توان به اوج و نهایت دیدگاه های بزرگان و خردمندان و فرهنگ مردم آن اقوام پی برد. امروزه محققان با بررسی رفتارهای تعلیمی انسان ها، موجودات و حیوانات، پی به صفات بسیار قریب حیوانات و انسان ها می شوند. این در حالی است که بزرگان و خردمندان اقوام مختلف که به حق با دیدی روان شناسانه به رفتار حیوانات و ارتباط آن ها با طبیعت و انسان پرداخته اند به زوایایی از وجود حیوانات و رفتارهای خاص آن ها پی برده اند. دانشمندان اکنون بدان رسیده اند، سپس برای آگاهی و اشاعه ی خردورزی در میان مردم خود چنین الگویی را وارد داستان ها، اسطوره ها و افسانه هایی کرده اند تا علاوه بر روشنگری در وجود و روح مردم خود، عاملی برای سرگرمی آن ها نیز به شمار بیاید. مسلما با مطالعه ی نمادها و اسطوره ها می توان به نهایت پیشرفت یا در خودماندگی ملل و انسان ها در دوره های مختلف پی برد. و از خود پرسید که چرا زنبور نماد صنعت گری است و گاهی در این شغل مهم خود بسیار ارزشمندتر از انسان ظاهر شده است. و یا کلاغ و جغد در میان مردمی شوم و نماد ویرانگری و در میان قومی نماد هوش و ذکاوت و دانایی به شمار می رود. با این نگرش تعلیمی بر آن شدیم تا حضور عقرب را در اساطیر ملل و ادب پارسی به تماشا بنشینیم و تفاوت ها و شباهت ها را گزیده کرده و در اختیار خواننده بگذرایم.

حافظ و هوراس هر دو از بزرگ ترین شاعران جهان هستند که با وجود اختلافات و ناهمگونی هایی که در مضامین و مفاهیم و زیر بنای فکری این دو شاعر هست در زمینه اندیشه های اپیکوری مشابهت هایی دارند. وجه حقیقی فلسفه ی اپیکور که در نوع نگاه هوراس و حافظ به هستی و زندگی جریان دارد، گزینش روش هایی است که درد و رنج آدمی را به حداقل برساند نه آن چنان که برخی به غلط پنداشته اند او را به لذت نامتناهی برساند. این پژوهش برآن است به اشتراکات و همسانی های اندیشه های اپیکوری در غزلیات حافظ و چامه های هوراس بپردازد. در این پژوهش به این پرسش، پاسخ داده خواهد شد که اندیشه های اپیکوری چیست؟ میان مبانی فکری حافظ و هوراس در حوزه اپیکوری چه اشتراکاتی وجود دارد؟ هر دو درباره ی اغتنام فرصت، پذیرش مرگ، خوش باشی و باده نوشی و اعتدال و خرسندی که از مهم ترین مولفه های تعلیمی اندیشه های اپیکور است؛ آرا و نظریات هم سویی دارند که خواننده را به ژرف نگری ها و افق های تازه ای رهنمون می سازد.

زهدورزی و دنیاگریزی از مهم ترین و در عین حال، بنیادی ترین موضوعات اخلاقی است که همواره مورد توجه شاعرانی بوده که در تاریخ ادبیات ایران از آنان به عنوان «پیشگامان ادبیات متعهد و مسوول» یادشده است. البته طرز تلقی از دنیا در ادوار مختلف تاریخی و سیاسی و متناسب با شرایط حاکم بر جامعه، متفاوت بوده است. چنان که گاه از دنیاگریزی به دنیاگرایی و یا تعدیل در جهت برخورداری از تنعمات دنیوی توجه شده است. در مورد ناصرخسرو، دنیاگریزی صرف و دنیاستیزی محض صادق-است. نگرش او، نسبت به دنیا، بسیار متعصبانه است و با دشمنی تمام همراه می باشد. چنین نگرشی در اخلاقیات او نیز تاثیرگذار بوده، تا آنجا که در مواعظ و نصایح، همواره با درشتی و تصلب، مخاطب را به ترک دنیا و زهدورزی دعوت کرده است. آنچه در این مقاله بدان پرداخته می شود، بررسی نوع نگرش اخلاقی ناصرخسرو در مورد بهره مندی از دنیا و نعمت های آن است.

بیان و ترویج اصول اخلاقی، در هر دوره از تاریخ در بسیاری از آثار مهم ادبی، غرض و هدف اصلی شاعران و نویسندگان است. کتاب کلیله و دمنه، یکی از مهم ترین کتب در میان آثار کهن منثور فارسی بوده که مسائل بسیاری چون: سیاست، جامعه شناسی، اخلاق، اقتصاد، قضاوت، نمود های فرهنگی و اجتماعی و غیره در آن نهفته است. یکی از وجوه اهمیت این کتاب، اشتمال آن بر حکایت ها و تمثیل هایی است که با ساختار داستان در داستان تنظیم شده و نویسنده با به کارگیری زبان تمثیل توانسته است بسیاری از آموزه های سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و تعلیمی را به شیوه غیرمستقیم و هنرمندانه با تار و پود آیات و کلام بزرگان و گفتارهای حکیمانه خویش بیان کرده و باعث رونق و شکوفایی ادبیات تعلیمی در حوزه ادب فارسی گردد. این مقاله کوشیده است تا با تحلیل و بررسی برخی از حکایت های کلیله و دمنه، نشان دهد که چگونه نویسنده نقل داستان ها را دست مایه ای برای تبیین و تعلیم مسائل اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی قرار می دهد و بدین ترتیب دیدگاه و طرز تفکر حاکم بر جامعه خویش را به تصویر می کشد.

نظامی به عنوان پدر داستان سرایی ادب فارسی از شاعران صاحب سبک و تاثیرگذار ادب فارسی در مسایل تعلیمی پزشکی است، علم پزشکی در هر دوره ای با آدمی همراه بوده است، به این معنی که چون درد و رنج با زندگی بشر توام است پس راه علاج و چاره ی آن نیز مورد توجه انسان می باشد. از روزی که انسان برای دفع درد و رنج، با ساده ترین وسایل به درمان خود پرداخته، تاکنون مقصد و مقصود یکی بوده است و فقط عامل یا عواملی مانند زمان، وجود خدمت گزاران بشر، اکتشاف ها و اختراع ها در پیشرفت آن دخالت داشته اند. در این مقاله تلاش بر آن است تاثیرپذیری نظامی از باورهای عامیانه تعلیمی پزشکی با بیان شواهد شعری و شرح و توضیح آنها با تکیه برمسایل تعلیمی و پندآموز به اختصار بیان شود.از قبیل: آیینه درد، بیماری در نتیچه عدم استقامت مزاج، لزوم پرهیز هنگام بیماری، رشته تب، آبله و نابینایی، تب خاله، بیماری ریش، صفرا، سگ گزیدگی، کرفس و کژدم زده و داروهای حیوانی و جلوگیری از خون ریزی، تریاق (پادزهر)، مروارید، یاقوت و دفع وبا، داروهای ترکیبی: حنوط، کهتاب، گلاب، معجون، مفرح،.... ذکر باورهای پزشکی و شناخت انواع بیماری ها و نحوه تشخیص و شیوه درمان و داروهایی که باعث بهبودی می گردد، بیانگر احاطه نظامی برمسایل پزشکی زمانش می باشد. به راستی می توان گفت نظامی شایسته دریافت لقب حکیم بوده است. زیرا او طبیبی ماهر است که با انواع بیماری ها و راه های درمان آن آشنا بوده و در جای جای لیلی و مجنون آنها را مطرح می کند.

خداوند ذریه آدم را با «الست بربکم» مورد خطاب قرار داد و از آنان، با «قالوا بلی» اقرار گرفت. این چنین عهد الهی که به «عهد الست» معروف است، بین خدا و بنی آدم بسته شد، پیش از آن که او پا به جهان هستی بگذارد. ظاهر این آیه مربوط است به شهادت بنی آدم به توحید خداوند متعال و قبول بندگی از جانب او. عرفا به غیر از معنای ظاهری برای کلام موجز حق، تعبیرات و تاویلاتی همچون عشق، معرفت، پذیرش بلا، وفای به عهد، امانت و... قایل هستند. همچنین شاعران عارف مسلک در حوزه ادبیات غنایی پیمان الست را پیمان عشق نامیده اند که قابل بررسی است. در این نوشتار، از برداشت های مختلف عرفا و شاعران شواهدی نموده می شود و از رویکرد آنان در باب این رویداد عظیم که هدف غایی آفرینش بر آن مبتنی است به عنوان نخستین پیمان عاشقانه بین انسان و محبوب ازلی سخن به میان می-رود.

هر انقلابی در بطن خود علاوه بر مسایل و موضوعات گوناگونی اجتماعی و سیاسی که با خود همراه می-آورد، به یک تجربه ادبی جدید نیز منجر می شود. هر چند عده ای معتقدند شعر پس از انقلاب 57 به سوی نوعی دگردیسی (نه نوآوری) حرکت کرده است اما قالب های سنتی در هم نشینی با قالب های نوین شعر ایران از لحاظ آرمان، عواطف و رویکرد به دگرآفرینی های ساختار صور خیال، قالب و... توانسته است روندی پیشرو داشته باشد. این پژوهش برآن است تا تاثیر عناصر تعلیمی حاصل از انقلاب را بر دگرگشت واژگان در شعر انقلاب به طریق توصیفی- تحلیلی مورد بررسی و مداقه قرار دهد. زیرا برآیند تحقیق حاکی از آن است که یکی از مهم ترین تحولاتی که در شعر دوره انقلاب اسلامی علاوه بر موارد فوق به وقوع پیوسته، بی شک، دگردیسی در واژگان شعراست. از آنجا که محور اغلب تفکرات شعرا در اطراف قطبی جدید از ارزش ها و آیین های نو پرسه می زند، لذا فرهنگ و آداب برخاسته از چنین خواهش هایی به شکل های گوناگون در کاربرد واژگان شعر انقلاب تبلور یافته و آن را دچار تحول و دگرگونی کرده است.

روان شناسان تعلیم و تربیت با پژوهش های ممتد و مکرر خود به نکات ظریف پرورشی و تاثیر آن بر یادگیری بهتر و سریع تر پی برده و آن را در اختیار متخصصان امر قرار می دهند و بر ما است که جهت بالا بردن سطح کارایی آموزش و پرورش از آخرین یافته ها و اصول روان شناسی و تربیتی آگاه باشیم. در این میان مثنوی معنوی، اثر فخیم و ارزشمند مولانا و یکی از برجسته ترین آثار در زمینه ادبیات تعلیمی می تواند گره گشا و رهنمون مناسبی باشد. بر همین مبنا در این مقاله بر آن شدیم تا به رویکردهای تعلیمی مولانا در راستای ارتقای فکر انسان که در واقع از اصول تعلیمی- تربیتی هستند و نقش بسیار مهمی در امر آموزش انسان ها دارد را از دیدگاه مولانا در مثنوی معنوی بیان کنیم.

سنت ادبی برگرفته از رسوم، باورهای دینی، تاریخی، اسطوره ای و جغرافیایی است. اما گاه شاعری نوگرا پا به عرصه بدعت می نهد و فرایند سنت ادبی را رها کرده، با نگاهی تازه به خلق مضامینی نو می-پردازد. سبک هندی با ویژگی خاص خود به شاعران نوپرداز، جسارت سنت شکنی ادبی می دهد. یکی از صنایع پرکاربرد در غزل صائب، «تلمیح» است. او با نگاهی انتقادی در این گستره، سنت شکنی می کند. از مهم ترین دستمایه هایش برای سنت شکنی، پرداختن به داستان پیامبران، به ویژه خضر است. صائب، خضر را از مقام معنوی، دلالت و راهنمایی، علو همت و... که در سنت ادبی مورد تایید شاعران است پائین می-کشد.
جستار حاضر، کوششی است تا به زوایا و ابعاد داستان خضر در دیوان صائب بنگرد و سنت شکنی ها (مخالف گویی های) او را نسبت به چهار شاعر شهیر فارسی یعنی خاقانی، سعدی، مولوی و حافظ بررسی کند.